Na przełomie dziejów

W NASZEJ S

NA PRZEŁOMIE DZIEJÓW

LIGA PAŃSTWOWOŚCI POL­

SKIEJ ■ ŁÓDŹ 0 STYCZEŃ 1916.

' " ' f r t T i

I ' . , " ' - '.V • ■ ■ !.'■

9gg£ . •>• / ■ • - .* v ;>/ • ■;

• / 'ń;

t i a a | <r 'O

30L ix iffj

M /-'lC>h i

n o

/ U Ą

W S T Ę P .

W m a rc u 19 1 5 ro k u , g d y zd aw ało sio, że s p r a ­ wa p o lsk a , ja k o śc iśle z w ią z a n a z p rz e b ie g ie m d z ia ­ ła ń w ojen n y ch n a w sch o d n iej w id o w n i w ojny, n a m a rtw y m s ta n ę ła p u n k c ie : p o w szech n em nieo m al b y ło m n ie m a n ie , że c a la w o jn a m u si być zakończo­

n a k om prom isem , k tó re g o k o sz ty oczyw iście n aró d p o lsk i zapłaci. P ra w d o p o d o b n ą zu p ełn ie, ja k o lo­

g ic z n ie ze s ta n u w y p a d k ó w w y n ik a ją c ą , w y d a w a ła s ię a lte r n a ty w a : albo zg o d a p om iędzy R o sją a M o­

c a rs tw a m i C e n tra ln e m i n a s tą p i n a za sa d z ie w za je­

m n e g o z w ro tu sobie za ję ty ch ob szaró w i z a s a d n i­

czego p rz y w ró c e n ia s t a t u s q u o a n t e , albo też n a za sa d z ie z a trz y m a n ia te ry to rjó w zdobytych, czyli n o w eg o p o d ziału ziem polsk ich p om iędzy w o ju ją ce ze so b ą m o c a rstw a rozbiorcze.

W w y d a n e j w ow ym czasie przez nas b ro sz u rz e p is a liś m y :

„ K w e s tja p o lsk a , ja k św ia d cz ą d zieje, należy do sp ra w , k tó r e m uszą być sta w ia n e szczerze, ro z trz ą s a n e śm iało, a ro zw ią zan e r a ­ d y k a ln ie ... N iep o d leg ło ść i to je d y n ie n ie p o ­ d le g ło ść znacznej części P o ls k i, bez w zg lę d u n a s to s u n k i p a n u ją c e w in n y c h pom niejszych je j dzieln icach , m oże być lik w id a c ją sp ra w y p olskiej i, ja k im b ą d ź b ęd z ie r e z u lta t obecnej w ojny, n ie p o d leg ło ść m u si p o zostać d ąż n o śc ią

n a ro d u p o lsk ie g o , aż do je j o s ią g n ię c ia ... J e ­ d y n y m i b ez w zg lę d n y m celem obecnej p o lity k i p o lsk iej m oże być ty lk o stw o rz e n ie p a ń s tw a po lsk ieg o , czego dziś ż ą d a ir r e d e n ta polska*4.

W pół ro k u po u k a z a n iu się w d ru k u ty c h słów , k tó re w ow ym czasie m o g ły być je d y n ie t r a ­ k to w a n e ja k o o św ia d c z e n ie za sad n icze, n ie w ie le w a ­ ru n k ó w p ra k ty c z n e g o u rz e c z y w is tn ie n ia m a jąc e, s ta n rze czy n a polsk im p la cu b o ju i, co za tem id zie, s ta n s p ra w y polskiej zm ien ił się za sa d n icz o . A rm je M o c a rstw C e n tra ln y c h g ie n ia ln ie pom yślanem u i p re - cezyjnie w y k o n a n e m i u d e rz e n ia m i C o n ra d a v. flo tz e n - d o rfa i feldin. M a ck e n sen a n a p o lu d n io w em sk rzy d le ,' a feldm . H in d e n b u r g a n a północnem , o d rzu c iły d a ­ le k o w ste cz mi Ij ono w e a rm je ro sy jsk ie , p rzez co siłą sam ych w y p ad k ó w zo stało od r o s ja n w y zw olo­

ne n ie ty lk o ca łe K ró le stw o P o ls k ie i nieo m al cala G alicja, a le ró w n ież i o lb rzy m ia część d a w n e g o W . K s. L ite w s k ie g o . J e ż e li n a w e t pom in ąć G alicję , to w ięk szo ść te ry to rju m d aw n e j R z eczy p o sp o litej P o lsk ie j, o b sz a r w ięk szy niż ca łe K ró le stw o W ło sk ie , zn alazł się w położeniu, że użyjem y ję z y k a p r a w n i­

czego, rzeczy sp o rn e j, rzeczy, o k tó re j losie trz e b a będzie decydow ać po w o jn ie , albo n a w e t podczas w ojny. Je d n o c z e śn ie zaś s p r a w a p o lsk a , ta k do n ie d a w n a sk o m p lik o w a n a , u p ro śc iła się ra d y k a ln ie . Z je d n e j stro n y , z o s ta ła o n a połączo n a ściśle z kw o- s tją k ra jó w całej E u ro p y Ś ro d k o w ej, z d ru g ie j — sp ro w ad zo n a do z a g a d n i e n ia : co ro b ić z o d e b ra n e m R osji te ry to rju m ; czy w ró c ić j e R osji, czy o d d a ć pod pan o w an ie M o c a rstw C e n tra ln y c h , czy też d ać im sa m o istn ą o rg a n iz a c ję p a ń s tw o w ą , p rz y w ra c a ją c p aństw ow ość fe d e ra c y jn ą R zeczypospolitej?

W zw iązk u te ż z t ą z m ia n ą c h a r a k te ru s p ra w y p olskiej, w idocznie zm ienił się i sposób je j o m a w ia ­ n ia zarów no przez m ężów s ta n u , j a k i p u b lic y stó w

3

p o lsk ic h i obcych. W e n u n c ja cja ch , ja k ie po w zię­

ciu W a rs z a w y n a s tą p iły ze s tr o n y czy to K an c le rz a R zeszy, czy G o re m y k in a , czy w reszcie w y stę p u ją c e ­ g o w im ie n iu N a ro d u P o lsk ie g o — N aczelnego K o­

m ite tu N aro d o w eg o , słu c h a m y i czytam y o zup ełn ie re a ln e m i k o n k re tn e m s ta w ia n iu sp ra w y n aszej.

Z a g r a n ic ą m am y s z e re g p u b lik a c ji a u to ró w o a u to ­ ry te c ie h r. A n d ra s s y ’ego, k o n k r e tn ie o m aw iający ch s ta n o g ó ln y lu b poszczególne stro n y k w e stji p o lsk iej;

ze s tro n y p o lsk iej, z a m ia s t d a w n y c h m g listy c h , n a u czuciow ych o p a rty c h p rz e sła n k a c h , a g ita c y jn y c h m a n ifestó w , m am y bąd ź p o w aż n e s tu d ja d la c z y te l­

n ik ó w e u ro p e jsk ic h p rzezn ac zo n e , j a k „D ie Z u k n n ft P o le n s u n d d e r d eu tsch -p o ln isch o A u s g le ic h “ W il­

helma, F e ld m a n a , bąd ź te ż p ra k ty c z n ą m yślą p rz e ­ n ik n ię te p u b lik a c je dla sw oich, w śró d k tó ry c h zw łaszcza b e z im ie n n ie w L u b lin ie w y d a n a b ro sz u ra .„O b e rło p o lsk ie 1' n a sz c z e g ó ln ą z a słu g u je u w a g ę .

D ziś w ięc w szelk ie p u b lik a c je p o lityczne w in ­ n y m ie ć c h a r a k te r w y łąc zn ie p ra k ty c z n y , lub te ż d a w a ć te o re ty c z n e u z a sa d n ie n ie tych czy innych p ra k ty c z n y c h s p ra w z ro z w ią z a n ie m k w e s tji p o l­

skiej złączonych. G dy zaś ca ła r e a ln a tre ś ć k w e ­ stji p olskiej z o s ta ła obecnie sp ro w a d z o n a do d y ­ sk u sji n a te m a t: p o lsk a , czy obca o rg a n iz a c ja p a ń ­ stw o w a d la ziem po lsk ich , z k tó ry c h z n ik ła p a ń ­ stw ow ość ro sy jsk a , n ie z w y k le w ażnem być w inno d o k ła d n e o m ó w ie n ie przyszłej o rg a n iz a c ji w łasnej n asze g o n a ro d u o raz ludów , przez dzieje i g e o g r a ­ ficzne po lo żsn ie z n a ro d e m naszym połączonych.

T a k ą też b ęd z ie i p ra c a n in ie jsz a . P ra g n ie m y w niej w yłożyć p rz e d e w sz y s tk ie m , j a k sobie w yo­

b ra ż a m y owo p rzy sz łe p a ń s tw o p o lsk ie , a n a s tę p n ie z a ry so w a ć s to s u n e k te g o p a ń s tw a do sp ra w y p o l­

skiej w ogóle, oraz do dziś ju ż -istn ie ją c y c h m o c a rstw i k ra jó w E u ro p y Ś ro d k o w ej.

R o z b io ry R zeczypospolitej, b ę d ą c e je d n y m ohy­

d n y m g w a łte m ze s ta n o w is k a e ty k i ogóln o -h id z- kiej i p ra w a n a ro d ó w , ró ż n ią się m iędzy so b ą z a ­ sadniczo, g d y chodzi o ich s tro n ę *orm alną.

M yśl zu p e łn e g o u n ic e stw ie n ia p a ń s tw a p o l­

sk ie g o p o w sta w a ła stop n io w o ; narazi® zaś szło m o­

carstw o m ro zb io rcz y m o m o żliw ie w ięk sze o g r a b ie ­ n ie sła b e g o są sia d a . S tą d te ż d w a p ie rw sz e r o z ­ b io ry u b r a n e z o sta ły w s z a tę tr a k ta tó w , p om iędzy R z eczp o sp o litą a m o c a rstw a m i ro zb io rcz em i z a w a r ­ tych. M ocą ich se jm y R z p lite j z rz e k a ły s ię n a rzecz m o c a rstw rozb io rczy cb z a g ra b io n y c h przez n i e sw y ch posiadłości. In n y zu p e łn ie c h a r a k te r n o sił trze ci rozbiór.

R zeczpospolita, p o k o n a n a n a p o lu w alk i po d ­ czas In su re k c ji K o śc iu sz k o w sk ie j, po w zięciu W a r­

szaw y , k a p itu la c ji R a d o szy c k ie j i z a la n ie w s z y s t­

k ic h ziem sw oich a rm ja m i w ro g ó w , n ie is tn ia ła fa k ty c zn ie . K ról S ta n is ła w A u g u st a b d y k o w a l i je d y n ie t a r g i o ro z g ra n ic z e n ie now ych zdobyczy po­

m ięd zy m o c a rstw a m i p rz e w le k ły z a ła tw ie n ie fo rm a l­

ności o sta te czn y c h aż do p o cz ątk ó w 1797 ro k u — . d a ty tr a k t a t u P e te rs b u rs k ie g o , z u p e łn ie ró ż n e g o w tre śc i od poprzednich, d w u u k ła d ó w p o d ziało ­ w ych.

T e ra z już R z p lita n ie ty lk o n ie b y ła dopuszczo­

n a do udziału w tr a k ta c ie , a le sam t r a k t a t w a r ­ ty k u le se k re tn y m u z n a w a ł „ k o n i e c z n o ś ć u s n - n i ę c i a w s z y s t k i e g o, c o m o g ł o b y p r z y - p o m i n ą ć b y t P a ń s t w a P o l s k i e g o " oraz z o b o w ią zy w a ł w sz y s tk ie tr z y m o c a r s tw a do u n ik a ­ n ia w yrazów : „ p o ls k i11, „ P o ls k a " , k tó re to sło w a

„p o w s z y s t k i e c z a s y o d t ą d z o s t a j ą z n i e- s i o n e * . U ja w n io n e a r ty k u ły t r a k t a t u z a w a rły s z e r e g przep isó w , z m ie rz a ją c y c h do z u p e łn e g o u n ie ­ m ożliw ien ia P o lak o m różn y ch za b o ró w p o ro z u m ie ­

w a n ia sit; ze so b ą i do sto p n io w e g o ich w y n a ro d o ­ w i e n i a — z je d n e j stro n y , z a p e w n ie n ia zaś zupełnej w s p ra w ie po lsk iej so lid a rn o śc i m o c a r s tw ro zb io r- c z y ch — z d ru g ie j.

P o sta n o w ie n ia m i w ięc t r a k t a tu P e te r s b u r s k ie ­ g o , ra ty fik u ją c e g o trz e c i ro zb ió r, n aró d polski w ra z ze sw ą o rg a n iz a c ją p a ń s tw o w ą — R zeczpospoli­

t ą , z o s ta ł w y k re ślo n y z s z e re g u n a ro d ó w e u ro ­ p e jsk ic h ra z nazaw sze. P o s ta n o w ie n ie to za ch o ­ w ało sw ą m oc o b o w iąz u ją cą w sto s u n k a c h m ięd zy ­ p ań stw o w y c h d łu g o i tr w a le . Ono to d y k to w ało A le k s a n d ro w i I zabójczy d la L e g jo n ó w P olskich t r a k t a t , w L u n e w ilu , w im ię też je g o , N apoleon, w ień c zą c d o k o n a n y f a k t zdobycia p a ń s tw a p o lsk ie ­ g o przez p o w s ta n ie n a ro d o w e w Z ab o rz e p ru sk im , m u s ia ł n a w y ra ź n e ż ą d a n ie R o sji p o p rzestać d la n o w eg o p a ń s tw a p o lsk ieg o n a cudacznej n az w ie K s ię s tw a W a rsz a w s k ie g o . Sam o n a w e t to K s ię ­ stw o , w sp o m a g a ją c p o w sta n ie Z ab o ru a u s trja c k ie g o w ro k u 1809, zdobyw ało ziem ie p o lsk ie w im ien iu N a p o le o n a i tw o rz y ło p u łk i „ fra n c u s k o -g a lic y js k ie “ z n a p o le o ń sk im i o rłam i n a sz ta n d a ra c h , bo im ię i g o d ła p o lsk ie były w y g n a n e ra z n az aw sz e ze sto s u n k ó w m ię d zy p a ń stw o w y ch . D odajm y, że c ią ­ g łe r o k o w a n ia fra n c u sk o -ro sy jsk ie , m a jąc e n a celu o sta te c z n e zn iszczenie im ie n ia p o lsk ieg o , ro zc h w iały się d o p ie ro po o dm ow ie ze s tro n y N ap o leo n a zgody n a u b liż a ją c ą d la ń prop o zy cję zo b o w ią z a n ia się do p rz e c iw d z ia ła n ia w sz e lk im próbom w sk rz e s z e n ia P o ls k i. D o p iero w 18 1 2 ro k u , g d y przyszło do o tw a r te j w o jn y m ięd zy A le k s a n d re m I a N ap o leo ­ n em , z obu s tr o n sp ra w ę p o lsk ą w y su n ię to , ja k o n a jp o w a ż n ie jsz y a tu t, z obu stro n , trz e b a dodać, p o ­ ło w icznie i nieszczerze.

R az je d n a k w y w o ła n a z dyplom aty czn eg o g r o ­ b o w ca s p r a w a p o lsk a ju ż się p o g rzeb ać p o w tó rn ie

is tn ie n ie p a ń s tw a p o lsk ieg o i a r m ji p olskiej.

W p ra w d z ie , naty ch m iast, po u p a d k u N ap o le o n a E o sja , A u s trja i P ru s y w s tę p u ją n a d a w n ą d ro g ę . T r a k ta ty w R e ic h en b ac h i K a lisz u w ro k u 1 8 1 3 z a w a rte sto ją ściśle n a g r u n c ie t r a k t a t u z r. 1 7 9 7 , ig n o ru ją c zu p e łn ie is tn ie n ie K s ię s tw a W a rs z a w s k ie ­ g o, k tó re d o p ie ro p o te m s ta je się p rze d m io te m u k ła ­ dów' m iędzy R o sją i A u s tr ją , n ie szc ze ro śc ią P r u s w y w o łan y c h . ( T r a k ta t C iep lick i— w rz e sie ń 1 8 1 3 r .) Z am iesz an ie w sto s u n k a c h m iędzy m o c a rstw o w y eh i z w ro t E u ro p y Z achodniej p rze ciw k o R osji, zm u ­ sza tę o s ta tn ią do w y ra ź n e g o p o s ta w ie n ia sp ra w y p o lsk iej. H a s ła zjed n o c ze n ia d zieln ic ro z d a rty c h przez ro z b io ry i w sk rz e s z e n ia K r ó l e s t w a P o l ­ s k i e g o , rzu c o n e przez R osję, p rz e c ią g a ją n a s tr o ­ n ę A le k s a n d ra o p in ję p o lsk ą , z a s tra s z o n ą w id m e m n o w eg o ro zb io ru . P o czem c e sa rz r o s y js k i w y s tę ­ p u je ju ż o tw a rc ie ja k o rz e c z n ik s p ra w y p o lsk iej i o b ro ń c a K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o . W te n sposób z o sta ły p rze zeń z d y s k o n to w a n e b o h a te rs tw o L e g io ­ nów i p o w sta łej z nich a rm ji p o lsk ie j, oraz c a ła w y tę ż o n a d ziała ln o ść p a ń s tw o w a K s ię s tw a W a r s z a w ­ sk ie g o . W ty m duchu te ż u trz y m a n a j e s t p o d s ta ­ w o w a d la s ta n o w is k a R o sji w s p ra w ie p o lsk ie j n o ta te g o p a ń s tw a do A n g lji, P r u s i A u s trji z 31 g r u ­ d n ia 18 1 4 ro k u i c a łe p o stę p o w a n ie A le k s a n d ra I w zględem P o la k ó w , k tó ry c h w re sz c ie n a jh a n ie b n ie j osz u k ał. D o sta w szy b o w iem z pom ocą o p in ji p o l­

skiej od P r u s i A u s tr ji z n a cz n ą część ic h za b o ró w , te n , j a k g o n az y w an o , „ n ą jc h y trz e js z y z G re k ó w 1', m a ją c ju ż w sw em p o sia d a n iu ca łe K się stw o W a r ­ sz aw sk ie , d zieli się n ie m zd ra d zie ck o z P ru sa m i;

ja k o k o m p e n sa tę za ś d la P o ls k i p rz y w ra c a p o z o s ta ­ łej części K s ię s tw a ty tu ł K ró le s tw a P o lsk ie g o i z a ­ p o w iad a zjednoczenie go z L itw rą. T a k ie u z n a n ie

7

f a k tu p a ń s tw o w o ś c i p olskiej i p ra w n a ro d u p o ls k ie ­ g o do sa m o istn e g o b y tu w e. w ła s n e m p a ń s tw ie oraz d o sa m o rz ą d u n aro d o w e g o w p ro w in cjach , od te g o p a ń s tw a o d cięty c h , j e s t tr e ś c ią u k ła d u , pom iędzy R o sją , P r u s a m i i A u s tr ją w d n iu 3 m a ja 1815 r.

z a w a r te g o , a zno sząceg o p o n ie k ą d p o sta n o w ie n ia t r a k t a t u p e te rs b u rs k ie g o z ro k u 1797, j a k ró w n ież a k tu z a m k n ię c ia (a c te fin a ł) K o n g re su W ie d e ń s k ie ­ g o , b ęd ą c e g o s a n k c ją p a ń s tw innych d la pow yższego t r a k t a t u z 3 m a ja 1 8 1 5 ro k u .

W sp ó ln e d z ie je połączonych ze so b ą u n ją k o n ­ s ty tu c y jn e g o K ró le s tw a P o lsk ie g o i C a ra tu ro s y j­

s k ie g o n ie m o g ły tr w a ć d łu g o . Z d ra d z ie c k ie ła m a ­ n ie , z a ró w n o h o jn ie rz u c a n y c h o b ie tn ic i zobow iązań przez p ie rw sz e g o k ró la A le k s a n d ra , j a k i uroczyście z a p rzy się żo n e j k o n s ty tu c ji p rzez k ró la M ikołaja, s a ­ m o w o la n a s y ła n y c h w b re w k o n s ty tu c ji u rz ę d n ik ó w m o sk ie w sk ic h i n ie u k ry w a n e w cale z a m ia ry a n e k sy j- n e z je d n e j s tr o n y ,— z d ru g ie j zaś poczucie k rz y w d y d o z n a w a n e j p rzez zie m ie od K ró le s tw a o d e rw a n e i p o d d a n e b e z w zg lę d n em u u cisk o w i, oraz żą d za ze s tr o n y g o rę tsz y c h żyw iołów p o lsk ich o d z y sk a n ia zu ­ pełnej n ie p o d le g ło śc i całeg o te ry to rju m R zplitej — w y w o łu ją p o w sta n ie listo p ad o w e .

P o w s ta n ie to, je d n o m y ś ln ą u c h w a łą z d n ia 18 g r u d n ia 1 8 3 0 r. „z a dzieło N a ro d o w e " u zn a n e, siłą rze czy m u sia ło p rz e jść w w o jn ę K ró le s tw a P o ls k ie ­ g o z R osją. N a p o c z ą tk u za ś sam ym tej w ojny te n ż e sejm u c h w a łą p ra w o m o c n ą z dn. ‘25 sty c zn ia 1 8 3 1 ro k u z ry w a u n ję K ró le s tw a P o lsk ie g o z C e­

s a rs tw e m R o s y jsk ie m oraz d y n a s tję R om an o w ó w d e tro n iz u je .

D osło w n e b rz m ie n ie tej u ch w a ły sejm o w ej, b ę ­ d ącej j a k d o tą d je d y n y m p ra w n y m o k re śle n ie m sto ­ s u n k u K ró le s tw a P o ls k ie g o do C a ra tu R o sy jsk ie g o , j e s t n a s tę p u j ą c e :

Izb S ejm ow ych d n ia 25 sty c z n ia 1831 ro k u w W a rsz a w ie .

N a jś w ię tsz e i n a ju ro c z y stsz e um o w y ty le ty lk o są n ie n a ru sz o n e m i, ile w ie rn ie d o trz y - m auerni ze stro n obydw óch. D łu g ie C ierpienia n a s z e z n a n e ś w ia tu całem u ; p r z y s ię g ą z a rę ­ czone przez dw óch P a n u ją c y c h , a p o g w a łc o n e ty le k ro ć sw o b o d y — n aw z aje m i N a ró d P o l­

s k i od w ie rn o śc i d ziś P a n u ją c e m u u w a ln ia ją . W y rzeczo n e na koniec p rzez sam eg o C e sa rz a M ik o ła ja słow a, że p ie rw sz y z n aszej stro n y w y s trz a ł s ta n ie się n az a w sz e z a tr a c e n ia P o ls k i h a słe m , o d ejm u ją c n a m w sz e lk ą sp ro s to w a n ia k rz y w d n aszy c h n a d z ie ję , n ie z o s ta w u ją , j a k rozpacz sz la c h e tn ą .

N aró d zatem P o ls k i, n a S ejm ze b ran y , o ś w ia d c z a : że j e s t n ie p o d le g ły m ludem i że m a p ra w o te m u k o ro n ę p o lsk ą oddać, k tó re g o g o d n y m je j u zn a, po k tó ry m z p e w n o śc ią b ę ­ dzie się m ó g ł spodziew ać, iż m u za p rz y się ż o ­ nej w ia ry i z a p rzy się żo n y c h sw obód św ię cie i bez u sz cz erb k u d o c h o w a “ .

U c h w a ła pow yższa, p rz y ję ta z o s ta ła z n ie o p isa ­ nym zap ałem p rzez cały N aró d i s ta ła się n a jw y ­ ra ź n ie j szem o k reśle n ie m sto s u n k u K ró le s tw a P o l­

s k ie g o do C a ra tu . P o n ie w a ż zaś d o tą d n ie z o s ta ła zm ie n io n a p rzez ż a d n ą le g a ln ą p o lsk ą in s ty tu c ję re p re z e n ta c y jn ą , j e s t w ię c o n a d la n a s o b o w ią z u ją ­ cą, ja k o p u n k t w y jśc ia w p o lity c e p o lsk iej w z g lę ­ dem R o sji, j a k ró w n ie ż w zg lęd em in n y c h p a ń s tw , n ie w y łą c z a ją c M o c a rstw C e n tra ln y c h .

R o z u m ia ła to d o b rze R o s ja : po w y p a rc iu b o ­ wiem z a g r a n ic ę p o bitej a rm ji p o lsk iej i z m u sze n ia do e m ig ra c ji z k r a ju za ró w n o rz ą d u , j a k sejm u, C a ra t przez całe 8 4 l a t a aż do w y b u ch u obecnej.

9

w o jn y , n ie b y ł w s ta n ie , choć u siło w a ł n ie ra z w p ro ­ w a d z ić w K ró le stw ie n o rm a ln y c h sto su n k ó w p o li­

ty c zn y c h . K ró le stw o zaw sze p o zo staw ało n a p r a ­ w ac h k ra ju , o k u p o w an e g o przez obcą arm ję , k tó rej n ac ze ln i w o d zo w ie z ty tu łe m czy to n a m ie s tn ik a , czy o w iele o d p o w ied n iejszy m — g e n e ra ł- g u b e rn a - to r a , rz ą d z ili n a p o d sta w ie p rze p isó w sta n u w o je n ­ n e g o z pom ocą u rz ę d ó w ro sy jsk ic h , po zo stający ch n a sz czeg ó ln y ch p ra w a c h i o c h a r a k te rz e p rz e w a ­ ż n ie ty m czaso w y m . R ów nież tym czasow y i w y ­ ją tk o w y c h a r a k te r n o si je d y n y p o lity cz n y łą c z n ik

K ró le s tw a z R o s ją — u s ta w a o w y b o ra ch do D um y posłó w z g u b e r n ji K ró le stw a ,

J e d y n ą p o d sta w ą p a n o w a n ia R osji w P o lsce b y ła s iła z b ro jn a i przem oc, co p rzecież n ie m ogło być p ra w n ie lub ety cz n ie obow iązuj ącem , an i dla o b y w a te li K ró le s tw a P o lsk ie g o , a n i d la k o g o k o lw ie k - b ąd ź poza R o sją. P ra w n o -p o lity c z n y s ta n K ró le stw a P o ls k ie g o , w y tw o rz o n y p rzez u k ła d m iędzym ocar- stw o w y z r. 1 8 1 5 , fo rm a ln ie is tn ia ł :lla w szy stk ich m o c a rs tw n a d a l, je d n a ty lk o R o sja zm ien iła go siłą b r u ta ln e j sam ow oli. Z m ia n a t a przez inne m o car­

s tw a d o tą d u z n a n a n ie zo stała, ac zk o lw iek żadne z n ich , n ie b ęd ąc w s p ra w ie p o lsk iej b ezpośrednio z a in te re s o w a n e , m e w y stą p iło w o b ro n ie p ra w po­

k rz y w d z o n e g o n a ro d u .

O becna w o jn a z m ie n iła n a te re n ie polskim za sa d n icz o sta n rzeczy, w y tw orzony przez w ypadki w o je n n e w ro k u 1 8 3 1 . W o jsk a M o c a rstw C e n tr a l­

n y c h w y p a rły a rm ję ro s y js k ą i o p a rte n a je j b a ­ g n e ta c h u rz ę d y l f j y j s k i e z K ró le s tw a P o lsk ie g o . Z azn aczy ć p rzy te m m usim y, że R o sjan ie , uchodząc, n ig d z ie n ie p o zo staw ili w p ro w a d zo n y c h przez sie b ie ró ż n y m i czasy do K ró le s tw a in s ty tu c ji rządow ych, n w a ż d ją c j e w idocznie za n ie ro z łą c z n e z a rm ją k ra j o k u p u ją c ą .

D ziś K ró le stw o P o lsk ie , je ż e li chodzi o s tr o n ę fo rm a ln ą , pow ró ciło do s w e g o s ta n u z d n . 2 5 s t y ­ cz n ia 1 8 3 1 ro k u . F a k ty c z n ie zaś j e s t k ra je m , o k u ­ pow anym przez a rm je n ie m ie c k ą i a u s tro - w ę g ie r- sk ą . W o jsk o w e rz ą d y ro s y js k ic h g e n e ra ł- g u b e r n a - to ró w z a stą p io n e z o s ta ły p rzez rz ą d y n ie m ie c k ie g o g e n e r a l- g u b e r n a to r a w W a rs z a w ie , o raz a u s tro -w ę - g ie rs k ie g o w L u b lin ie .

J e s t to je d y n e lo g ic zn e sta n o w isk o w obec o b ec n eg o s ta n u p o lity c z n e g o K ró le s tw a . J a k w i­

d a ć z re s z tą z n ie k tó ry c h z a rz ą d z e ń i a k tó w , s to i n a tern s ta n o w isk u i a d m in is tra c ja w o jsk o w a w czę­

ści K ró le stw a , o k u p o w an e j przez A u stro - W ę g ry . T a k np. p rz e p isy m o r a to ry jn e w ty c h ok o licach , w y d a n e p rze z w ła d z e a u s tro - w ę g ie r s k ie , zn o szą p rz e p isy ro sy jsk ie , p rz y w ra c a ją c n a to m ia s t siłę U s ta ­ w ie S ejm ow ej z dn. 2 6 k w ie tn ia 1 8 1 8 ro k u . (Y e r- o r d n u n g s b la tt d e r k. u. 1;. M il ita r r e r w a lt u n g in P o le n Ń“ 43). W ła d z e n ie m ie c k ie je d n a k , j a k do ­ tą d , p o p rz e s ta ją w sw ym p o stę p o w a n iu n a w p ro ­ w ad z an iu w życie, za p o w ied z i ro sy jsk ic h , u n ik a ją c w sze lk ie g o n a p o m k n ie n ia o p o lity czn ej i p a ń s tw o ­ wej o d ręb n o ści k ra jó w polskich.

D la n a s , o b y w a te li K ró le s tw a P o ls k ie g o , oczy­

w iśc ie, n ie m oże być w ą tp liw o śc i. U c h w a ła o s ta ­ tn ie j n aszej le g a ln e j in s ty tu c ji re p re z e n ta c y jn e j i rzą d o w e j — S ejm u z dn. 25 sty c z n ia 1831 r o k u m u si sta n o w ić p u n k t w y jśc ia d la n aszej p o lity k i n a ro d o w ej w d z isie jsze j chw ili i w sz e lk ie o d c h y le ­ n ia od tej w ytycznej p o w in n y być u z n a w a n e z a g w a łt, o ile p o chodzą od o rg a n ó w M o c arstw C en­

tra ln y c h , z a z d ra d ę ' zaś n a ro d o w ą , o ile d o p u sz c z a ­ j ą się ich żyw ioły o b y w a te ls k ie K ró le stw a .

T a k ą być m u si za sa d a .

Co się zaś ty c zy szczegółów u r z e c z y w is tn ie n ia n asz e g o p ra w a n aro d o w e g o i p a ń s tw o w e g o , to oczy­

11

w iście, n ie m oże ono p o le g ać n a ślepem skopjow a- n iu w zorów z p rze d la ty o sie m d z iesięc iu k ilk u . W a r u n k i życia n a ro d o w e g o zm ien iły się od te g o czasu, a i sam sta n rzeczy ów czesny n ie był id e a l­

n y m . Z re sz tą , sam o p rz y w ró c e n ie le g a ln e g o .pań­

stw o w e g o b y tu K ró le stw a P o lsk ie g o m usi być p o ­ łą cz o n e z ro z w ią z a n ie m sz e re g u in n y c h k w e stji, o ra z u z a le ż n io n e od p rz e b ie g u i w a ru n k ó w w ojny obecn ej.

I.

W ś ró d m n ó stw a z a g a d n ie ń , ja k i e m usi ro z­

w iąz ać , a p rz y n a jm n ie ń dużo p osunąć n ap rz ó d i w y­

ja ś n ić o b e c n a w ojn a, w aż k o ścią sw o ją i d o n io sło ­ ś c ią w y ró ż n ia ją się d w a: 1) s p ra w a u rz ą d z e n ia całej rze szy n a ro d ó w i lu d ó w śro d k o w o eu ro p ejsk ich , w c iśn ięty ch p om iędzy d w a n a ro d y — olbrzym y: n ie ­ m ie c k i i ro sy jsk i, o raz 2) tocząca się n a polach p o lsk ic h , lite w sk ic h i r u s k ic h w a lk a k u ltu ry W sc h o ­ d u z k u ltu r ą Z achodu, p o w strz y m a n a n a ca ły n ie o ­ m a l w ie k X IX , a raczej u ta jo n a w tem o lb rz y ­ m ieli! w ięz ie n iu , k tó r e m było d a w n e p rze d m u rz e Z ac h o d u — P o ls k a , a u ja w n io n a z n ie b y w a łą siłą n a ty c h m ia s t po w y b u ch u w o jn y M o carstw C e n tr a l­

n y c h z R ę sją . Z ta k ie m , czy in n e m ro zw ią zan iem ob u ty c h z a g a d n ie ń ściśle z w ią z a n a je s t s p ra w a p o lsk a .

K w est j a ś r o d k o w o e u r o p e js k a — to z je d n e j s tr o n y k W e stja u ło ż en ia się po lity czn y ch i g o spo­

d a rc z y c h sto su n k ó w n a te r e n ie dziś za ję ty m p rzez a r m je M o c arstw C e n tra ln y c h , z d ru g ie j zaś— k w e-

•stja w spółżycia n a jro z m a itsz y c h n a ro d ó w i lu d ó w n a o lb rzy m iej, p rzeszło 12 5 0 ty sięc y k ilo m e tró w k w a d ra to w y c h p o w ie rz c h n i liczącej p rz e strz e n i, z a m k n ię te j A d rja ty k ie m , S e rb ją , dolnym D u n aje m , M orzem C z arn em , D n ie s tre m , S łuczą, P iń sk ie m i

b ło ta m i, B e re z y n ą , K aro w ą, F in la n d ją , B a łty k ie m , O d rą , S u d e ta m i i w re sz c ie g r a n ic ą z a lita w s k ą . P rz e sz ło 80 m iłjonów , n a le ż ą c y c h do 17 bodaj n a ­ ro d ó w , z a m ie sz k u je te n o b sz a r E u ro p y , — m ię d zy zaś ty m i n a ro d a m i sie d e m n a sto m iljo n o w y n a ró d p o lsk i, a <-/, dziś b e z w ła d n y , n ie m n ie j p o te n c ja ln ie n a jw ię k sz e p o sia d a zn a cz en ie.

J e d n ą z n a jw a ż n ie jsz y c h tr o s k e u ro p e jsk ic h m ężów s ta n u po d czas lik w id a c ji obecnej w o jn y b ę ­ dzie n ie w ą tp liw ie ta k ie u ło ż en ie sto su n k ó w , k tó re - b y m o żliw ie u tr u d n ia ło n o w e z a b u rz e n ia pokoju.

A n a jw ię c e j, pod ty m w zg lę d em n ie b ezp ieczn y ch m ożliw ości p r z e d s ta w ia te n w ła ś n ie o b sz ar, ju ż d o ­ tą d z a zn a cz ają cy się m n ó stw e m m n ie j lu b w ięcej d o k u cz liw y c h i d la p o k o ju o g ó ln e g o g ro źn y c h sp ra w narod o w o ścio w y ch .

D zieje r o z te re k n aro d o w o ścio w y c h , w y p e łn ia ją ­ cych ca łe stro n ic e now oczesnej h is to rji A u stro - W ę g ie r, m a rty ro lo g ja P o ls k i pod zaborem r o s y j­

sk im , z a c ie k łe p rz e ś la d o w a n ia za c z ą tk ó w ru c h u li­

te w s k ie g o i u k ra iń s k ie g o w R o sji, g ło śn e s p ra w y fin la n d z k ie i w re sz c ie — h a ń b a n a ro d u cy w ilizo w a­

n e g o — w a lk a e k s te rm in a c y jn a w P o zn a liskiem i n a Ś ląsk u , d o sta te c z n ie c h a r a k te r y z u ją ja s k r a w o ś ć p rz e ­ c iw ie ń stw i b a rd z o w ie lk ą tru d n o ś ć k o m p ro m isó w w ty c h w a lk a c h . Z a o g n ie n ie zaś w c ią g u la t o s ta ­ tn ich sp ra w y u k r a iń s k ie j w G alicji, g d z ie z u p e łn ie n ie m a l— poza n ie u d o ln o śc ią p o lity k ó w — b ra k ło d a ­ nych do g w a łto w n e g o i b e z w z g lę d n e g o c h a r a k te ru ta k ie j w a lk i, św iad czy w y m o w n ie o g ru n c ie , p o ­ d a tn y m do w sz e lk ie g o ro d za ju n ie sp o d z ia n e k , g d y ty lk o w g r ę w chodzą sp ra w y n aro d o w o ścio w e . D ziś śm iało m ożna pow iedzieć, że od czasu u s ta n ia sp o ró w w y zn a n io w y c h , k tó r e m io ta ły sp o łe cz eń ­ stw e m e u ro p e jsk ie m i z a m ie n iły Z ach ó d E u ro p y w je d n o m o rze k rw i w X V I i X V II w iek u , ż a d n a

13

s p ra w a ta k n ie p o ru s z a ła m a s lu d o w y ch i n ie k r y ­ j e w sobie d o tą d ty łu n ie b e z p ie c z e ń stw i n iesp o ­ d z ia n e k , co obecnie s p ra w a n aro d o w o ścio w a . W y­

n atu rz o n y n ac jo n a liz m w n a jb a rd z ie j, zd aw ało b y się, k u ltu ra ln y c h śro d o w isk a c h ; w c ią g n ię c ie n a jw y b i­

tn ie jsz y c h um y słó w w spółczesnych w w ir dzikiej w a lk i, r o z n a m ię tn ia ją c e j tłu m y ; o p an o w a n ie przez n a c jo n a listy c z n e u to p je, k o sz tu ją c e m n ó stw o k rw i i pien ięd zy , rzą d ó w n a jp o tę ż n ie jsz y c h p a ń s tw e u ro ­ p e jsk ic h , — w sz y s tk o to n a p a w a p esym izm em k aż­

d ego, k to p o m y śli o re g u lo w a n iu s p ra w n aro d o w o ­ śc io w y ch po u s ta n iu h u r a g a n u obecnej b u rzy dzie­

jo w e j.

P esy m izm ta k i w y d a je się te m b a rd z iej u za­

sa d n io n y , że p ie rw sz y g ło s w re g u lo w a n iu tej s p r a ­ w y p r z y p a d n ie N iem com , g d z ie olbrzym i g ie n ju sz ra s o w y tw ó rc ó w znacznej części k u ltu r y Z achodu, budow niczych zaró w n o u n iw e rsa ln e g o Ś w ię te g o C e­

s a r s tw a R z y m sk ie g o N a ro d u N iem ieckiego, lub w ie­

lo n a ro d o w e j A u s trji, j a k i n a ro d o w y c h P r u s i obe­

cnego C e s a rs tw a N iem iec k ie g o , w ciąg u l a t o sta tn ic h ca łk o w ic ie w y d a w a ł się poch ło n ięty m i u ja rz m io n y m p rz e z d o ry w c zą b ra n d e n b u rs k o - k rzy ż ack ą ch ciw o ść i łapczyw ość. S p ra w ie d liw e i m ą d re z a ła tw ie n ie s p ra w y n aro d o w o ścio w ej w y d ać się m oże tem b a r ­ dziej w ątp liw e, że p rz e d e w sz y s tk ie m z a ła tw io n a być m usi s p ra w a N aro d u P o lsk ie g o , k tó ry n ie n aw id z ić, ja k o n a jw ię k s z e g o w ro g a , a zarazem k tó ry m g a r ­

dzić, ja k o „ m in d e r w e r tig e N a tio n “ , u w a ż a ła za n a j­

w yższe p rz y k a z a n ie m ą d ro śc i polity czn ej i n a ro d o ­ w ej w ięk szo ść w y ch o w an e g o w h a k a ty z m ie o s ta tn ie g o p o k o le n ia znacznej części n a ro d u n ie m ie ck ie g o . Od te g o zaś, czy w spółczesne N iem cy o k ażą się d o jrz a ­ łem i do z ro z u m ien ia sy tu a c ji w sze c h św ia to w e j i swój

„ E x is te n z k a m p f “ zak o ń czą stw o rz e n ie m now ej ery w ro zw o ju cy w iliz a c ji p o w sze ch n e j; czy też p ó jd ą

tr a d y c y jn ą d ro g ą m a rk g ra fó w w schodnich i przez n o w e za b o ry w śró d 8 0 -m iljo n o w e j rze szy są sied n ich n a ro d ó w p rz y g o to w y w a ć b ę d ą podłoże d la now ych w ojen z k o a lic ją ś w ia ta c a łe g o — za le ży ta k ie lu b in n e ro z w ią z a n ie sp ra w y p o lsk iej.

N a szczęście,_ pesym izm nieco w y d a je się z a ­ ch w ia n y m , g d y się zw aży, że s p r a w a ow ej o lb rz y ­ m iej rzeszy n a ro d ó w i lu d ó w E u ro p y Ś rodkow ej z w ią z a n a j e s t ściśle ze s p ra w ą toczącej s ię obecnie w a lk i k u ltu ra ln e j W sch o d u ro s y js k ie g o z Z achodem 0 su p re m a c ję w tej części E u ro p y .

W a lk a t a in te n sy w n o śc ią sw o ją d o ró w n y w a o ręż n ej. W ś ró d h u k u d ział i łu n p o ża ró w N iem cy, ś m ie r te ln ie , z d a w ało b y się, n ie n a w id z ą c e P o lsk i, V św ieżo o d e b ra n e j R osji W a rs z a w ie w sk rz e s z a ją w y ż ­ sze u czeln ie p o lsk ie, u m a c n ia ją c w ’ n ie j k u ltu r ę Z achodu; R o sja le d w ie u sa d o w iw sz y się w G alicji W sch o d n ie j, p rz e d e w sz y s tk ie m s t a r a się zniszczyć U n ję ^ i polskość, z a le w a k ra j m nóstw em popów 1 m isjo n arzy , z a k ła d a p ra w o sła w n e szkoły, tłu m n ie w yw ozi ludność do R osji, s e tk a m i p o ry w a dzieci, ab y ^ j e g r u n to w n ie zm oskw iczyć. S tra c iw sz y n a ­ d zieję u trz y m a n ia K ró le stw a , u s tę p u ją c a M o sk w a niszczy j e d o szczętn ie, z g lisz cza p o zo sta w ia ją c za sobą, a lu d n o ść pęd ząc w ja s y r ... Z u p ełn e z re s z tą z m iaż d że n ie z b y t n a Z achód k lin em w rz y n ające j się p ra w o sła w n e j S e rb ji i sam c h a r a k te r Lta m te jsz y c h bojów , ja k b y żyw cem p rz e n ie sio n y z ep o k i d aw n o minionej,^ g d y szło o z a g ła d ę całych n aro d ó w , w y ­ m o w n ie św ia d cz y o te m , że n a W schodnim te r e n ie w ojny toczy się w a lk a o coś in n e g o , niż o do ry w cze korzyści, że to w a lk a z a sa d n icz a d w u ch ty p ó w lu d z­

kich, dw ucli k u ltu r , w y k lu cz ając y ch się w za je m n ie . I ' te g o m o m e n tu d zisiejszej z a w ie ru c h y dziejow ej n ie p rz e w id y w a li p o litycy s tro n obu, n ie p rz e w id y ­ w ali i p o lity c y n asi. A m o m e n t to w n asze j s p r a ­

w ie d ec y d u ją cy . W a lk a k u ltu r , z m a g a n ie się dw u w ie k a m i u ro b io n y ch ty p ó w m u si zb liżać i łączyć ze sobą choćby n a jb a rd z ie j w ro g ie żyw ioły je d n e g o ty p u . P r z e d G ru n w a ld em , k tó r y zdecydow ał o p a­

n o w a n iu polskiem n a d E u ro p ą Ś ro d k o w ą, m ieliśm y L igii i cę i S w en tą , g d zie w ro d zy sobie P o lac y , B ra n - d eb u rc zy cy i K rz y ża cy w sp ó ln ie w alczyli w obro n ie w spólnej cy w ilizacji: w y p ra w ę W ie d e ń sk ą P olacy odbyć byli zm uszeni w sp ó ln ie z N iem cam i; w tem sa m e m p o ło żen iu je s te ś m y i dziś. P o lsk a , n ie po­

ra ź p ie rw sz y z re s z tą i n ie o s ta tn i, s ta ła się polem w a lk i pom iędzy W sch o d e m i Z ach o d em i w in n a s ta n ą ć po s tr o n ie Z ach o d u , k tó re g o za w sze b y ła p rz e d m u rz e m i k tó r y te ra z w in te r e s ie w łasn y m o raz w in te r e s ie całej cy w ilizacji w zm ocnić musi.

P ru s y , zd o b y w a jąc sw o ją p o tę g ę kosztem R ze­

czypo sp o litej, z k tó r ą były f a ta ln ie z w ią za n e, je d n o ­ cześnie w y słu g iw a ły się p o tę d ze ro sy jsk ie j, p a trz ą c bezczy n n ie n a n ie o b lic za ln e szkody, ja k i e k u ltu r a za c h o d n ia p o n o siła n a L itw ie i R usi. W reszcie, ju ż ja k o Z jednoczone N iem cy, sta n ę ły sa m e one w obec g ro ź n e g o n ie b e z p ie c z e ń stw a n aja z d u W s c h o ­ du w p o sta c i R osji, z k tó rą dziś m im o w iek o w e g o so ju szu m u sz ą stoczyć w a lk ę na śm ierć i życie, i. k tó r ą m u sz ą w e w łasn y m in te r e s ie o słabić n a d łu g o . O sła b ie n ie to m oże być d o k o n a n e przez, o d e b ra n ie R o sji j e j zdobyczy n a d zied z in ac h k u ltu ry zachodniej d o k o n an y c h , o raz p rzez w zm ocnienie po­

lity cz n e, m a te r ja ln e i duch o w e ty c h w róconych k u l­

tu r z e zachodniej o bszarów . I tu n a w id o w n ię d zie­

jo w ą w y stę p u je K ró lestw o P o lsk ie .

„ P o ls k a — p o w iad a z m a rły g ie o g ra f W . N a ł­

k o w s k i — sta n o w ią c p rze jście od E u ro p y półw yspo­

w ej do k o n ty n e n ta ln e j, z a jm u je m ie jsc e w n a s a d z ie półw yspu za c h o d n io -e u ro p e jsk ie g o ta k ie , ja k n iz in a L o m b a rd z k a w zg lę d em p ó łw y sp u A p en iń sk ieg o , In -

d o s ta ń s k a — w zg lę d em D ek am i, j a k n iz in a rz e k i J a ln w z g lę d e m K o re i. S ą to w sz y stk o n a tu ra ln e i odw ieczn e b o jo w isk a , n a k tó r y c h ro z s trz y g a ły się lo sy o d p o w ied n ich półw yspów ; P o ls k a d zięk i te m u s ta ła n a s tra ż y k u ltu r y półw yspu Z a c h o d n io -e u r o ­ p e jsk ie g o p rze ciw w schodnim a z ja ty c k im b a r b a ­ rzyńcom “ .

D zieje n a s uczą, że k r a j o c h a r a k te rz e p r z e j­

ściow ym m u si m ieć lu d n o ść g o to w ą do w a lk i, a ż e ­ by n ie zgin ąć; lu d n o ść zaś t a m u si być zo rg a n iz o ­ w a n ą m ocno, aż eb y być w s ta n ie w alczyć. N iem com w ięc p o zo stan ie do w y b o ru : albo ca łk o w ic ie zg n ę b ić P o la k ó w , ażeby uczynić z n ic h pognój d la ja k ie g o ś no w eg o n a ro d u sw ej ra s y , albo też stw o rz y ć m o d u s v iv e n d i z P o la k a m i o raz w e w ła sn y m in te re s ie do- pom ódz do s tw o rz e n ia m ocnej o rg a n iz a c ji p a ń s tw o ­ w ej. D la d o k o n a n ia p ie rw sz e j e w e n tu a ln o ś c i— ro z ­ la n ia się p ow odzią g ie rm a n iz m u po o b sz arze z a ję ty c h d ziś przez sw e w o js k a k ra jó w , b r a k N iem com b ę ­ dzie i sil i czasu w obec trw a ją c e j g ro ź b y ro sy jsk ie j.

P o z o sta je d r u g a e w e n tu a ln o ść — u w z g lę d n ie n ie p rzez M o c a rstw a C e n tra ln e n aszy ch , ja k ró w n ie ż lite w ­ sk ich i ru sk ic h , a ta k ż e i n a d b a łty c k ic h in te re s ó w i dopom ożenie do s tw o rz e n ia n o w e g o p a ń s tw a n a z a ję ty c h dziś p rzez a rm je M o c arstw C entralnych, obszarach.

Z aznaczyć z g ó ry trz e b a , że p a ń s tw o to m u s i w każd y m ra z ie być w dość śc isły m z w ią zk u z M o­

c a rs tw a m i C e n tra ln e n i. Z bliżo n e w a ru n k i p rz y ro ­ dzone k ra jó w pom iędzy R e n e m , d o ln y m D u n aje m , p rz e p a stn y m o b sz a re m b ło t p iń sk ic h , D źw in ą i B a ł­

ty k ie m , w spólne w a r u n k i ży c ia k u ltu r a ln e g o , j a k ró w n ie ż i p rzy sz łe u ło ż en ie się s to s u n k ó w w E u r o ­ pie zm uszą n a ro d y n a ty m o b sz arze z a m ie szk a łe do ściślejszej sp ó jn i w d z ie d z in ie ży c ia g o sp o d a rc z e g o i p o lity czn eg o .

17

P rz y m ie rz e ce ln e , unje: k o m u n ik a c y jn a , m o n e ­ ta r n a , poczto w a, te le g ra fic z n a , n e u tra liz a c ja rzek,

<lo m órz p o g ra n ic z n y c h w p a d a ją c y c h , oraz je d n o ść p ra w a h an d lo w e g o i w ek slo w e g o , a w re szc ie k o n ­ w encje d y p lo m a ty c z n a i w o jsk o w a ogółu p a ń s tw śro d k o w o -e u ro p e jsk ic li b ę d ą zap ew n e k o n ie cz n o ścią d ziejo w ą . T em b ard zie j zato n ie zb ę d n em będzie p iln e p r z e s tr z e g a n ie z a sa d y p a ń s tw n aro d o w y ch , o ile chodzi o in n e s tro n y życia zbiorow ego.

J e ż e li te ra z rzu cim y okiem n a o b sz a r o d e rw a ­ ny od R o sji p rzez d z ia ła n ia a r m ji M o c arstw C en­

tra ln y c h , to u jrz y m y n a nim cz te ry o d rę b n e dziś dużym sto p n iu , acz n ie g d y ś w je d n e j m ieszczą­

ce się o rg a n iz a c ji p ań stw o w e j o bszary: K ró lestw o P o lsk ie ; L itw ę , t. j . g u b e rn je : W ile ń sk ą , K o w ień ­ sk ą i G ro d z ie ń sk ą; K u rla n d ję z przy leg łem i częścia­

mi Tnflant, o raz zie m ie z a lu d n io n e przez U k ra iń c ó w n a W ołyniu.

Je ż e li zaś chodzi o p ra w n o -p a ń stw o w y sto s u ­ n e k ty c h k ra jó w do R osji, to, p o m ijają c K ró lestw o P o lsk ie , o k tó re m m ó w iliśm y szczegółow o, z a z n a ­ czym y, że w sz y s tk ie bez w y ją tk u te k ra je g w a ł- • te m ty lk o z o s ta ły u ję te w try b y „ o b je d in ie n ja “ , m a ją c p iz y sw em p rz y łą c z e n iu do R osji za,gw aran­

to w a n e p rzez C a ra t ro z le g łe p ra w a o drębności swre- g o ro zw o ju p o lity cz n eg o i sp o łeczn eg o . D la P r o ­ w incji N a d b a łty c k ic h — n a jd a w n ie jsz e g o typ u , g w a ­ r a n c ją ta k ą m ia ły być „ A k k o r d s - P u n k te “ ‘z 4 lip c a

1 7 1 0 , — w a ru n k o w e p o d d a n ie się S ta n ó w N a d b a ł­

ty c k ic h R osji, n a k tó r e o d p o w ie d z ią b y ł y t. zw.

„ G e n e ra l-K o n firm a tio n e n “ P io tr a W i e l k i e g ą i z j d n . 10 w rz e śn ia 1 7 1 0 ro k u , w k tó ry c h c a r m ^ w swó*- je m i n a s tę p c ó w sw oich im ie n iu zobow iązyw ał się.

p rz e s trz e g a ć m iędzy in n e m i tych z a s a f c w l w f e f e ; In fla n t, ja k ie m i cieszył się k ra j te n n a sKpcy u m ó \s z R z ec zp o sp o litą i S zw ecją. K u rla n d ja S 5 & # ( *\ \k/

•w ypow iedzeniu p o słu s z e ń s tw a R zeczp o sp o litej i z rz e ­ cz en iu się tro n u p rzez o s ta tn ie g o W . K się c ia w łą ­ czona zo sta ła po czątk o w o do R osji zw y k ły m u k a ­ zem K a ta rz y n y I I z 15 k w ie tn ia 1 7 9 5 ro k u , m ia ła so b ie p rzy w ró c o n e w sz y s tk ie d a w n e p r a w a i p rz y ­ w ile je w ra z z zu p e łn ą o d rę b n o śc ią z a rz ą d u ju ż u k a ­ zem P a w ła I z ‘23 g r u d n ia 1 7 9 6 r o k u .' U k a z te n z o s ta ł z a tw ie rd z o n y sp e c ja ln ie d la K u rla n d ji w y d a ­ n ą „ g r a m o tą “ A le k s a n d ra I z 15 w rz e ś n ia 180 L ro k u . W obec w y ją tk o w o k o rz y stn e g o s ta n o w is k a sz la c h ty in fla n ck ie j w R o sji, fa k ty c z n ie od l a t p rz e ­ szło d w u stu rzą d ząc ej p a ń s tw e m , a o s try cli n a to ­ m ia s t p rz e c iw ie ń s tw so c jaln y ch i n a ro d o w o śc io w y c h w k ra ju , u n ifik a c ja za ró w n o K u rla n d ji, j a k I n f la n t n ie s p o tk a ła się z oporem i aż do obecnej chw ili, rz e c m ożna, k w e s tja „ b a łty c k a 11, ja k o politycznu- p a ń s tw o w a nie- is tn ia ła .

L itw a i B ia ło ru ś, z a g ra b io n e p rze z R o sję pod po zo rem o d b io ru d a w n y c h p o sia d ło śc i i w tym d u ­ chu p ie rw o tn ie u rz ą d z a n e , ju ż za. P a w ła I u k az em , te g o c a ra z 12 g r u d n ia L796 ro k u w obco t r u ­ dności a d m in is tra c y jn y c h i p o lity cz n y ch , n a ja k ie n a tk n ę ło się „ o b je d in ie n je “ o trz y m a ły w z a s a d z ie sa m o rz ą d . A le k s a n d e r 1 w so ju s z u z m a g n a te rją lite w s k ą (O g iń sk i, P la te r , D ru c k i-L u b e c k i) p o ru sza k w e s tję W ie lk ie g o K s ię s tw a L ite w s k ie g o , m a ją c e g o tw o rz y ć łą c z n ą całość z K ró le stw o m P o lsk ie m , j a ­ ko sły n n e ow ego czasu „m oje W ę g r y " .

W sk ła d te g o w sk rz e sz o n e g o W . K się stw a m ia ły w chodzić d zisie jsze g u b e rn je : W ile ń s k a , K o ­ w ie ń s k a , G ro d z ie ń sk a, M iń sk a, W o ły ń sk a i P o d o l­

sk a . W y s u n ię ta p rze d ro k iem 1812, id e a ta , m o­

cno p ro p a g o w a n a w czasie K o n g re s u W ie d e ń s k ie g o i w p ie rw sz y ch la ta c h K ró le s tw a (ja k o p ro g ra m n a czasy n a jb liż sz a w y m ie n io n a w m ow ie tro n o w ej p rzy o tw a rc iu sejm u 1 8 1 8 ro k u ) b ard z o je d n a k

19

szy b k o z o s ta ła za rzu co n a i z a s tą p io n a wzm ożoną p o lity k ą ja k n a jb a rd z ie j b e z w z g lę d n e g o „objedlnie- nja“. Od ro k u 1 8 6 8 aż do 19 0 5 tr w a o k re s „ w y ­ r y w a n ia z k o rz e n ie n i" polskości n a L itw ie i R u si, poczerń pęd ru s y fik a c ji m aleje. N ależy p rzypuścić, że C a ra t, o trzy m aw szy tu m a s im a in m ożliw ych zdobyczy, d a lsz ą w a lk ę u zn ał za bezow ocną, pozo­

s ta w ia ją c j ą n a le ż y c ie w zm ocnionym p rzez czas r e ­ p re s ji a n ty p o lsk ic h ro sy jsk im i m iejscow ym ży w io ­ łom L itw y i R usi.

T a k p rz e d s ta w ia się s tro n a p raw n o -p o lity c zn a o ra z h is to ry c z n a k w e s tji ziem , za ję ty ch .już* dziś p rz e z a rm je M o c arstw C e n tra ln y c h . S ą one z a r a ­ zem te re n e m odw iecznej w a lk i 'k u ltu ra ln e j W scho­

d u z Z ach o d em i z a ra z e m te re n e m , n a k tó ry m o l­

b rz y m ia s p ra w a n a ro d o w o śc io w a E u ro p y Ś rodkow ej r o z d r a b n ia się n a k w e stję : p o lsk ą , lite w sk ą , n ie ­ m ie c k ą , ło te w s k ą , b ia ło ru sk ą , żyd o w sk ą, u k ra iń sk ą , n ie licząc w y o d rę b n io n e j przez n as w o so b n ą k w e ­ s tj ę sp ra w y p o lsk iej w K ró le stw ie , o raz n a jro z m a ­ itsz y c h k o m p lik ac ji pow yższych sied m iu k w e s tji g łó w n y ch i ju ż dziś za zn aczający ch się b a rd z o siln ie .

C ały ten o b sz a r w chodził w s k ła d daw nej R zeczypospolitej P o lsk ie j. Z d aw a ło b y się w ięc n a j- lep szem i p o zo rn ie n a jła tw ie jsz e m ro zw ią zan iem c a ­ łej sp ra w y zaró w n o p o lsk iej j a k i w ogóle ziem , o d e rw a n y c h od R osji p rzez M o c a rstw a C e n traln e , p rz y w ró c e n ie d aw n e j p a ń stw o w o śc i p o lsk iej n a ty c h o b sz a ra c h z o b ra n ą n a o s ta tn im le g a ln y m sejm ie R zeczypospolitej i z a tw ie rd z o n ą przez U s ta w ę M a­

jo w ą s a s k ą cly n astją W e ttin ó w n a tro n ie .

P a ń s tw o ta k ie liczyłoby, o k rą g łe cyfry biorąc, a w łąc za ją c do te g o te ry to rju m z ru b ie ż y w scho­

d n ic h d z isie jsz ą g u b . M iń s k ą po Berezynę,, z P o d o l­

s k ie j zaś ty lk o obszar, d a w n e g o w o jew ó d z tw a P o ­

d o lsk ie g o ,— 4 3 5 ty się c y k ilo m e tró w kw . z lu d n o ­ ścią, w y n o szą cą kolo 2 4 m iljo n ó w , w ćzem p rze szło

10 m iljo n ó w P o la k ó w .

Pod w zg lęd em sto s u n k ó w p ra w n o - p a ń s tw o ­ w ych m u sia ła b y to być m o n a rc h ja zw ią zk o w a , w k tó ­ rej s k ła d n a ró żn y c h p ra w a c h w ch o d z iły b y K ró le ­ stw o P o lsk ie , W. K s. L ite w s k ie o ra z K się stw o K u r- la n d zk ie , pow ięk szo n e przez dołączo n e p ro w in c je N ad b a łty c k ie.

O bok A u s tro -W ę g ie r b y łoby to d r u g ie p a ń s tw o k ilk u n a ro d o w e , o b e jm u ją c e E u ro p ę Ś ro d k o w ą. J a k n a z n a c z y liśm y w yżej, p a ń s tw o to p o w in n o b y w ejść w pew ien sto s u n e k zw ią z k o w y z c e s a rs tw a m i N ie- m ieckiem i A u s tro -W ę g ie rs k ie m , tw o rz ą c ow o m o­

d n e d ziś w k o n c e p c ja c h p rzy sz ło śc io w y ch „ M itte l- e u r o p a “ .

T a k ie m w y d aw ało b y się id e a ln e ro z w ią z a n ie sp ra w y p olskiej łą c z n ie ze śro d k o w o - e u ro p e jsk ą . G dy je d n a k sp ra w ę tę ro zw aży m y n a g r u n c ie r e ­ alnych d a n y c h i fa k tó w , k tó ry m i m u si o p ero w a ć po­

lity k a , n a tra fim y w w y k o n a n iu tej idei n a p o w a ż n e w ątp liw o ści i p rzeszk o d y ,

I I

P rz y ro z w a ż a n iu e w e n tu a ln o śc i s tw o rz e n ia z ziem o d e b ra n y c h R o sji je d n e j m o n a rc h ji z o śro d ­ kiem w K ró le s tw ie P o lsk ie m , n ie b ęd z ie m y d la u p ro szc ze n ia s p ra w y n a ra z ie p o ru sz a li w ątp liw o śc i o sią g n ię c ia podboju c a łe g o o b sz aru , o k tó ry m m ó­

w iliśm y, ja k o o p rzy sz łem te ry to rju m te g o p a ń s tw a , an i też o p o g lą d a c h n a je g o u tw o rz e n ie w śró d n e ­ u tr a ln y c h i zach o d n ich p a ń s tw E u ro p y . P rz y p u ś c i­

m y, że te w ą tp liw o śc i z o sta ły r o z s tr z y g n ię te w sp o ­ sób p o zy ty w n y . M ów ić b ęd z ie m y ty lk o o tru d n o ­ ściach, w y n ik ły c h z uło żen ia się w a ru n k ó w h is to ­

ry cz n y ch i p o lity cz n y ch o raz z ra c ji s ta n u M ocarstw C e n tra ln y c h i p o lsk iej.

P rz e d e w sz y stk ie m zaznaczm y, że u tw o rz e n ie ta k ie g o p a ń s tw a b y ło b y w in te re s a c h N iem iec, a w b re w in te re so m A n stro - W ę g ie r. Z a m ia st j e ­ d n e g o b o w iem p a ń s tw a , o g a rn ia ją c e g o s z e re g n a ­ ro dow ości w sw ojej o rg a n iz a c ji, E u ro p a Ś ro d k o w a m ia ła b y d w a, z k o n ie cz n o ści ry w a liz u ją c e ze sobą.

I ję c ie obu ty c h m o n a rc h ji w raz z N iem cam i w so­

ju s z , a n a w e t u n ję zm n iejszało b y , co p raw d a, t a r ­ cia; n ie m n ie j w sza k że o sła b ia ło b y sta n o w isk o k a ­ żd e g o z nich w obec N iem iec, co d la obu oczyw iście n ie b y ło b y p o ż ą d a n e i n a co dziś ju ż polityka; au- s tr ja c k a zgodzićby się w żad en sposób n ie m ogła.

W p ra w d z ie , j e s t u n a s m odnem , począw szy od m o sk a lo filó w a n a n ie p o d leg ło ścio w c ac h kończąc, tw ie rd z ić o zu p e łn e j za le żn o śc i A nstro - W ę g ie r od N iem iec, co z re sz tą n a w e t w y b itn i p rz e d sta w ic ie le s f e r n ie m ie ck ic h w K ró le stw ie c h ę tn ie zaznaczają.

N ie trz e b a być je d n a k n a z b y t p rz e n ik liw y m poli­

ty k ie m , ażeb y wiedzieć"; że tw ie rd z e n ie to j e s t b a r ­ dzo ryzy k o w n e, i o p a rte raczej n a pozorach, niż na rz e c z y w is ty m u k ła d z ie sto su n k ó w . W p ra w d z ie A u- s tr o - W ę g r y są ściśle in te re s e m p ań stw o w y m i sw o­

j ą ra c ją s ta n u z N iem cam i zw ią za n e; w p ra w d z ie g ie n ja ln ie p o m y ślan a i z p r u s k ą sy stem a ty c z n o śc ią p rz e p ro w a d z o n a m ilita r n a i b iu ro k ra ty c z n a o r g a n i­

za c ja je d n o lity c h n aro d o w o i k u ltu r a ln ie N iem iec o w iele p rze w y ż sza o rg a n iz a c ję różn o p lem ien n ej m o n a rc h ji n a d d u n a js k ie j, k tó re j n a ro d y sto ją n a r ó ­ ż n y c h poziom ach k u ltu r y . W ' każdym bądź ra z ie j e d n a k A u stro -W ę g ry n ie p rz e s ta ją być niezbędnym sp rzy m ie rz e ń c e m N iem iec i n ie m o g ą s ta ć się ich 'w asalem . D ość w y o b ra z ić so b ie n ieobecność A u- s tr o - W ę g ie r w śró d M o c arstw , w alczących z Czw ór- p o zo zu m ien iem , aby zrozum ieć, że w obecnej w ojnie

A n stro -W ę g ry p o trz e b n ie jsz e są N iem com , n iż p rz e ­ ciwnie.^ T em b a rd z ie j zaś s p r a w a N iem iec m u s ia ła ­ by sta ć g o rz e j, g d y b y k o a lic ja n ie b y ła s tw o rz o n a p rze ciw obu M o carstw o m C e n tra ln y m , a le p rz e c iw H o h en zo llern o m z u d ziałe m H a b sb u rg ó w . Z d a n ie więc A u stro - W ę g ie r w sp ra w a c h W sch o d n ie g o t e ­ a tr u w ojny, m niej d la N iem iec w aż n eg o , w s k u te k ich w sze ch św ia to w eg o z m a g a n ia się z A n g lją , o raz k o n ie c z n o śc i u re g u lo w a n ia sp o ró w z F ra n c ją , b ęd z ie m ia ło n ie z m ie rn ie w aż n e zn aczen ie i d la te g o ro z w ią ­ zanie sp ra w y ziem , R osji w y d a r ty c h w b re w in te r e ­ som A ustro-W ę g ie r w y d a je n am się w y k lu cżo n em stan o w czo . T a k ie m zaś b y ło b y b e z w ą tp ie n ia stw o ­ rze n ie m o n a rc h ji, k tó re j p rę d z e j czy później tr z e b a by ło b y od d ać G alicję i k tó r a w rę k a c h d y p lo m a cji n ie m ie c k ie j, a m oże i ro sy jsk ie j b y ła b y od cz asu do czasu a tu te m p rze ciw s ta ro ż y tn e j m o n a rc h ii H a b s b u rg ó w.

N a d e r u n as rozp o w szech n io n e, choć n ie u z a sa ­ dnione i n a fałsz y w y ch pozorach o p a r te p rz e ś w ia d ­ czenie o w e w n ę trz n e j słabości A u s tr o -W ę g ie r i z a ­ leżności ich od N iem iec sk ła n ia n ie k tó ry c h p o lity ­ ków p olskich do p ro p a g o w a n ia id e i p a ń s tw a p o lsk ie ­ go, o p a rte g o o so ju sz z N iem cam i i r y w a liz u ją c e g o z A u s trją . W y p a d a n am ro zw aż y ć szczegółow o tę k o n ce p cję p o lity czn ą, a b y w y k az ać je j w e w n ę trz n e sprzeczn o ści i w y n ik łą stąd" p r a k ty c z n ą jej szk o ­ dliw ość.

I d e ja s tw o rz e n ia m o n a rc h ji P o lsk o - lite w s k o - k u rla n d z k ie j w sam ych N iem czech n ie ła tw o b y się 1’iz y ję ła . W sp ó łcz esn e N iem cy, ja k ju ż za z n a c z y ­ liśm y, n ie są d o jrz a łe do zro z u m ie n ia i ro z w ią z a n ia w całej ro zciąg ło ści sk o m p lik o w a n e j k w e s tji ś ro d ­ kow o - e u r o p e js k ie j. D o tąd , b ąd ź co b ąd ź, są to p rz e d e w sz y s tk ie m ro zsz erzo n e do olbrzy m ieli ro z in ia - ró w P ru s y i z g in ę ły b y n a p e w n o w tej w ojnie, g d y ­

23

by b y ły czem ś in n em . M e u le g a w ątp liw o ści, że je d y n ie p rzez w ie k i b u d o w a n a od czasów A lb rec h ­ tó w N iedźw iedzi, a zm o d e rn iz o w a n a przez W ielk ie­

go F ry d e ry k a , S te in ó w i H a rd e n b e rg ó w o rg a n iz a ­ c ja p ań stw o w o -sp o łe cz n a, w k tó r ą żelazny B ism a rc k w tło c z y ł 6 7 -o m iłjo n o w y in te lig ie n tn y i św ia d o m y sw y ch in te re s ó w n a ró d , j e s t w sta n ie odnosić te n ie sły c h a n e w d z ie ja c h z w y c ię s tw a n a polu w a lk i i przeprow adzać: sk u te c z n ą o b ro n ę p rz e c iw z o rg a n i­

zow anej n a ty ta n ic z n ą s k a lę a k c ji zm ierzającej do o g ło d z en ia . N ie m n ie j, te n a k c y -p ru sk i c h a r a k te r N iem iec u n ie m o żliw ia im dziś ju ż rolę tw ó rcz ą w p o lity ce m ię d zy n a ro d o w e j; b r a n d e b u rs k o - k rz y ż a ­ c k a zaborczość d o ry w c z a p rz e n ik n ę ła w k re w i m ózg d zisie jsz e g o p o k o le n ia N iem iec, o d b ie ra ją c innym n aro d o m w ia r ę w m ożliw ość sojuszu z n iem i i u tr u ­ d n ia ją c sa m y m N iem com p o lity k ę o w sze ch św ia to ­ w ym z a k ro ju i n a d a le k ą obliczoną m e tę . W id z i­

m y to choćby n a obecnej p o lity ce polskiej N iem iec.

D łu g ie la ta B ru sy w k w e s tji p o lsk iej były w asa le m R osji, a d o p ro w a d ziw sz y k w e s tję p o lsk ą n a n ie w ie l­

kim s k ra w k u sw eg o p a ń s tw a — w P o z n a ń s k i m — do n ie z n o śn e g o za o g n ie n ia , ro z p a liły j ą w p rz y le g ły c h d zie ln ic a c h i w p rz e śla d o w a n ia c h p o lsk o ści w y p rz e ­ dziły o w iele sw ój p ie rw o w z ó r— R osję. D ziś w K ró ­ le s tw ie w ła d z e o k u p a c y jn e n ie m ie ck ie ró w n ie ż n ie są w s ta n ie w zg lę d em P o la k ó w w yjść poza w zory ro s y js k ie i zn ó w d o p ro w a d z a ją j e d zięk i sw ej k o n ­ s e k w e n c ji i sy ste m a ty c z n o śc i do a b su rd u , n e u tra li­

zując tem d o n io słe s k u tk i n ie k tó ry c h m ą d ry c h za­

m ie rz e ń c e n tra ln e g o rz ą d u .

N a w zó r ro s y js k ic h w ład z o g ła sz a się n ap . w Ł odzi o g ro żą cej rew o lu c ji, k ie d y m a łe dziecko w ie o te m , że re w o lu c jo n istó w ta m niem a; n a w zór r o s y js k i z a b ra n ia s ię obchodów p atrjo ty c..n y c h ; ta k sam o, j a k za ro s ja n , ce n z u ra fałsz u je n a s tró j opi-

n ji przez w y k re ś la n ie a rty k u łó w n ie p o d le g ło śc io ­ w y ch , p o p ie ra ją c n a to m ia s t m o sk a lo filstw o . A nalo- g ja w sz u k a n iu .„ P o ln isc h e U m trie b e " , j a k dziś się zw ie t a k d o b rze n am z n a n a „ p o ls k a ja k ra m o la " , id z ie d alej je sz c z e g d y Z a rz ą d C y w iln y n a w zó r ro sy jsk i z c a łą b ru ta ln o ś c ią k rę p u je in ic ja ty w ę i d z ia ła ln o ść żyw iołów o b y w a te lsk ic h lub te ż s tw a ­ rz a „ u c iśn io n e p rze z P o la k ó w m niejszości n a ro ­ d o w e " . I w sz y stk o to d ziw a cz n ie plącze się z u ro ­ czy ste m sta w ia n ie m w szechnicy p olskiej w W a rs z a ­ w ie, lu b z za p o w ied z ią K a n c le rz a o kon ieczn o ści u s ta n ia w a lk i p o ls k o -n ie m ie c k ie j. . .

Z m ia n a g r u n to w n a N iem iec i w yzw olenie ich z p o w ija k ó w p ru s k ic h j e s t s p r a w ą d la sa m y ch . N iem ców k o n ie c z n ą . Ż yw io ł p r u s k i o b ro n ił N iem cy w obecnej w ojnie, to p ra w d a ; le cz n ie m ożna te g o przeoczać, że on t ą w o jn ę ró w n ie ż w znacznej czę­

ści g ro ź b ą sw ej za borczości w obec p o zo stałej Phi- ropy w yw ołał. R e a k c ję te ż p rze ciw niem u ze s tr o ­ ny w sz y stk ic h in n y c h , dziś n a d r u g im będących p la n ie , ży w io łó w sk ładow ych N iem iec u w aż am y za n ie u n ik n io n ą , g d y zw łaszcza o b ecn e zw y c ię stw a i w y w alc zo n e p rzez n ie s ta n o w isk o w sze ch św ia to w e N iem iec u c z y n ią d o m in a cję p ru s k ie g o żyw iołu zb y ­ te cz n ą. N a stą p i to n ie c h y b n ie ,— w k aż d y m je d n a k ra z ie nie n a ty c h m ia s t. L ik w id a c ja obecnej w o jn y odbęd zie się p ra w d o p o d o b n ie je szc ze po d n ie z m ie ­ n io n ą d y re k ty w ą d o ty ch czaso w eg o d u ch a N iem iec, co m u si p rz e d e w sz y s tk ie m odbić się i n a s p ra w ie p o lsk iej. N a w e t n a js iln ie js z y i p rz e n ik liw ie patrzą-,

•cy w p rzyszłość rz ą d zm uszony b y ć m oże do u stę p stw n a rzecz za b o rczy c h in s ty n k tó w p ru s k ic h , m o ty w o ­ w anych p o trz e b ą now ych te re n ó w kolon izacy jn y ch . Do koniecznych te ż d la dzisiejszy ch N iem iec n a ­ b y tk ó w k o lo n ja ln y c h d o łączone b y łyby z a p e w n e i zdobycze te r y to r ja ln ę n a W schodzie.

25

P om im o z a k a z u o m a w ia n ia celów wojny, sn u ­ j ą się wsrócl p ra s y i p u b lik a c ji n ie m ie ck ic h m niej lu b w ięc ej fa n ta s ty c z n e p ro je k ty n a te m a t p rz y ­ szłych a n e k s ji lub też tw o rz e n ia ro z m a ity c h n o w y ch k r a jó w R zeszy. W pow odzi ty c h p ro je k tó w n a j­

p o p u la rn iejsz y m j e s t p o m y sł p rzy łą cz en ia do N ie ­ m ie c K u rla n d ji w ra z z t. zw. „ h in te r la n d e m “ , k tó ­ ry m oczyw iście m o g ła b y być ty lk o u p ra g n io n a j e ­ szcze przez W ie lk ie g o E le k to r a L itw a e tn o g ra fic z n a , t. j . d zisie jsz a g u b e r n ja K o w ie ń sk a , .oraz północne p o w ia ty S u w a lsk ie j. J e s t to w isto c ie o g ro m n y o b sz a r 70 ty sięcy kim . kw . z 3 ,3 -m iljo n o w ą rz a d k o ro z sie d lo n ą lu d n o ścią, p o d a tn y do k o lonizacji, a pod w z g lę d e m g ie o g ra fic z n y m b ędący dalszym ’ c ią g ie m P r u s W sch o d n ic h . T a k ie p rz y łą c z e n ie ty c h k ra jó w d o N iem iec m o ty w o w an e b yłoby zapew ne p o w o ła­

n ie m się n a d a w n e po siad ło ści Z ak o n ó w ry c e rsk ic h , je d n e j z p o d sta w p ru sk ie j p o tę g i, o raz k u ltu ra ln y m po d b o jem ty c h k r a jó w przez te Z ak o n y i H anzę.

P ro je k ty te te m b a rd z ie j są dla n a s g ro źn e , że ze s tr o n y ludności o b sz a r te n za m ie szk u jąc ej n ie n a le ­ ża ło b y oczekiw ać sz czeg ó ln eg o p rz e c iw a n e k s ji opo­

ru : w ięk szo ść bow iem lu d n o śc i te g o k r a ju stanowi-], L itw in i, d la k tó r y c h p o łączen ie p ra w ie 1 ,7 0 0 ,0 0 0 L itw in ó w n a o g ó ln ą ic h liczbę 2 m iljonów w je­

dnym k ra ju R zeszy n ie w y d ało b y się n aro d o w o sz k o d liw em . Ze stro n y ży d ó w i N iem ców oczyw i­

śc ie n ie b y łoby tru d n o śc i, je d y n ie m iljo n o w a g a r ś ć Ł o ty sz ó w i dość s ła b y lic ze b n ie żyw ioł p o lsk i b y ł­

b y w ro g i a n e k sji.

E w e n tu a ln o ś ć za b o ru S uw alszczy zn y , K ow ieu- szczyzny i K u rla n d ji o m a w ia n a b y ła szeroko w n ie ­ m ie c k ie j lite r a tu r z e politycznej ju ż o d d a w n a i li­

czyć się z n ią j e s t obo w iązk iem trz e ź w y c h p o lity ­ k ó w p o lsk ich , k tó rz y p o w in n i p rz e w id y w a ć w szy­

s tk i e m ożliw ości i n ie s tw a rz a ć so b ie próżnych złu-

<:zeń, zaw sze sz k o d liw y ch , a często n iebezpiecznych.

W ra z ie d o k o n a n ia p rzez N iem cy te g o zab o ru , p rzy sz łe p a ń s tw o p o lsk o -lite w sk ie , o d c ię te od m orza, o sła b io n o te r y to r ja ln ie i p o zb a w io n e te re n u d la sw ej e k s p a n s ji g o sp o d a rc ze j i n a ro d o w o w ej, b y ło b y w w y ­ so k im sto p n iu p o d d a n e w y zy sk o w i N iem iec. A le

<jo g o rsz a , n ależ ało b y p rze w id y w a ć, że d la zró w n o ­ w ażen ia w z ro stu N iem iec na W sch o d zie, A u stro - W ę g r y zażąd ały b y d la sie b ie o d p o w ied n iej k o m p e n ­ sa ty w p o sta ci o k u p o w a n y c h ju ż p rze z n ie części K ró le s tw a P o ls k ie g o i W o ły n ia , k tó re b y z w ię k sz y ły k o ro n n y k ra j G alicję i L o d o m e rję . W ta k im zaś r a z ie cale p a ń s tw o p o lsk ie sp ro w ad ziło b y się do k r a ju Rzeszy, stw o rz o n e g o z o k u p o w an y c h przez N iem cy części K ró le s tw a i L itw y , t. j . k ra ju z w ie l­

k ą ty lk o w ięk szo śc ią n a ro d o w o śc io w ą p o lsk ą i p o d ­ d a n e g o siln e m u w pływ ow i p a ń s tw o w o ś c i n ie m ie c ­ k ie j. T a k ie w sk ła d R zeszy, w ch o d zące p a ń s te w k o by ło b y o cz y w iśc ie p o zb aw io n e w sz e lk ie g o zn a cz en ia p o lity cz n eg o .

P o lity c y polscy, d ąż ąc y do s tw o rz e n ia z p o ­ m ocą N iem iec p a ń s tw a o p a r te g o o in te r e s y n ie ­ m ie ck ie, a ry w a liz u ją c e g o z A u s tr ją , p o w in n i z r o ­ zum ieć, że d la ta k ie j A u s trji, j a k ą oni sobie w y o ­ b ra ż a ją , b y łoby dość p o c ią g a ją c e p o w ięk sze n ie pol­

sk o -ru s k ie g o K ró le s tw a G alicji i L o d o m e rji, k tó r e ­ b y w ó w czas liczyło p rzeszło 15 m il. lu d n o śc i i m ia ­ ło o b sz a r d z isie jsz e g o K ró le s tw a P o lsk ie g o . W in ­ te re s ie b o w iem m o n a rc h ji h a b s b u rs k ie j n ie ty lk o leżałoby w te d y p o w ię k sz e n ie sw eg o te ry to rju m , a le ró w n ie ż i o sła b ie n ie p o w sta łe g o w celu ry w a liz a c ji z n ią p a ń s tw a p o ls k o -lite w s k ie g o . P rz e z ta k ie o k ra ja n ie p a ń s tw a p o lsk ie g o ze s tr o n y A u s tro -W ę - g ie r i N iem iec w y m a rz o n a p a ń stw o w o ść p o lsk a s ta ­ ła b y s ię ty tk o n ie ź le u p ozorow anym no w y m ro z ­ bio rem ziem p o lsk ich .