Benedykt Woźnica
"Praktyki religijne w diecezji
warmińskiej", Władysław
Piwowarski, Warszawa 1969 :
[recenzja]
Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 5, 319-322
1972
de lege ferenda jest oczyw isty. N a to m ia st autor n ie w id zi m o żliw o śc i u sta le n ia dyspozycji p raw n ych w tej m aterii dla osób a r e lig ijn y c łl i jest zdania, że m oże tu m ieć m iejsce tylk o ro zw iązan ie p astoraln e a n ie praw ne.
Podob ną p ro b lem a ty k ę p orusza A . V e l a S a n c h e z . Tw ierdzi on, ż e kan. 1081— 1085 są u sta w io n e pod kątem w id zen ia ab strakcyjnego p ozn an ia, ale nie odpow iadają w ła śc iw e j, etyczn o-p raw n ej n atu rze k o n se n su . Z e w zględ u na zn a czen ie prawa m a łż e ń sk ie g o dla d o sk o n a ło śc i osobow ej i rozw oju sp o łe c z n o śc i postu lu je jego zm ian ę w d uchu Soboru W a ty k a ń sk ieg o II.
D ążn ość do m o cn iejsz eg o w y d o b y cia p erson aln ej struktury k on sen su przy św ieca też k o m u n ik a to w i J. T o r r e . wg k tórego n a le ż a ło b y u zn a ć za n iew ażn e m a łże ń stw a zaw arte p od w p ły w e m przym usu w ew n ętrz n e g o . Prace p o św ięc o n e tem a to w i siód m em u tw orzą najbardziej zw artą grupę.
T łu m a czy się to b ogatym dorob kiem nauki k a n o n ic z n e g o praw a m a łżeń sk ieg o , do którego to dorobku au torzy m ogli n aw iązać. N a to m ia st bardziej zróżn icow a n y p oziom k o m u n ik a tó w a n aw et relacji zgru p ow an ych w o k ó ł in n y c h tem atów w ynika po p rostu z n ie d ość je sz c z e o p racow an ego p rzed p ola, co najbardziej z a z n a c zy ło się przy te m a c ie pierw szym .
O ceniając og ó ln ie, trzeba p o w ied zie ć, że om aw ian y tom , aczk olw iek zaw iera p race o zr óżn icow an ym p o zio m ie , to jed n ak p rzyn osi szereg c e n n y ch pozycji, w śród k tórych na c z o ło wybijają się arty k u ły M órsd orfa i Lom bardia.
Ks. R em igiusz Sobański
K s . W ł a d y s ł a w P i w o w a r s k i PRAKTYKI R EL IG IJN E W DIECEZJI W A R M IŃ SK IEJ. Studium socjograficzne. W arszaw a 1969. A k ad em ia T eologii K a to lic k iej, s. 266.
Truizm em jest tw ie r d z e n ie o d ok on u jących się p rzem ia n a ch cyw ilizacyjno- sp o łe c z n y c h w e w sp ó łc z e sn y m św iecie. P rzed m iotem dyskusji i rozw ażań są jed n ak n ie ty le sam e p rzem iany, ile tem p o ty ch p rzem ia n oraz ich skutki. Dla bardzo w ielu d u szpasterzy jest to rów n ież k ło p o tliw a sytuacja stw ierdzen ia n ie k orzystn ych zm ian w religijn ości oraz za w o d n o ści d o ty c h c za s sto so w a n y ch form p racy duszpasterskiej.
D uszpasterstw o b y ło zaw sze ars artium . J eż eli jed n a k dawniej w y sta rcz y ło m ieć obok g o rliw ości pastersk iej ja k ieś p rzed n a u k o w e albo in tu icyjn e w yczu cie sytuacji i p otrzeb , to w d obie obecnej w ydaje się to być niew ystarczające. W tym duchu w yp ow iad a się zresztą Sobór W atyk ań sk i II, który w Dekrecie
o pa sterskich obow iązkach biskupów w Kościele w sk a z u je na t o , ż e b y p a ste r z e
K o śc io ła lok aln ego „m o g li stosow niej zaradzić dobru w ier n y c h op ow ied n io do stanu każdego, n ie c h dążą do n a leży teg o rozezn an ia ich p otrzeb w w aru nk ach sp o łe c z n y c h , w ja k ich żyją; n iec h p osłu gu ją się w tym celu w ła śc iw y m i środka m i, g łó w n ie b adan iam i socjologicznym i" (DB, 16).
O d pow iedzią niejako na to zap otrzeb ow an ie rozezn an ia jest publikacja P ra k
tyki religijne w diecezji warmińskiej. A utor książki zn an y jest z liczn y ch p ub li
kacji op artych o b adan ia socjo lo g iczn e nad religijn ością na ter en ie diecezji w arm ińskiej. O m aw iana książka jest jak d o ty ch cza s najobszerniejszą z jego p u b lik ow an ych prac i zaw iera socjograficzne o p racow an ie m a te ria łu zebranego na teren ie diecezji w arm ińskiej w latach 1961— 1968. M a te r ia ł ten , jak na to zresztą wskazuje t y tu ł pracy, d o ty c z y ł tylko jednej z dym ensji religijności, jaką
są prak tyk i religijne. T em u zak resow i przejaw ów religijn ości autor pozostaje w ie r n y i co też jest g o d n e za z n a c ze n ia ,,n ie staw ia sob ie celów p rak tyczn ych z w ią z a n y c h z so c jo tec h n ik ą pastoralną, lecz ty lk o ce le p ozn aw cze" (str. 14). P rzed staw ia w ię c p rzed e w szystk im stan praktyk religijn ych , ale łą c z n ie z tym ic h u w aru n k ow an ia różn ym i czyn n ik am i i przeprow adza także ty p o lo g ię k a to
lik ów z p u n k tu w id zen ia praktyk religijnych.
Publikacja p osiada op rócz w p row ad zen ia i za k o ń c z e n ia 5 rozd zia łó w , a zam k n ię ta jest 3 anek sam i, ob szern ą bibliografią p rzed m iotu oraz streszczen ia m i w jęz y k u francuskim i n iem ie ck im . W tek ście znajduje się 60 tabel.
R o z d z ia ł I „P rak tyk i religijne jak o p rzed m iot b adań socjologiczn ych " (str. 25— 48) p rzytacza szeroką p a n o ra m ę p oglądów z a c h o d n ic h socjologów religii na te m a t religijn ości, tzw. ż y w o tn o ści religijnej i w reszcie sam ych praktyk religij n y ch . T o p rzed sta w ien ie szero k ieg o t ła p rob lem u i m e to d y b adań praktyk re li gijn ych słu ż y au torow i do sp recy zo w a n ia w ła sn e g o stan ow isk a w o b e c z a g a d n ie nia, które ch ce w p racy om ó w ić. Zanim w prow adzi cz yteln ik a w an a lizę zebra n eg o m a te r ia łu , stw ierdza, że praktyki n ie ty lk o nie dają p e łn e g o obrazu religij n o ści, ale ich sam ych ró w n ież n ie m ożn a w sz e c h str o n n ie zbadać, a ty lk o w as p ek ta c h ilo ś c io w y c h i sta ty sty c zn y ch . Stąd „ w ię c w n io sk i d o ty c zą c e stanu prak tyk religijn ych oraz z a le ż n o śc i ich od ró żn y ch czy n n ik ó w sp o łe c z n y c h , z k o
n ie c z n o śc i trzeb a b ęd zie fo rm u ło w a ć z pew ną ostrożnością" (str. 48).
P rak tyk i religijne n ie są od erw an e od n a tu ra ln eg o sp o łe c z n e g o i k u ltu raln ego środ ow isk a sp ełn ia ją cy c h te praktyki. D la teg o ro z d z ia ł II „ O góln a ch arak terys tyk a diecezji" (str. 49— 84) podaje k olejn o opis geograficzn y i p o d z ia ł a d m in is tracyjn y d iecezji, p o c h o d z e n ie te r y to r ia ln e i stru kturę d em ograficzną lu d n ości oraz ży c ie go sp o d a rcze, sp o łe c z n e i k u ltu raln e m iesz k a ń có w om aw ian ego te r e
nu. '
W rozd ziale III „Struktura religijn o-w yzn an iow a" (str. 85— 103) zestaw ia autor ilo ś c io w o ró żn e grupy ludzi z e w zględ u na ich sto su n ek do religii: n iew ierzą cych, in n o w ie r c ó w i k atolik ów . T o o m ó w ien ie słu ż y g łó w n ie u sta len iu liczby k a to lik ó w , jak ró w n ież ich d uszpastersk iego u p o sa ż en ia m a te ria ln o -o rg a n iza cyjn ego (ilość k o ś c io łó w i k aplic, ilość d u szp asterzy i M szy św. o d le g ło ś ć od k o ścio ła ).
D w a n a stę p n e r o z d z ia ły mają isto tn e z n a c z e n ie dla pracy. R o zd zia ł IV „Stan prak tyk religijnych" (str. 104— 175) przedstaw ia s p e łn ia n ie przez k atolik ów w a rm iń sk ich praktyk jed n o r a zo w y ch , o b o w iązk ow ych i n ad ob ow iązk ow ych . W śród praktyk je d n o r a z o w y c h om ó w io n e są: chrzest, pierw sza K om un ia św., b ierzm o w a n ie, ślub k o śc ie ln y i pogrzeb k a to lick i. C o do n ich autor stw ierdza, że w d iecezji w arm iń skiej „spełniane' są w bardzo w ysok im stopniu" (str. 116). N ajob szern iejszy paragraf ro z d z ia łu p o św ię c o n y jest p rzed staw ien iu stanu d w óch praktyk ob ow ią zk o w y ch , tzn . n ied zie ln ej M szy św. (dominicantes) i w ielk a n o c n e j K om un ii św. (paschantes). P ierw szą z w y m ie n io n y c h praktyk sp e łn ia w d iecezji w arm iń skiej p r z e c ię tn ie 60% z o b o w ią za n y ch k a to lik ó w , ale sy ste m a ty c z n ie ty lk o 20— 50%. Liczba ta k szta łtu je się w za le ż n o śc i od parafii. Ilo ś ć tzw. k a to lik ó w św ią tec zn y ch ustala na o k o ło 23% . P rzed staw ion e jest sz c z e g ó ło w e z r ó żn ic o w a n ie u cze stn ic tw a w p o sz c z e g ó ln y c h p ow iatach , jak rów n ie ż zr ó ż n ic o w a n ie ze w zględ u na p łe ć (k ob iety u cze stn ic zą lepiej n iż m ężczy ź n i). Z d a n y ch d o ty c z ą c y c h w ielk a n o cn ej K om u n ii św. w y n ik a , że stan tej prak tyk i n ie jest jed n a k o w y w ca łej d ie c e z ji w arm iń sk iej. K ształtu je się m ia n o w i cie o d . 64— 90,4% . P rz ec iętn ą p a sch a n tes dla całej d iecezji m ożn a jed n a k u sta lić na ok oło 80%.
T rz y o s ta tn ie p a ra g ra fy te g o r o z d z ia łu p o ś w ię c o n e s ą p r a k ty k o m n a d o b o w ią z kow ym . P rz ez te o s ta tn ie a u t o r ro z u m ie p r a k ty k i s p e łn ia n e w sp o só b s p o n ta n ic z n y i d o b ro w o ln y . S ą to p r a k ty k i s p e łn ia n e w c a ły m K o śc ie le , lub z n a n e ty l ko w d a n y m re g io n ie , m o g ą m ie ć c h a r a k te r p u b lic z n y albo p ry w a tn y . O m ó w io n e s ą ty lk o n ie k tó r e p r a k ty k i o g ó ln o k o ś c ie ln e o raz j e d n a r e g io n a ln a . P ierw szy z w y m ie n io n y c h p a ra g ra fó w o m a w ia: M szę św. c o d z ie n n ą i K o m u n ię św. c o d zie n n ą , ty g o d n io w ą , m ie się c z n ą , o k re so w ą o ra z lic zb ę r o z d a n y c h K o m u n ii św. p r z y p a d a ją c ą n a je d n e g o k a to lik a a n a s tę p n ie u d z i a ł w n ie d z ie ln y c h n ie s z p o r a c h czy n a b o ż e ń s tw a c h p o p o łu d n io w y c h . W o d d z ie ln y m p a ra g ra fie o m ó w io n o p o w o ła n ia k a p ł a ń s k i e o raz z a k o n n e i w o s ta tn ic h r e g io n a ln ą p r a k ty k ę z w a n ą
„łosieram i”, k tó r ą to n a z w ą o k re śla się n a W a r m ii lo k a ln e p ie lg rz y m k i do r ó ż n y c h m ie jsc k u ltu . S p o śró d d a n y c h d o ty c z ą c y c h p rz y jm o w a n ia K o m u n ii św. w a r to w y m ie n ić k ilk a : z o b e c n y c h n a n ie d z ie ln e j M szy św. do K o m u n ii św. p rz y stę p u je 5,7% , zaś do K o m u n ii św. m ie się c z n e j — 5,5% , a rz a d z ie j n iż ra z na m ie sią c 20,7'%.. N a je d n e g o katolika s ta ty s ty c z n e g o p r z y p a d a 4,1 K o m u n ii św. w r. 1964/65, z ty m je d n a k ż e , iż w r. 1947 p r z y p a d a ło z a le d w ie 2,3. Z o m ó w ie n ia s ta n u p o w o ła ń d u c h o w n y c h w y n ik a , że łą c z n ie w s z y s tk ic h p o w o ła ń w d iecezji p o w o jn ie do r o k u 1967 b y ło o k o ło 324, z te g o je d n a k n ie z o s ta ł o z r e a liz o w a n y c h 110. I n te r e s u ją c e je s t, że s p o ś ró d z r e a liz o w a n y c h p o w o ła ń 40,5’% w yw odzi się z lu d n o ś c i n a p ły w o w e j z c e n tr a ln e j P olski, 39,1% sp o ś ró d o sa d n ik ó w z ZSRR, n a to m ia s t z a u to c h to n ó w 20,4% .
P rz e d s ta w io n e p o w y że j w y n ik i b a d a ń z n a jd u ją sw oje p o g łę b io n e u z u p e łn ie n ie w r o z d z ia le V „P raktyki re lig ijn e a cz y n ik i s p o łe c z n e " (str. 176— 223). W ro z
dziale ty m ch o d z i a u to ro w i p r z e d e w sz y stk im o u k a z a n ie r e la c ji m ię d z y p r a k ty k a m i re lig ijn y m i a c z y n n ik a m i s p o łe c z n y m i, ta k im i ja k u p r z e m y s ło w ie n ie , u r b a n iz ac ja, p o c h o d z e n ie te r y t o r i a l n e lu d n o ś c i. I je ż e li w y n ik i w d w ó c h p o p r z e d n ic h r o z d z ia ła c h d o ty c z ą ty lk o d ie c e z ji w a rm iń s k ie j, to w y n ik i a n a liz s ta ty s ty c z n y c h i w n io sk i n a n ic h o p a r te m o g ą m ie ć w a r to ś ć o b ie k ty w n ą dla w szy stk ic h d u sz p a ste rz y . B ard zo u ż y te c z n e m o g ą być ró w n ie ż w s k a ź n ik i p r a k ty k re lig ij n y c h o p r a c o w a n e w p ie rw sz y m paragafie te g o r o z d z ia łu .
T o sam o d o ty c z y s p o so b ó w b a d a n ia u c z e s tn ic tw a w ie r n y c h w n ie d z ie ln e j M szy św., p o d a n y c h n a str. 44— 46. N ie s ą to je d y n e w a r to ś c i o b ie k ty w n e p u b li kacji „P raktyki r e lig ijn e w d iecezji w a r m iń s k ie j" . P rz e d e w sz y stk im n a w y so k ie u z n a n ie z a s łu g u je w ie lk a r z e te ln o ś ć w a r s z ta to w a a u to r a , k tó r a b u d zi z a
ufanie do p r z y ta c z a n y c h w y n ik ó w .
W y p a d a je s z c z e ra z p r z y p o m n ie ć , co ju ż z o s ta ł o p o w ie d z ia n e w yżej, ż e a u to r w y z n a c z y ł so b ie w p r a c y r a m y ty lk o p o z n a w c z e . F a k ty c z n ie , p ła s z c z y z n a w y w o d ó w tej p u b lik a c ji, to p ła s z c z y z n a s tw ie rd z a n ia s ta n u fa k ty c z n e g o p o z io m u p r a k ty k i to zaw sze w o p a r c iu o r z e te ln ie p r z y to c z o n e d a n e . D la te g o za sk a k u je stw ie rd z e n ie : „Ja k k o lw iek o c e n iło b y się re lig ijn o ść p o lsk ą , fa k te m je s t, że is tn ie je p r z e p a ś ć (p o d k r. m o je — bw) m ię d z y p r a k ty k ą i ż y c ie m k a to lik ó w "
(str. 141). M o ż e to i je s t p ra w d ą , ale n ie w y n ik a z p r z y to c z o n y c h w yżej d a n y c h . Ks. W ła d y s ła w P iw o w a rs k i w o m a w ia n e j p r a c y b a r d z o cz ę sto p rz y ta c z a G a b rie la Le B ras. W y d a je się, że n ie p o m ija ją c in n y c h so c jo lo g ó w relig ii, p o z o s ta je je d n a k najbardziej p o d je g o w p ły w e m . N ie b ę d z ie p rz e s a d ą , je ś li są d z ą c p o o m a w ia n e j p r a c y i p o p r z e d n ic h , d o ty c z ą c y c h re lig ijn o śc i W a r m ii i M a z u r, p o w ie się, że ks. P iw o w a rs k i m o ż e być dla p o lsk ie j so c jo lo g ii re lig ii ty m , kim dla fra n c u sk ie j b y ł Le Bras. W a ż n ą p r z y ty m r z e c z ą je s t to , że „ P r a k ty k i re lig ijn e w d ie ce zji w a r m iń s k ie j" są p ie rw sz ą te g o ro d z a ju m o n o g ra fic z n ą p u b lik a c ją w P o lsce . D la te g o z p e w n o ś c ią p r a c a ta b ę d z ie w z o re m dla d a lsz y c h p o d o b n y c h
o p ra c o w a ń . Z te g o w z g lę d u w y d aje się, że n a l e ż a ło szerzej om ó w ić p ra k ty k i s a k r a m e n tó w b ie rz m o w a n ia i n a m a s z c z e n ia c h o ry c h . A u to r co p ra w d a p o św ię ca o b u ty m p r a k ty k o m p o p a r ę w ie rsz y w je d n y m p a ra g ra fie r o z d z ia łu IV (str.
115— 116). O d n o ś n ie b ie rz m o w a n ia tłu m a c z y , że lic zb a n ie p rz y jm u ją c y c h te g o s a k r a m e n t u je s t t r u d n a do u s ta le n ia i że je s t rfiższa o d lic zb y p rz y s tę p u ją c y c h do p ie rw sz ej K o m u n ii św. K ró tk ie w y ja ś n ie n ie m o ż n a z n a le ź ć ró w n ie ż o d n o ś n ie do s a k r a m e n tu n a m a s z c z e n ia c h o ry c h . A u to r stw ie rd z a , że z ró ż n y c h p o w o d ó w w ie lu k a to lik ó w u m ie r a bez p rz y ję c ia te g o s a k r a m e n tu w c h o ro b ie . W a ż n e b y ło b y s tw ie rd z ić , ja k w y so k i je s t te n p r o c e n t. W p a ra g ra fie o p r a k ty k a c h j e d n o ra z o w y c h a u to r p o ś w ię c ił w ie le u w ag i s a k ra m e n to m c h r z tu i m a łż e ń s tw a . W y daje się, że m n ie j w ięc ej p o d o b n ie n a le ż a ło b y p o tr a k to w a ć s a k r a m e n t b ie rz m o w a n ia i n a m a s z c z e n ia c h o ry c h , bo w szy stk e s a k ra m e n ty w sp o só b im w ła ś c i w y a k tu a liz u ją s p o łe c z n o ś ć K o ś c io ła (KK 11).
N a s tr o n ie 115 łą c z n ie z o m a w ia n ie m p r a k ty k i p ie rw s z e j K o m u n ii św. p o ru s z a a u t o r ró w n ie ż sp ra w ę k a te c h iz a c ji dzieci a ta k ż e m ło d z ie ż y , p o d a ją c ja k i p r o c e n t d zie c i .m ło d z ie ż y lic e a ln e j i ze sz k ó ł z w o d o w y c h u c z e s tn ic z y w k a t e c h i zacji. W ia d o m o , że d u s z p a s te rz e w P o lsce te m u o d c in k o w i p ra c y d u s z p a ste rsk ie j p o św ię c a ją n ajw ięc ej s ił i czasu, i w ia d o m o ta k ż e , iż u c z e s tn ic tw o w k a te c h iz a cji d zie c i o ra z m ło d z ie ż y w ię k sz o ść k a to lik ó w w P o lsc e u w aż a z a ja k iś z n a k p r z y n a le ż n o ś c i do K o ś c io ła a n a w e t obow iązek . C zy n ie n a le ż a ło b y w socjo- g ra fic z n y c h o p r a c o w a n ia c h p r a k ty k r e lig ijn y c h o m ó w ić o d d z ie ln ie i o b sz e rn ie j ró w n ie ż te n w s k a ź n ik relig ijn o śc i?
S ą to p y ta n ia p o w sta ją c e p rz y le k tu rz e k sią żk i ks. P iw o w a rsk ie g o , k tó r y p rze z to , co z a n a liz o w a ł w swej p ra c y , p o k a z a ł o stro s ta n re lig ijn o śc i w ty m je d n a k w y m ia rz e , ja k im s ą p r a k ty k i re lig ijn e . W a r to m ie ć ta k o stry i ja k n ajsze rszy
o b raz , b o n ie p o zw o li o n u śp ić s u m ie n ia i o d p o w ie d z ia ln o ś c i p a s to r a ln e j.
Ks. B e n e d y k t W o ź n ic a
B p W . U r b a n Z D Z IE J Ó W D U S Z P A S T E R S T W A W A R C H ID IA K O N A C IE W R O C Ł A W S K IM W C Z A S A C H N O W O Ż Y T N Y C H W a rsz a w a 1971 A k a d e m ia
T e o lo g ii K a to lic k ie j, s. 443.
N a p o c z ą tk u n asze j re c e n z ji z u b o le w a n ie m m u sim y z w ró c ić u w a g ę n a n ie z a w in io n e p rze z A u to r a u s te rk i. P rz y ta k im o b s z e rn y m d ziele, ja k ie leży p rz e d n a m i, sz u k a m y b o w iem n a jp ie rw stre s z c z e n ia , aby p rz y jn a m n ie j z g ru b sz a z o r ie n to w a ć się w z a w a rto ś c i i r o z k ła d z ie k sią ż k i Z n a jd u je m y je n a o s ta tn ic h k a r tk a c h , ale o d d a n e ta k fa ta ln ą n ie m c z y z n ą , ż e n a l e ż a ło b y je u s u n ą ć c h o ć b y z e g z e m p la rz y p r z e z n a c z o n y c h dla z a g ra n ic y . W o b e c te g o s p o g lą d a m y do spisu tr e ś c i, p rz e d m o w y i w s tę p u n a p ie rw sz y c h s ie d e m n a s tu s tr o n a c h i stw ie rd z am y , że A u to r p rz y re d a k c ji k o r z y s ta ł ze ź r ó d e ł z a ró w n o ■ o g ło s z o n y c h , ja k je sz c z e n ie o p u b lik o w a n y c h , o d n o s z ą c y c h się do w iek ó w X V II, X V III i X IX , z d o d a tk o w y m i u ry w k a m i z 1579 i 1905 ro k u . N a to m ia s t sa m e g o A u to r a p rz e d s ta w ia ć n ie p o trz e b u je m y , gdyż z n a m y G o w szy scy ja k o w y tr a w n e g o a rc h iw is tę i sp e c ja listę
o d d ziejó w K o ś c io ła w P o lsce o raz tw ó rc ę lic z n y c h a z n a k o m ity c h ro z p ra w i a r ty k u łó w z ty c h d z ie d z in . T a k sa m o o m a w ia n a p r a c a je s t w ła ś c iw ie ty lk o k o n ty n u a c ją w y d a n y c h ju ż w y p o w ie d z i A u to r a z z a k re s u d u s z p a s te rs tw a i to „ M a te r ia łó w do' d ziejów p o lsk o ś c i n a Ś ląsku w w iz y ta c ja c h d iecezji w ro c ła w s k ie j"
