Odbudowa ogrodu

Gerard Ciołek

Odbudowa ogrodu

1962

Ge r a r d c i o ł e k

ODBUDOWA OGRODU

T rw ające od 20 la t stu d ia i badania p rzeka­ zów histo ry czn y ch oraz prow adzone ze zm ien­ ny m n asileniem od 15 la t prace realizacyjne przy odbudow ie ogrodu w W ilanow ie pozw ala­ ją n a podsum ow anie dotychczasow ych w y n i­ ków i n a u stalen ie w ytycznych program ow ych dla ich ko nty n uacji. Z arów no stu d ia p ro jek to ­ we, ja k i realizacje w terenie, sta ły się niejako w a rsztatem dośw iadczalnym , w k tó ry m zn a­ lazły odbicie skom plikow ane problem y ko n ser­ w atorsk ie, kom pozycyjne i techniczne.

S tosunkow o obszerne om ów ienie przem ian dziejo w y ch rezyden cji w ilanow skiej, jej roz­ w oju tery to rialn eg o i kolejnych przekształceń sty lo w y c h znalazło swój w yraz w opublikow a­ ny m w 1947 ro k u a rty k u le „Ogród w W ilano­ wie. B adania i zagadnienia ko n serw ato rskie“ ].

A rty k u ł ten stanow ił podsum ow anie ów czesne­ go sta n u b adań i dał w stęp n e sugestie w k ie ­ ru n k u prow adzenia p ra c k onserw ato rsk ich i r e ­ k o n stru k cy jn y ch w ogrodzie. W iększość p rzed ­ staw ionych wówczas poglądów na histo rię p ro ­ cesów ew olucyjnych założenia oraz proponow a­ ny ch u staleń program ow ych dla jego odbudo­ w y n ie stra c iła dotąd na sw ej aktualności.

W zakresie d oku m entacji historycznej, opracow anej w latach 1942— 1944, czasy póź­ niejsze n ie w niosły w iele now ego i istotnego, n ato m iast zaburzenia końcow ego okresu w o j­ n y i reorganizacja zbiorów archiw aln ych spo­ w odow ały zaginięcie k ilk u podstaw ow ych p rze ­ kazów historycznych, frag m en tary czn ie ocala­ łych w kopiach i rep lik ach projektow ych.

PZEGLĄD DOKUMENTACJI HISTORYCZNEJ I WSPÓŁCZESNEJ

N ajstarszy m znanym planem W ilanowa z epok i J a n a III je st p lan A dolfa Boya z 1782 'fe. ro k u 2, rep ro d u k o w an y w skorygow anej w ersji

w p ra c y Ju liu sz a S tarzy ń sk ieg o 1933 r. O bszar

dóbr w ilanow skich w raz ze schem atycznym planem ogrodu przedstaw ia zaginiony plan P ircha, w yko n any w 1747 r o k u 3. P u n k tem w yjścia dla. rek o n stru k cji barokow ej części

1 C i o ł e k G e r a r d , Ogród w W ilanow ie, „Biu­ letyn H istorii Sztuki“, IX, nr 1/2, Warszawa 1947.

* S t a r z y ń s k i J u l i u s z , W ilanów . D zieje bu­

d o w y pałacu za Jana III. Studia do d zie jó w sztuki w Polsce, t. V, Warszaiwa 1933. — Plan Boya opraco­

w an o w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki W arszawskiej w g oryginału w B ibliotece Narodowej w W arszawie.

* Archiwum W ilanowskie (A. W.). Dział Gospo­ darczy, Mapy i plany nr 5. (sygnatura podana w g stanu z 1944 roku). „Spezial Plan Sn. Hoch F ü rstli­

chen Durchlaucht Fürsten und H errn C zartoryski... von dem D orffe W illanow . B rzeżan die 30 Ju lly 1747. fc. de Pirch.“

ogrodu s ta ł się, rów nież zaginiony plan an o n i­ m ow ego a u to ra, być m oże Szym ona Bogum iła Zuga, „ P lan ta G eneralna Pałacu W ilanow skie­ go z O grodem “ 4 {ryc. 1), rep rezen tu jący szcze­ góły rozplanow ania i w yposażenia całej rezy ­ den cji w czasach Lubom irskich, pod koniec X V III w ieku. Z ro k u 1810 pochodzi schem a­ ty czn y p lan geom etry J a n a B eniu siew icza5, zw iązany z okresem w ielkich przekształceń te­ ry to ria ln y c h i stylow ych ogrodu, jak ie m iały m iejsce pod rządam i S tanisław a K ostki Potoc­ kiego od ro ku 1799, kiedy to W ilanów przeobra­ ził się w p a rk rom antyczny. Z połowy X IX w ie­ k u d a tu je się zespół fragm entarycznych m ate- rałó w planistycznych, dotyczących działalności Fran ciszka M arii L an cieg o 6 oraz Bolesława P aw ła Podczaszyńskiego 7. O bejm ują one poza licznym i p ro jek tam i architektonicznym i plany przebudow y w ęzła kom unikacyjnego na obsza­ rze przedpałacow ym , w tzw. lipinie, oraz pro­ je k ty p a rte ró w w duch u eklektycznym , akcen­ tów plastyczny ch i fontan n n a tarasie w schod­ nim i południow ym przy paiłacu. Do tej grupy zaliczyć n ależy rów nież plan y wodociągów ogro­ dow ych, w y konane przez berlińskiego arch i­ te k ta S ch ram ckego z 1856 r o k u 8. Pochodzące z przełom u X IX i XX stulecia m ateriały plani­ sty c z n e i m apow e posiadają c h a ra k te r pomia­ rów gospodarczych i praw no-w łasnościow ych, a do in te resu jąc e j nas p roblem atyki n ie w no­ szą nic istotnego. S tan ogrodu w ilanow skiego w raz z jego zniszczeniam i w ojennym i przed­ staw ia p o m iar in w en tary zacy jny , opracow any w lata ch 1942— 1943 9 (ryc. 2). P om iar ten stał

4 A. W. Dział Gospodarczy. Mapy i plany nr 27.

„Planta G eneralna Pałacu W ilanow skiego z Ogrodem ".

(bez podpisu i daty).

5 A. W. Dział Gospodarczy. Mapy i plany (brak numeru). „Plan W illanow a z okolicą“ 1810.

3 A. W. „Plany architektoniczne zabudow ań w il-

lan ow skich przez F. Lanei od roku 1845 do 1855“. 7 A. W. Warianty rozwiązań południowego tarasu

k w iatow ego i inne.

8 A. W. „Plan von der Wasserkunst und deren Röhrensystem in W illanow bei Warschau angelegt und errichtet 1851 und 1852 durch T. Sohramcke...“ * Pom iar w ykonany metodą stolikową na zlece­ n ie ów czesnych w łaścicieli W ilanowa, Branickich, w sk ali 1 : 1000 i 1 :500, przez dr inż. arch. Gerarda Ciołka. Oryginał w zbiorach autora.

10 Pom iary uzupełniające w ykonyw ał współpra­ cow nik autora przy pracach w ilanow skich, inż Stani­ sław M iłoszewski.

się podstaw ą pierw szej fazy d okum entacji p ro ­ jektow ej, uzupełnionej w lata ch 1946— 1948 dodatkow ym i, lecz frag m en tary czn y m i pom ia­ ram i w y so k o ścio w y m i10. P o w stałe w ty m okre­ sie zm iany w u k ształto w an iu ogrodu znalazły sw e odbicie w pom iarze sytuacyjn o-w y so k o- ściowym, w ÿk onanym w 1957 roku n , w zw iąz­ k u z ponow nym podjęciem p rac k o n serw ato r­ skich przy pałacu i w ogrodzie w ilanow skim . M niej bogato p rzed staw iają się przek azy ikonograficzne d o dziejów W ilanowa. Dla je­ go u k ładu barokow ego najpow ażniejszym źród­ łem in fo rm acji jest zespół obrazów B elotta Ca- n a le tta z la t 1775— 1786, przed staw iający cztery w idoki rezydencji z lotu p tak a 12. M ają one cha­ r a k te r w iern ej d o ku m en tacji sta n u istniejące­ go, z w y jątk iem obrazu, obejm ującego w idok tarasów i fontann, k tó ry nosi znam iona fan ta zji architektonicznej, uzupełniającej zam ierzone, a n ie zrealizow ane ele m en ty dek o racyjne tej części ogrodu (ryc. 3). Z początku X IX w iek u pochodzi szereg w idoków pałacu, dziedzińca i ogrodu, w prow adzających w idza w k lim a t i n astrój p ark u rom antycznego: szty ch y Vogla- R ic h te r a 13, gwasze K asp rzy ck ieg o 14 i in n e (ryc. 4, 5). Ikonografię d ru g iej połowy X IX s tu ­ lecia rep re z en tu ją liczne drzew oryty, zam ie­ szczane w czasopism ach w arszaw skich i k ra jo ­ wych, w m onografii Skim borow icza i G erso­ n a 15, by w reszcie przejść od czasów pierw szej w ojny św iatow ej n a ogrom ną ilościowo i ró w ­ nież cenną dokum entację fotograficzną, stale zresztą narastającą 16.

11 Pomiar sybuacyjno-wysokościowy 1 :500, w y ­ konany na zlecenie Pracowni Konserwacji Zabytków w W arszawie przez zespół mierniczy pod kierow ­ nictw em inż. Leona Sylbera.

12 Muzeum Narodowe w Warszawie. A ntonio Be- lotto Canaletto. Cztery widoki Wilanowa. Por. prace monograficzne S. K o z a k i e w i c z a o m alarstwie Canaletta.

13 Muzeum Narodowe w Warszawie. Zbiory gra­ ficzne. Widok galerii gotyckiej w W ilanowie, rys. Z. Vogel, ryt. Frey.

14 Tamże. Widok pałacu w ilanow skiego od strony południowej. Gwasz Kasprzyckiego.

15 S k i m b o r o w i с z H. i G e r s o n W., W illa-

nów, Warszawa 1877.

13 Na uwagę zasługuje cenna kolekcja fotograficz­ nych zdjęć inwentaryzacyjnych Henryka Poddębskie- go z 1915 roku, wykonana przed zagrożeniem w ysa­ dzenia pałacu przez wojska rosyjskie, ustępujące przed Niemcami. Relacja prof. Tadeusza Tołwińskiego.

Ryc. 4. Ogród w ilan ow sk i w początkach XIX w ieku akwarela J. Richtera Rye. 3. Ogród w ilan ow ski od strony dziedzińca, obraz Belotto-Canaletta

Z nane do dziejów W ilanowa źródła pisane, obejm ujące relacje, korespondencje, in w e n ta ­ rze i księgi gospodarcze są w pew nej m ierze od­ pow iednikiem chronologicznym przekazów p la ­ nistycznych. Do epoki Sobieskiego i p ra c Loc- ciego i Boya uzupełnienie stanow ią m a te ria ły p ublikow ane w e w zm iankow anej ju ż p racy J. Starzyńskiego, a ponadto fra g m en ty n iezn a­ n y ch do tąd dokum entów z końca X V II w ieku, odnalezione o statnio w zespole arch iw u m R a­ dziw iłłów A rchiw um Głów nego A k t D aw ­ n y ch 17. C ennym kom entarzem do p lan u Boya jest rów nież n iepublikow any do tąd in w en tarz z rok u 1729, w y jaśniający u ży tk o w y podział ogrodu na ogród „w łoski“ i „ fru k to w y “ oraz znaczenie poszczególnych sym boli, um ieszczo­ n y ch w planie z 1682 roku, a n iew łaściw ie do­ tą d in te rp re to w a n y c h 18. P e łn e odbicie p ro b le ­ m atyki p lan u z czasów L ubom irskich rep re z en ­ tu je in w en tarz z ro k u 1793, będący n iejako op i­ sow ym jego potw ierdzeniem 19. P rzed staw ione na planie Beniusiewicza przem ian y u k sz ta łto ­ w ania ogrodu z n a jd u ją w yczerp u jący k om en­ tarz i w y jaśn ien ie w ogrom nym zespole dok u­ m entów , dotyczących p rac inżynierskich, ogrodniczych, budow lan y ch i rzeźbiarskich w latach 1799— 1830. Składają się n a n ie „P a ­ m iętniki in teresó w “ S tanisław a Potockiego,

17 Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłowskie, teka 154, nr 6931, dz. 5, L isty J. K o ­

chanowicza, zaw ia d o w cy ogrodam i k rólew skim i 1687— 1696.

18 Muzeum Narodowe w Krakowie. Biblioteka Czartoryskich „In w entarz Ogrodu W łoskiego W illa-

nowskiego... A. 1729 na Gruncie w y p isa n y“.

19 A. W. rkp. 746. „Inw entarz Pałacu W ilanow ­

skiego... Diebus S eptem bri 1793 spisany“.

20 Tamże. Dział Gospodarczy.

91 Urząd parafii wilanowskiej. „Visitatio Paro- chialis... Anno 1728“.

E Z u g S z y m o n B o g u m i ł , O grody w W ar­

szaw ie i je j okolicach. Opisane w roku 1784 przez... Z objaśnieniam i F. M. Sobieszczańskiego, napisanem i w 1847 r., Warszawa 1848. Tłum aczenie z niem ieckie­

go tekstu, zam ieszczonego w dziele H i r s c h f e l d a

„Theorie der G artenkunst“ В. V. 1785.

23 N i e m c e w i c z J u l i a n U r s y n , Podróże h i­

storyczne, Warszawa 1818.

24 T e n ż e . Zbiór p a m iętn ików historycznych o daw n ej Polszczę... t. I—IV. Warszawa 1822.

„R achunk i D óbr W illanow skich“, „A kta P o ­ to czn e“ , „K siążka do spisy w ania E x p en sy P ie ­ n iężnej n a P ałac W illanow ski“ i in n e 20. R ów ­ nież w archiw um parafialn y m w W ilanow ie

znalezione zostały in te resu jąc e m ate ria ły , d o ­ tyczące zm ian tery to rialn y c h ogro du jeszcze w czasach J a n a III i przejęcia tere n ó w cm en­ ta rz a grzebalnego i kościelnego pod ogród p a­ łacow y 21. Stosunkow o sk ro m n ie p rze d staw ia ­ ją się arch iw alia, odnoszące się d o d ru g ie j po­ łow y X IX w iek u i początków obecnego s tu le ­ cia, zrozu m iałe ze w zględu na> b ra k w iększych in w e sty c ji i ograniczenie się do b ieżących do­ rocznych zestaw ień rach u n k o w y ch n a u trz y ­ m an ie i konserw ację ogrodu. B rak te n u z u p e ł­ niony je s t coraz bardziej n a ra sta ją c y m i po zy ­ cjam i bibliograficznym i, zapoczątkow anym i w zm iankam i opisow ym i Z u g a 22 i N iem cew i­ cza 23, relacjam i p am iętnik arskim i z la t d a w ­ niejszych , cytow anym i przez N ie m c e w ic za 24, L is k e g o 25, K ra u sh ara 26, C zołow skiego27 i in ­ nych. P ra c e m onograficzno-opisow e in ic ju je bo­ g ato ilu stro w an e dzieło Skim borow icza i G e r­ sona 28, po k tó ry m uk azują się ro zm aiteg o ty p u opracow ania n a tem at W ilanowa, ja k np. K le ­ czkow skiego 29, D rege’a so, Ja n k o w s k ie g o 31, S ta ­ rzy ń sk ieg o 32, Ciołka 33 o raz k ilk a p rze w o d n i­ k ó w p o pałacu i p ark u 34.

23 L i s k e X a w e r y , C u dzoziem cy w Polsce,

L w ów 1878.

23 K r a u s h a r A l e k s a n d e r . P am iętn iki k a ­

w alera de Beaujeau 1698. Kraków 1883.

27 C z o ł o w s k a A l e k s a n d e r , D aw n e za m k i i tw ie rd z e na Rusi H alickiej. „Teka konserwatorska... G alicji W schodniej“, Lwów 1892, ponadto U rzą d ze­

nie pałacu w ilanow skiego za Jana III, L w ów 1937.

28S k i m b o r o w i c z i G e r s o n , o. c. !l K l e c z k o w s k i K a z i m i e r z , E stetyk a W i­

lanowa, B iblioteka Warszawska 18...

“ D r e g e J ó z e f , Ogrody w Polsce, W ielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, W arszawa 1912.

31 J a n k o w s k i E d m u n d , D zieje ogrodn ictw a

w Polsce, W arszawa 1923.

32 Starzyński J., o. c.

“ C i o ł e k G e r a r d , Polskie ogrody XVI I w ie ­

ku. W arszawa 1944. Ogród w W ilanow ie o. c. ponad­

to O grody polskie, Warszawa 1954 i Z arys historii

k o m p o zycji ogrodow ej w Polsce, W arszawa 1955.

34 Zaw anowski Kazimierz.

Ryc. 6. Taras południowy (fot. autor)

GENERALNE ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE

Zgodnie z głó w ny m i fazam i rozw oju te ry ­ torialnego całe założenie dzieli się na trz y za­ sadnicze części.

N ajstarsza z n ich jest część cen traln a, za­ w ie ra jąc a w sobie p ie rw o tn e założenie z cza­ sów J a n a III i jego rozw inięcia d o k on an e przez C zartoryskich i L ubom irskich w ciągu X V III stulecia. Poza dziedzińcem , całkow icie zm ie­ nionym przez S ta n isław a Potockiego, w tej czę­ ści ogrodu zach o w ały się zasadnicze elem en ty barokow ego jego u k ła d u w postaci sieci dróg, alei, szpalerów , ta ra s u ze schodam i i rzeźbam i, bosketów n ad w o dn ych i zarysu p arteró w . Z m ia­ nom uległo n a to m ia st pasm o północne, położone p rzy oranżerii i fig arn i, w k tó ry m zachow ały się ślady b ylinow ego ogródka skalnego i b ase­ nu, urządzonego przez Z ygm unta H ellw iga oko­ ło 1930 roku, a przekształconego w ro k u 1961 na ekspozycję rze ź b y polskiej X X w ieku, w form ie w ielkiego p a rte ru w g łę b io n e g o 35. Z połow y X IX w iek u pcchodzi tzw . Gaj A ka- dernosa, z posągam i K ochanow skiego i K a r­

pińskiego o raz m u ro w an ą eksedrą, położony w k w aterze m ięd zy ogrodem p rzy figarn i a dziedzińcem . C ałkow item u przekształceniu uległa ta część daw nego ogrodu barokow ego, k tó ra otaczała p ałac od południa. Je j m iejsce zajął taras z p a rte re m bukszpanow ym , okolo­ ny m u rem p arap eto w y m , z c e n tra ln ie położo­ ną fo n ta n n ą — dzieło Bolesław a Podczaszyń- skiego (ryc. 6), oraz zabudow ania sta jn i i w o­ zowni z m ałym dziedzińczykiem gospodarczym , a d alej n a p o łu d n ie położony te re n w szedł w obręb p a rk u krajobrazow ego, n arastającego tu od końca X V III w ieku.

W sto su n k u d o om aw ianego o bszaru p o stu­ low ane są n a stę p u ją c e założenia k o n se rw ato r­ skie (ryc. 7), p o k ry w a ją c e się zresztą z now ym program em fu n k cjo n a ln y m :

a) re k o n s tru k c ja elem en tó w założenia ba­ rokow ego tam , gdzie się one zachow ały w for­ m ie m niej lub b a rd z iej czytelnej, a w ięc na tarasach, w zdłuż północnego sk rzy d ła pałacu, na dziedzińcu. T en o statn i p u n k t, budzący sp o r­ ne opinie, jest, zdan iem autora, b ardzo isto tn y z uw agi na konieczność przyw rócenia zespołowi pałacow em u w łaściw ej skali, zd eprecjonow anej obecną form ą i w ym iaram i dziedzińca. W ydaje

się, że przyw rócenie jego daw nego, d w u d ziel­ nego układu oraz możność w prow adzenia w i­ dza w niedostępne obecnie cen trum dziedzińca, skąd m ógłby z w łaściw ego d y sta n su ogarnąć w zrokiem korpus, wieże i skrzyd ła pałacow e, dałyby najbardziej pożądane rozw iązanie (ryc. 8);

b) zachow anie w konw encji rozw iązań z połowy X IX w ieku G aju A kadem osa o raz ta ­ rasu południowego, z niezbędnym i jed y n ie ko­ rektam i kom pozycyjnym i i technicznym i;

c) urządzenie k w a te r przy oranżerii i fi­ g a m i jako rozw iązań nowych, ze w zględu n a n ie zachow ane n a gru n cie elem en ty daw nego ich podziału oraz z uw agi n a now e przezna­ czenie użytkow e — ekspozycji rzeźby. W obec częściowej, już w ykonanej realizacji w k w a te ­ rze przy oranżerii, p ostu lat ten doty czy k w a ­ te ry przy fig am i;

d) zachow anie w niezm ienionym stan ie cią­ gu tarasów i peirgoli w raz z tzw . b ra m ą rz y m ­ ską, oddzielających dziedziniec od G a ju A ka­ dem osa i k w a te ry przy północnym sk rzy d le pałacu.

Do centralnej części ogrodu zaliczyć n a le ­ ży rów nież obszar przedpałacow y, z a w a rty m ię ­ dzy bram ą głów ną i drogą W arszawa'—Je z io r­ na. Dla jego obecnego układu, stw orzonego przez F. Lanciego, p o stulu je się u trz y m an ie bez zmian, z w y jątk iem rek o n stru k cji dw óch s k ra j­ nych ram ion, trój prom iennego w ach larza dróg, zbiegających się u bram y. P o n adto zabiegom konserw atorskim pow inny być poddane w szy st­ kie elem en ty architektoniczne, w y stępu jące na jego obszarze lub w jego sąsiedztw ie, a k tó re ongiś stanow iły in te g raln ą część zespołu w ila ­ nowskiego: m auzoleum Potockich, p o rtiern ia, ujeżdżalnia, wozownie, ogrodzenia, karczm a, dom ek Lanciego i inne. U zupełnieniu należy poddać aleje przy drogach oraz szeregi drzew , stanow iących tzw . lipinę. .

Na południe od części cen traln ej rozciąga się ogród rom am tyczno-krajobrazow y, k tó ry

35 Na parterze tym w ystaw ione zostały dzieła Dunikowskiego, Kuny, Wittiga, Szapocznikow i in­ nych.

n a ra s ta ł w ciągu kilku etapów , od końca X V III do połow y X IX w ieku. N ajstarsza jego p artia, zw ana ogrodem angielsko-chińskim , obejm ow ała obrzeże sadzaw ki, sięgając n a p ołudnie do s tr u ­ m ienia i n a zachód do połowy dzisiejszego za­ sięgu p a rk u . Dalszy jego rozw ój objął połud­ niow y brzeg stru m ienia, w oparciu o ro m an ­ tyczną a rc h ite k tu rę h o len d em i i dom u eko- nom skiego, by w reszcie w połow ie X IX w ieku, z okazji przebudow y u k ładu drogow ego przez Lanciego osiągnąć dzisiejsze granice, przy je d ­ noczesnym ujednoliceniu c h a ra k te ru ogrodu, j ako n a tu ra listy c z n o -k ra j obrazowego.

Dla tej części postulow ane są n astęp u jące założenia k onserw atorskie:

a) w obec m ożliwości w ykorzystania śladów, zachow anych po pierw otnym angielsko-chiń­ skim ogródku, należałoby dążyć d o jego rek o n ­ s tru k c ji poprzez uzupełnienie b rak u jącej sieci ścieżek, w prow adzenie odpow iednich zespołów ro ślinn y ch i drobn ych akcentów plastycznych (głazy), odbudow ę kaskady, ustaw ienie w jej sąsiedztw ie przeniesionych z G ucina elem entów plastycznych: sarkofagu i obelisku 3(1 ;

b) uporządkow anie pozostałej p artii ogro­ du, z zachow aniem jego c h a ra k te ru n a tu ra li- styczno-kraj obrazowego, z nieznacznym p rze­ kształceniem sieci drożnej, dostosow anej do obsługi publiczności, w zw iązku ze zm ianą do­ tychczasow ej fun k cji zam kniętego p a rk u p ry ­ w atn ego n a p ark publiczny.

Północna część ogrodu w ilanow skiego pow ­ sta ła w całości w początkach X IX w ieku w raz ze sztucznie zbudow anym półw yspem i w yspą n a jeziorze, połączonych ze sobą m ostem rzym ­ skim . Ta p a rtia posiada cechy koncepcji ro m an ­ tycznej, a jej głów nym i skład n ik am i kom po­ zycji są w ielkie płaszczyzny w odne (ryc. 9), jak też i w iążące się ze sobą osie widokowe, biegnące od altan y chińskiej do m ostu rzym ­ skiego, do pom nika b itw y raszyńskiej i do ro­ tu n d y w M orysinku, w zdłuż osi k an ału m o ry - sińskiego. Lądow y obszar tego parku, położony n a tarasach natu raln y ch , w swej części północ­ nej i w pasie przylegającym od zachodu do za­ budow ań wsi W ilanowa, w ykazu je ogrom ny

3f; W tzw. Gaju w Gucinie, użytkowanym obecnie przez gospodarstwo rybackie, zachowały się pomniki, wzniesione ku czci Stanisława i Ignacego Potockich.

sta n zniszczenia, wobec w ieloletniego b ra k u ogrodzenia. W yznaczenie g ran ic lokalizacji w 1960 roku uszczupliło pow ierzchnię ogrodu w jego północnej części, zw ężając d rasty czn ie zachodni brzeg przesm yku przy w yspie. Z m ia­ ny te n ie pozw alają n a p ełn ą re k o n stru k c ję pierw otnego założenia, lecz zm uszają w p ół­ nocnej części tego obszaru n a zastosow anie szeregu red u k cji w d ym ensjach teren o w y ch i w odnych, przy ogólnej ten d en cji u trz y m a n ia podstaw ow ych składników daw n ej koncepcji.

W ytyczne ko nserw atorskie d la północnej części ogrodu w ilanow skiego obejm ow ać po­ w inny następu jące pozycje:

a) zachow anie i u po rząd ko w anie w szy st­ kich istn iejących elem entów kom pozycyjnych, stanow iących isto tn ą w artość dla tej części z a ­ łożenia, w raz z rek o n stru k cją p rzeb ieg u d a w ­ nych dróg i u kładu wód dziś zanik łych ;

b) praw idłow e pow iązanie sieci drożnej te­ go obszaru z drogam i barokow ej części c e n tra l­ nej, n a odcinku m iędzy oranżerią i b u d yn kiem pom powni;

c) wobec zm ian w przebiegu g ran ic w p ro ­ w adzenie logicznego układu sieci drożnej dla północnej p a rtii tego obszaru, zachow ując sieć istn iejącą n a półw yspie i w yspie, a p o n ad to połączenie m ostem w yspy z brzegiem zachod­ nim;

d) w prow adzenie przesłon z drzew i k rz e ­ wów od stro n y zabudow ań w iejskich, celem od­ cięcia ogrodu od szpetnej form y te j zabudow y. W zakresie prac budow lanych zabiegom konserw atorskim pow inny b yć po d d an e w szyst­ kie istniejące b u d y nk i i budow le ogrodow e, s ta ­ now iące kluczow e elem en ty k om pozycyjne za­ łożenia. Program prac ogrodniczych pow inien przew idyw ać uregulow anie rzeźb y te re n u w m iejscach, w k tó rych została o n a zn iek ształ­ cona, k o rek tu rę linii brzegow ej w ód i jej

utrw alenie, oczyszczenie dna w ód o tw a rty c h i w ybagrow anie k o ry t dla w ód zabagnionych lub na odcinkach, gdzie w oda w ogóle zanikła, budow ę now ych naw ierzchni n a drogach, z uw zględnieniem zróżnicow ania jej fak tu ry , w zależności od c h arak teru p a rtii ogrodow ej.

Wobec zniszczenia ogrodu pustulat przeniesienia sar­ kofagu i obelisku do W ilanowa w ydaje się być uza­ sadniony.

D rzew ostan n ależy uzupełnić oraz zabezpieczyć egzem plarze nadw ątlone, a jednocześnie n ale­ ży przeprow adzić niezbędne czyszczenie klom ­ bów i g ru p z przypadkow o n aro sły ch sam

osie-wów, otworzyć w idoki i perspektyw y, podsa­ dzić krzew am i klom by i skupiny, w ydobyć plastyczne w artości gru p i soliterów ro ślin ­ nych.

DOTYCHCZASOWY PRZEBIEG PRAC KONSERWATORSKICH I REKONSTRUKCYJNYCH

«

W m yśl pow yższych założeń, ustalonych w głów nych zary sach w 1947 roku, prow adzone były pierw sze prace ko n serw atorsk o -rek on - stru k c y jn e w cen traln ej części ogrodu, m iędzy pałacem i jeziorem (ryc. 10), oraz w n iek tó ry ch p artiach części północnej i południow ej. Głów­ n e n asilen ie ty c h p rac m iało m iejsce w latach

1948— 1950, n a to m ia st w latach następ ny ch, n a sk u tek ograniczeń finansow ych i n ie u sta n ­ nych flu k tu a c ji organizacy jn y ch i program o­ wych, ograniczały się one do stosunkow o n ik ­ łych zabiegów porządkow ych, a n aw et, okre­ sam i żadnych p ra c n ie w ykonyw ano, pow odu­ jąc n a ra s ta n ie procesów d ew astacy jn y ch i sta ­ n y ogrom nego zaniedbania. Przez k ilk a lat, do roku 1960 ogród n ie figurow ał w p lanach fi­ nansow ych i dopiero pod w pływ em nacisku opinii publicznej został uzn an y za obiekt w y ­ m agający opieki i nakładów pieniężnych.

W p ierw szym etapie w ykonano następujące prace:

a) założono sieć w odociągow o-kanalizacyj­ ną, w raz ze zbiornikam i podziem nym i i b ase­ nam i fon tan n , o łącznej k u b a tu rz e około 500 m 3 ko n stru k cji żelbetow ych 37 ;

b) w y k o n an o niw elację tere n u n a obszarze obu tarasó w m iędzy pałacem i jeziorem , n a po­ w ierzchni przeszło 40.000 m 2;

c) u regulow ano i um ocniono w ybrzeże nad jeziorem , w zdłuż bosketów , w raz z w yk o na­ niem okładziny n a burcie z p ły t batonow ych i o d am io w aniem , n a długości około 300 mb (ryc. 11);

d) p rzebudow ano sieć drogow ą zgodnie z p ro jek tem rek o n stru k cji jej u kładu baroko­ w ego n a obu tara sac h i w ykonano oba odcinki w achlarza d ró g w lipinie, z n aw ierzchnią

z gruzu i m iału ceglanego lub żw iru o p o w ierz­ chni około 15.000 m 2;

e) sprow adzono, poddano zabiegom k o n se r­ w atorskim i rek o n stru kcyjnym i u staw iono na tarasie 22 posągi o treści m itologicznej z po­ łow y X V III w ieku, pochodzące z barokow ego ogrodu w Brzezince pod Oleśnicą (ryc. 12, 13, 14, 15). Jednocześnie sprow adzono kilk anaście w azonów późnobarokow ych, przeznaczonych do ustaw ienia n a dolnym tarasie, po odnow ie­ n iu i uzupełnieniu uszkodzonych p artii;

f) poddano odbudow ie lub rem o n to m ge­ n eralnym b u d y n ek altan y chińskiej, m ost rzym ski, pom nik b itw y raszyńskiej, a w la­ tach 1957— 1960 przeprow adzono pełn ą odbu­ dow ę oranżerii, o k u b atu rze przeszło 8000 m 3, konserw ację bu d ynk u pom pow ni, m auzoleum Potockich (ryc. 16), w ielkiej pergoli przy d z ie ­ dzińcu, bram y w jazdow ej d o dziedzińca go­ spodarczego o raz ogrodzeń z gąsiorów ce ra ­ m icznych w lipinie 38;

g) w ykonano przebudow ę schodów k a m ie n ­ n ych n a tarasie, na osi pałacu, w raz z p rzem u - row aniem ściany licowej grotyny, g en eralny m rem ontem b alu strad y i rzeźb, jak rów nież w y ­ konano balu strad ę ciosową n a pełnej długości tarasu, około 260 mb (ryc. 17);

h) w ykonano rek on struk cję parteró w b a ­ rokow ych dyw anow ych i traw nikow ych n a obu tarasach (ryc. 18), w raz z obszyw kam i z b u k ­ szpanu, obsadzeniem ra b a t p iram idaln ym i ci­ sam i, o łącznej pow ierzchni około 5.400 m 2;

i) wysadzono w ogrodzie przeszło 200 drzew piennych i kilka tysięcy krzew ów szpalerow ych w barokow ej części ogrodu i n a obszarze p rzed-

pałacowym ;

37 Wg projektów inż. S. Dobrowolskiego,

as p rac€ te zostały wykonane przez Pracownie K onserwacji Zabytków w ramach w ieloletn iego pla­

nu realizacyjnego odbudowy zespołu w ilanow skiego pod kierunkiem inż. arch. Stefana Deubla a następ­ n ie inż. arch. Jacka Cydzika.

Ryc. 10. W ilanów, ogród ipółnoctny (fot. A. Lebiedź-Kodurowa)

Hyc. 17. Rekonstrukcja balustrady -na tarasie pałacowym _{(fot. autor)}

Ryc. 19. Galeria rzeźby współczesnej otw arta w 1961 r. (fot. autor)

j) zrealizow ano w 1961 roku ogród przy o ran żerii, d la pom ieszczenia w y staw y rzeźby polskiej, w raz z trzem a biegam i sto p n i cegla­ n y ch schodzącym i do w głębionego p arteru , uruchom ieniem fontanny, w ystaw ieniem coko­ łów pod e k sp o n aty rzeźbiarskie itd. (ryc. 19).

W ram ach podstaw ow ych in w esty cji, re a li­ zow anych przez Pracow nie K o nserw acji Z a­ bytków , n a tere n ie ogrodu w ilanow skiego zo­ stała przeprow adzona sieć w odociągu gospo dar­ czego, kan alizacji sa n ita rn e j i opadow ej o raz założono częściowo sieć kabli elek try czn y ch .

WYTYCZNE URBANISTYCZNE

Zw iązki p rzestrzenne i kom unik acyjn e (ryc. 20) z najbliższym i osiedlam i: W ilanow em i Pow sinkiem , jak też z dalszym i dzielnicam i południow ym i W arszaw y zostały opracow ane w oparciu o p lan ogólny W ilanow a 1 :5000, udostępn io ny przez P racow nię U rbanistyczną D zielnicow ej Rady N arodow ej W arszaw a-P o- łu d n ie z 1961 r. M iędzy pow yższym planem zagospodarow ania p rzestrzennego tej dzielnicy, a p o stu latam i p lanistyczno-konserw atorskim i zespołu zabytkow ego n ie w y stą p iły żadne isto t­ n e różnice.

W porozum ieniu z p ro jek tan tam i zespołu za­

bytkow ego opracow ano koncepcję i zrealizo­ w ano w 1961 ro k u w ęzeł k o m u n ik a c y jn y u zbiegu Alei K rólew skiej i drogi W ilanów — Jeziorna, przew idu jący obsługę ru c h u tu r y ­ stycznego i lokalnego, w raz z p rz y sta n k a m i d la autobusów ko m unikacji m iejskiej i p a rk in g a m i dla auto karów w ycieczkow ych i sam ochodów osobowych. P ark in g ten znalazł m iejsce obok b u ­ dynków daw nej karczm y i kuźni, p rzew id zia­ ny ch do adap tacji n a b a r sam oobsługow y i r e ­ staurację. Rów nież dla b u d y n k u L anciego p rz y ­ gotow yw ana jest dokum en tacja p rzeb u d o w y n a kaw iarnię tury styczną.

OPRACOWANIA PROJEKTOWE I PERSPEKTYWY REALIZACYJNE

P ra ce p ro je k to w e 39, poza koncepcjam i za­ gospodarow ania przestrzennego całego obszaru ogrodow ego, jak rów nież i n iek tó ry ch terenów przylegających, w k tó ry ch w y stąp iły om aw iane już zagadnienia k o nserw atorskie i re k o n stru k ­ cyjne, o b jęły rów nież szereg zagadnień inżynie­ ry jn y c h i technicznych, niezbędnych do p raw id ­ łow ego funkcjonow ania całego organizm u.

Je d n y m z w ażniejszych zadań p ro je k tu b y ­ ło u stalen ie zasad gospodarki w odnej, zarów no d la zbiorników i cieków w ew nętrznych, jak i dla sąsiadującego z parkiem jeziora. P rzep ro ­ w adzone w latach ubiegłych prace w odno-m e­

lioracyjne w górnym biegu W ilanów ki, ja k też i odw odnienie terenów z okazji bu d o w y e le k ­ trociepłow ni n a S iekierkach spow odow ały trw a łe obniżenie średniego s ta n u w ód po­ w ierzchniow ych, a co za ty m idzie i w ód g ru n ­ tow ych n a obszarze p ark u w ilanow skiego, po­ ciągając za sobą szereg u jem n y ch sk u tk ó w dla w arunków w egetacji roślin, jak i szkody tec h ­ niczne w um ocnionych w ybrzeżach. Z opraco­ w ań p rojektow ych m ożna b yło w yciąg nąć re ­ aln e w skazania i w ytyczn e dla p o p raw y sto su n ­ ków w odnych, ustalić o p ty m aln e rzę d n e sp ię ­ trzenia zw ierciadła wody w jeziorze i uzależnić

Jakikolwiek królewska rezydencja w W ilanowie istn ieje od praw ie 300 lat, aby przystąpić do sporzą­ dzenia planu zagospodarowania przestrzennego ogro­ du, n ależało wystąpić o w ydanie lokalizacji, która dopiero w 1960 roku została pozytyw nie załatwiona przez W ydział Nadzoru Architektonicznego w Warsza­ w ie. W oparciu o ten dokument, ustalający rów nież aktualne granice w ilan ow skiego zespołu zabytko­

wego, Zarząd Inwestycji Obiektów Zabytkow ych m. st. Warszawy, sprawujący obowiązki inw estora, zlecił w roku 1961 opracowanie pełnej dokum entacji projektowo-kosztorysowej dla odbudowy ogrodu Ze­ społow i Gospodarstw Pomocniczych P olitechniki Kra­ kowskiej, pracowni Katedry Planowania Przestrzen­ nego pod kierunkiem autora n iniejszego spraw ozda­ nia.

od tego poziom y w ód w sadzaw kach p a rk u po­ łudniow ego. O dpow iednie w nioski, zaw ierające rów nież p o stu laty ochrony stru m ie n ia , idące­ go ze Służew ca, od zanieczyszczeń, złożone zo­ sta ły w odpow iednich resarttaöh, k tó re ze swej stro n y podjęły się przejąć realizację p rac i za­ biegów m elioracyjnych, odciążając w te n spo­ sób kw o ty , przeznaczone n a prace ogrodowe.

Na pograniczu robót w o d n o-m elio racyj­ n y c h i ziem nych z n a jd u ją się p ostulow ane przez p ro je k t p race n a d rek o n stru k cją daw nego u k ład u w ód w północnej części parku, gdzie przy odtw orzeniu k an a łu m iędzy w yspą a b rze­ giem zachodnim k u b a tu ra w ykopów osiąga 12.000 m s. Pow ażne objętości m u łu i z an ie­ czyszczeń konieczne do usunięcia, zaw ierają dna- sadzaw ek i obrzeże jeziora. In n e ro boty ziem ne, zw iązane raczej z k o re k tu rą n iw elet dróg i traw ników , m ieszczą się w k atego rii p rac p lan tacy jn y ch i nie przekraczają po s tro ­ n ie w ykopów i nasypów k u b a tu ry 2.500 m 3.

Wieloleitnie zaniedbanie ogrodu odbiło się u jem n ie n a jakości jego gleby, co szczególnie jask raw o w y stę p u je n a tra w n ik a ch i ga-zonach. C ałkow itą m elioracją, a w ięc naw ożeniem i odkw aszeniem gleby należy objąć przeszło 30.000 m 2, n ato m iast m elioracją częściową oko­ ło 50.000 m 2 traw n ik ó w i gazonów o raz k ilk a ­ naście tysięcy m 2 g ru n tu pod klom bam i, szpa­ leram i i w Skupinach.

Z ainstalow ana i czynna już sieć wodociągu gospodarczego, przeznaczona zarów no d la po­ trz e b gospodarki ogrodniczej, jak i dla h y d ra n ­ tów przeciw pożarow ych, wymaga- dodatkow ych podłączeń i uzup ełnień do fo n tan n n a tara sac h w schodnich i do zespołu zdrojów w m u rze opo­ ro w y m ta ra su górnego. Sieć polew aczkow a obejm uje t e p a rtie ogrodu, k tó re w skazują na konieczność uzupełniania wilgoci grun to w ej. Rów nież sieć kanalizacji deszczowej, czynna

w sw ych zasadniczych odcinkach, w ym aga je­ szcze pew nych podłączeń i u zu p ełn ień .

O gólna koncepcja ośw ietlenia ogrodu opie­ ra się o ustalenia projektow e, p rze w id u jąc e dla o bszaru przy pałacu św iatło pośrednie, odbite od ścian, podśw ietlonych reflek to ram i, n a to ­ m ia st pozostałe obszary, jak i część p rzed p ała- cowa ośw ietlone m ają być la ta rn ia m i w olno stojącym i, z lam pam i rtęciow ym i, o rozstaw ie, zapew niającym rów nom ierne o ś w ie tle n ie te ­ re n u , zwłaszcza na jego obwodzie, konieczne ze względów bezpieczeństw a 40.

P rzebieg p rac realizacyjn ych przew id y w an y je s t w etap ach rocznych do 1965 roku, z uw zględnieniem zasady o tw iera n ia d la zw ie­ d zających coraz to now ych, całkow icie u rzą ­ dzonych partii ogrodu. W pierw szym e ta p ie p rzew id yw an e jest ukończenie d o stę p n y c h dla robót ogrodniczych teren ów części cen traln e j, w zależności od postępu p rac k o n se rw ato r­ sk ich i budow lanych przy p a ła c u i p rzy le g ają ­ cych do niego budynkach, jak też i su kcesy w n e o d d aw an ie do u ży tk u ogrodu południow ego. P ra c e przy ogrodzie północnym , n iezależn ie od lim itów finansow ych, u w a ru n k o w a n e są po­ w ażn ym i zabiegam i w odno-m elio racy jny m i i ich w ykonaniem przez re so rt roln ictw a, toteż p rzew id yw an e są jako końcow y e ta p realizacji odbudow y całego założenia w ilanow skiego. Jednocześnie p rojektow ana je s t rozb u dow a w łasn ej bazy ogrodniczej, zdolnej podołać obo­ w iązkom utrzy m an ia ogrodu, a zw łaszcza jego kw iatow ej dekoracji, n a poziom ie o dpo w iad a­ jąc y m zarów no w ysokiej ran d z e tre śc i zespołu w ilanow skiego, jak i zw iązanej z n im tra d y c ji jedn ego z n ajp ięk n iejszy ch ogrodów w Polsce.

prof, dr inż. arch. Gerard Ciołek Politechnika Krakowska

M Koncepcję i projekt ośw ietlenia w ykonał inż. S. Janiszowski na zlecenie Pracowni Konserwacji Zabytków.

П Е Р Е С Т Р О Й К А В И Л Я Н О В С К О Г О О Г О Р О Д А В самом начале статьи автор представляет об­ ширный осмотр исторической и современной доку­ ментации, касающейся Виляновского огорода. Согласно с главными фазами территориального развития, огород делится на три основные части: центральная наистаршая в стиле барокко, с южной стороны расположена часть огорода романти- чески-ландш афтная, а с северной стороны находит­ ся часть огорода — повставшая в X IX веке. Консервационные работы, к которым присту- плено в 1948 году имели в виду удерж ание стиль­ ной особенности в отдельных партиях огорода с од­ новременным учётом полной гармонизации терри­ тория. Относилось это одинаково к работам мест­ ным, мелиоративным, озеленения, как и к работам, связанным с реконструкцией и консервацией ста­ туй и огородных построек. В 1950 году в веденных работах наступил перерыв по причине недостатка инвестиционного ф онда на обновление парка. В 1960 году снова приступлено к работам на территории огорода, согласуя реализацию консервационных за ­ кладок с разрешением с современной технической проблемы, необходимой для правильного ф ункцио­ нирования целого комплекса.

R ESTO R A TIO N OF TH E W ILA NÓ W P A R K

The author begins his article w ith an extensive review on historical and present documentation con­ cerning the W ilanów Park.

According to the main stages of territorial deve­ lopm ent, the park consists o f three parts: the central section — the oldest an/d baroque in style; to the south o f this is the romantic landscape part; and then there is the north part dating from the 19th century.

Conservation work began here in 1948. It pro­ vided for the preservation of the different styles pre­

valen t in each section of the park but, at the som e time, m aintaning a harmonious whole. Conservation work covered the garden, grounds and melioration system as w ell as the reconstruction and conservation of the park statues and buildings. This work was interrupted in 1950 because of a lack o f funds. Work w as resumed in 1960 in the garden, coordinating the conservation programme w ith the solution o f technical problems necessary for the proper functioning of the W ilanów Park.