Z o f i a Sztetyłło
Uniwersytet Warszawski
STEMPLE CERAMICZNE Z WYKOPALISK POLSKICH NA CYPRZE (KAMPANIE 1981-1982-1983)
Trzy kolejne kampanie wykopaliskowe P o l s k i e j M i s j i Archeo-l o g i c z n e j w Nea Paphos na Cyprze kierowanej przez d o c . d r hab. Andrzeja Daszewskiego przyniosły dalsze stemple ceramiczne amfor
~ /t
greckich i rzymskich . I c h łączna liczba wynosi 91 zabytków, z czego 41 pochodzi z kampanii 1981 roku, 24 z kampanii roku 1 9 8 2 , zaś 26 z kampanii roku 1 9 8 3 . W większości znalezione zos-tały w obrębie badanej przez Misję r e z y d e n c j i , n i e l i c z n e jedynie zgromadzono w wyniku prospekcji terenu przylegającego do badane-go obszaru. Podobnie, jak to miało miejsce w latach ubiegłych, podstawowy trzon zgromadzonej kolekcji tworzą stemple pochodze-nia rodyjskiego w l i c z b i e 7 6 , z których 36 znaleziono w roku 1 9 8 1 , 18 w roku 1 9 8 2 , a 22 w roku 1 9 8 3 .
Z ogólnej liczby 76 stempli Rodos, 26 zabytków ze względu na stopień zniszczenia (odbicie lub zatarcie powierzchni} nie mogło być poddanych szczegółowszej a n a l i z i e , objęto nią nato-miast 50 stempli r o d y j s k i c h , chociaż rekonstrukcja nppisu nie-których z nich również toa charakter hipotetyczny.
A n a l i z a chronologiczna tej grupy potwierdza wnioski formu-łowane na podstawie analizy stempli z kampanii w c z e ś n i e j s z y c h . N a j s ł a b i e j reprezentowany jest wczesny okres stemplowania amfor na Rodos,' t j . koniec IV wieku p . n . e . , z okresu tego pochodzi bo-wiem tylko 1 zabytek znaleziony w 1981 roku z imieniem eponima Nikonosa i towarzyszącym mu godłem, schematycznym popiersiem
He-1 Stemple ceramiczne z kampanii 1965-1973 por. Z . S z t e t y ł ł o ,
Les timbres céramiques. Nea Paphos I , Varsovie 1 9 7 6 ; ogólne omó-wienie stempli z kampanii 1975-1980 patrz: Z . S z t e t y ł ł o , Stemple
ceramiczne z wykopalisk polskich w Nea Paphos (kampanie wykopa-liskowe 1 9 7 5 - 1 9 8 0 ; , Studia i materiały, t . V , złożone/do druku;
a n a l i z a i katalog rozumowany: Z . S z t e t y ł ł o , Timbres ceramiques de Nea Paphos (campagnes 1 9 7 5 - 1 9 8 1 ) , Etudes et Travaux, w druku.
108
l i o s a z lewej strony napisu. Zabytek z imieniem Nikonosa ma swo-je analogie w znaleziskach na Delos, Agorze Ateńskiej, Koroni, Tanais i Aleksandrii, m.in. w grupie wczesnych stempli r o d y j s -kich zdobionych "guzkiem", a kontekst współwystępujących zabyt-ków m.in. z Agory datowany j e s t nie p ó ź n i e j , niż wczesny I I I w. p . n . e . ^
Największa l i c z b a stempli rodyjskich pochodzi z lat 220-180 p . n . e . niemal połowa analizowanego materiału pochodzenia r o -dyjskiego. W grupie t e j (31 zabytków), zarejestrowane imiona niemal harmonijnie dzielą si.ę między stemple eponimów i produ-centów, bowiem na 17 stemplach występują imiona eponimów, a na 14 imiona producentów. W zespole stempli z imionami eponimów nie ma imion nowych, interesujące j e s t natomiast t o , że niektóre imiona występują pojedynczo, inne natomiast powtarzają s i ę . I tak np. pojedynczo występują imiona eponimów: Agemachosa, Aine-torosa, Anaxiboulosa, Archidamosa, ThesAine-torosa, Iasikratesa, Kal-l i k r a t e s a , KKal-leukratesa, Nikasagorasa, Pratophanesa i Xenokrate-sa. Dwukrotnie występuje imię Damoklesa zaś trzykrotnie imię Kallikratidasa. Ze względu na znaczny stopień zniszczenia, nie udało s i ę , n i e s t e t y , odtworzyć imienia eponima na stemplu imadła górnej części amfory, której drugie imadło zachowało stempel Marsjasza (nr inw. 36 A/1983 i 36 b/1983). Z imion producentów omawianego okresu zarejestrowano następujące: Agathoklesa, Ago-ranaxa, Antimachosa, Aristarchosa, Aristionosa, Aristonosa, Da-mokratesa, Diosa, Hippokratesa, Menekratesa i P h i l a i n i o s a . Dwu-krotnie występuje imię Marsjusza, w tym 1 raz na wspomnianej wyż e j górnej c z ę ś c i amfory, na jednym z imadeł. Hipotetycznie z r e -konstruowano bardzo zniszczone imię na stęmplu nr inw. 37/1983 z końcówką imienia i gwiazdą poprzedzającą imię jednowierszowego napisu.
Znacznie s ł a b i e j reprezentowane są stemple rodyjskie lat 180-150 p . n . e . , bo tylko trzema zabytkami, z których jeden nosi imię eponima Klearchosa, dwa pozostałe zaś imiona, producentów Bromiosa i Imasa. Okrągły stempel z imieniem Klearchosa i nazwą miesiąca Hiakinthios, z przedstawieniem kwiatu róży w centrum
2
Stemple Nikonosa por. m.in. V.Grace, Stamped Amphora Han-dles found in 1931-1932, Hesperia I I I , 1934, nr 69, s.233; V.Grace, Timbres amphoriques trouvés a Delos, 3CH LXXVI, 1952,
(nr inw. 15/1983) prezentuje imię, które w r o d y j s k i e j e p i g r a f i c e 3
ceramicznej występuje w dwu okresach . Eponim Klearchos znany j e s t z d z i a ł a l n o ś c i w latach 280-220 p . n . e . oraz w latach 180--150 p . n . e . , do którego to okresu zaliczono nasz zabytek. Stem-ple z tym imieniem cechuje duża różnorodność: są to stemStem-ple prostokątne z imieniem poprzedzonym tytulaturą, którym może t o warzyszyć godło lub nazwa miesiąca, bądź też łączące obydwa e l e -menty. Stemple okrągłe mają zazwyczaj w napisie, obok imienia poprzedzonego tytulaturą, nazwę miesiąca oraz przedstawienie kwiatu róży w centrum. Dla grupy wcześniejszych stempli Klear-chosa charakterystyczne j e s t większe zróżnicowanie kształtu prostokątnego stempla, jak też samego napisu, mniejsze z r ó ż n i c o -wanie charakteryzuje stemple z okresu 180-150 p . n . e . , do którego zaliczono nasz zabytek. Imiona Bromiosa i Imasa mają swoje odpo-wiedniki w stemplach pochodzących zarówno z obszaru Paphos, jak i z innych stanowisk.
Dość liczną grupę tworzą stemple z okresu od 2 połowy I I w. p . n . e . do połowy I w. p . n . e . Z 13 stempli datowanych na ten okres, 7 należy do eponimów, 6 zaś do producentów rodyjskich. W obydwu grupach imiona zadokumentowane są pojedynczo i nie dają nowych wariantów imion znanych już wcześniej. Z imion eponimów zarejestrowano imiona: Anaxandrosa, Aristonomosa, Archembrotosa, Archibiosa, Gorgonosa, Teisamenosa i Phainilasa, zaś z"imion producentów5 Glaukiasa, Herakleonosa, Midasa, Mousaiosa, Nolosa
i Timaratosa. Ze względu na znaczny stopień uszkodzenia, nie od-tworzono napisu 2 stempli z kampanii 1983 roku (nr inw. AN 14/83 i nr inw. 3 0 / 8 3 ) . Pierwszy z wymienionych zabytków zachował j e -Hesperia XXXII, 1963, s.328, przypis 20; D.B.Szelov, Kerami-tcheskie kleima i z Tanaisa I I I - I vekov do n . e . , Moskwa 1975, nr 157, s . 6 2 .
^ F.Bleckmann, Zu den rhodischen eponymen Heliospriestern, Klio 12, 1912, nr 165, s.256; M.P.Nilsson, Timbres amphoriques de Lindos publias avec une étude sur les timbres amphoriques rhodiens. Exploration archéologique de Rhodes,%Copenhague 1909,
nr 272; V.Grace, Timbres amphoriques trouvés à Delos, BCH LXXVI, 1952, s.529; E.M.Pridik, Zu den rhodischen Amphorenstem-peln, Klio 20, 1926, s.315; F . H i l l e r von Gaertringen, Rhodos, w: Pauly-Wissowa, Real-Sncyclopadie der Klassischen Altertumswis-senschaft, Supplementhband V, Stuttgart 1931, kol.834-840; G.Naoh-t e r s a e l , La c o l l e c G.Naoh-t i o n Marcel HomberG.Naoh-t, Bruxelles, 1978, nr 5, s . 2 5 - 2 6 ; J . P a r i s , Timbres amphoriques de Rhodes, BCH 38, 1914, s.311, LIV; M.Lazarov, Amfornite pietchati ot Odesos, Bulletin du Musée National de Varna X, 1974, nr 53, s.48; nr 18, s . 3 0 .
110
dynie pierwsze litery dwuwierszowego napisu, drugi natomiast, również dwuwierszowy, w wierszu pierwszym zachował tytulaturę i pierwszą literę imienia eponima, w drugim zaś wierszu początek nazwy miesiąca Panamos.
Stemple innych ośrodków ustępują liczebnie omawianym stemp-lom rodyjskim, jest ich bowiem 1 5 , a więc stanowią 1 / 5 w stosun-ku do stempli Rodos. Z tej l i c z b y , 4 stemple pochodzą z Knidos, niestety ich zatarta powierzchnia utrudnia dokładniejszą identy-f i k a c j ę . Najlepiej zachowany, z kampanii 1981 roku na podstawie imienia eponima Hieroklesa i hipotetycznie zrekonstruowanego imienia producenta Agathoklesa, datowano na okres od połowy I I w. p . n . e . do końca I I wieku p . n . e . Trzy pozostałe stemple pochodzą z kampanii 1982 roku (nr inw. P / 1 9 8 2 ) i z napisu zachowały się pojedyncze litery uniemożliwiające odtworzenie tekstu.
Dwa stemple hipotety cznle atrybuowano Chios, obydwa pocho-dzą z kampanii 1981 roku. Pierwszy z nich zachował się na imadle lagynosu i zawiera monogram umieszczony w niewielkim, niemal kwadratowym polu o zaokrąglonych rogach. Rodzaj g l i n y , kształt stempla i forma monogramu b l i s k i e są zabytkom Chios z innych stanowisk datowanym na okres I I I w. p . n . e . ^ Drugi z zabytków
(nr inw. 4 / 1 9 8 1 ) odciśnięty został na imadle amfory. Sam stempel ma kształt wydłużonego prostokąta, podobnie jak w przypadku
stempli Hikesiosa. Napis odwrócony, liternictwo bardzo staranne, bliskie stemplom wspomnianego Hikesiosa, jak i stemplom Hegesio-sa przemawiałoby za datowaniem omawianego zabytku na okres wczesnego I I I w. p . n . e .
Dwa stemple zachowały się na dwu imadłach
charakterystycz-nych dla K0s , sklejonych z dwu wałeczków. Jeden ze stempli (inw.
1 9 8 1 ) zachował skrót imienia Apolloniosa, drugi, na imadle dru-g i e j amfory, z odwróconym' napisem b.m. skrót imienia Soterichosa
(inw. 1 9 8 1 ) . Obydwa stemple wydają się mieścić w okresie bardziej regularnego stemplowania amfor Kos, t j . w II-I w. p . n . e . ^
^ V . G r a c e , Stamped Wine Jar Fragments, Hesperia Supplement X, 1 9 5 6 , nr 2 0 3 ; V.Grace, The Eponyms Named on Rhodian Amphora Stamps, Hesperia 2 2 , 1 9 5 3 , nr 1 5 2 , s.104-105; V . G r a c e , Timbres amphoriques trouvés a Delos, BCH LXXVI, 1 9 5 2 , nr 35-38, s . 5 1 9
(profile imadeł).
5
Imię Apolloniosa zarejestrowano wśród stempli Kos znale-zionych w Tyras, por. E.M.Sztajerman, Keramitcheskie kleima i z T i r y , KS XXXVI, 1 9 5 1 , nr 1 4 1 , s . 4 0 , 4 1 , r y c . 5 . J e ś l i prawidłowo
111
Odrębną grupę tworzą stemple wyciśnięte na "mortariach", znaleziska któryoh towarzyszą niemal każdej kampanii wykopalis-kowej w Nea Papiios. Z 5 stempli tej grupy, dwa znaleziono w roku 1 9 8 2 , trzy pochodzą z kampanii roku 1 9 8 3 . Na dwu stemplach za-chowały się imiona greckie: Diofanesa i Ermogenousa, obydwa też znajdują swoje analogie w znaleziskach z Paphos i innych stano-wisk Dwa pozostałe, to stemple łacińskie: jeden z nich, to
często spotykany stempel: ALEXANDRILLADA 7, drugi, to być może
Lentulus 8, którego Callender datuje na okres przed rokiem 50
A . D . Ostatni z zabytków tej grupy, to stempel anepigraficzny owalnego kształtu, o zatartej powierzchni, b . n . z przedstawie-niem winnego grona ( nr inw. 1 9 8 2 ) .
Poza omówionymi powyżej zespołami stempli, pozostają dwa zabytki, z których jeden ( i n w . n r 1 6 / 8 3 ) wydaje się być stemplem na imadle amfory rodyjskiej z imieniem Manisa ( ? ) , drugi zaś, mały, prostokątny zachował skrót E I C , o zaokrąglonych kształtach epsilonu i lunarnej sigmie, wyoiśnięty na imadle z jaano żółtej gliny (nr inw. 1 9 8 2 ) nie ma bliższych a n a l o g i i .
W sumie więc, materiał trzech kampanii cechuje duża różno-rodność zarówno w grupie dominujących stempli rodyjskich, jak i pozostałych, zasygnalizowanych tą informacją zabytków.
zrekonstruowano skrót odwróconego stempla, mielibyśmy do czynie-nia z imieniem Soterichosa. Por. tamże, nr 1 5 4 , s . 4 0 , 4 1 , r y c . 5 .
6 J . H a y e s , North Syrian Mortaria, Hesperia XXXVI, 4 ,
1967 s . 3 3 9 . 7 4 , oraz kataloe:' A.J'.Munro, H . A . T u b b s , Excavations in Cyprus 1 8 9 0 , JHS X I I , 1 , Ï 8 9 1 , s . 1 7 4 .
7 J.',V.Hayes, North Syrian Mortaria, Hesperia XXXVI, 4 , nr
9 8 , s . 3 3 9 , 3 4 2 , 3 4 3 , 3 4 4 , 3 4 5 , 3 4 6 .
8 M.H.Callender, Roman Amphorae with Index of Stamps,
111
Odrębną grupę tworzą stemple wyciśnięte na " m o r t a r i a c h " , z n a l e z i s k a któr.yoh towarzyszą niemal każdej kampanii wykopalis-kowej w Nea PapLos. Z 5 stempli tej grupy, dwa znaleziono w roku 1 9 8 2 , trzy pochodzą z kampanii roku 1 9 8 3 . Na dwu stemplach za-chowały się imiona greckie: Diofanesa i Ermogenousa, obydwa też znajdują swoje analogie w znaleziskach z Paphos i innych stano-wisk Dwa pozostałe, to stemple ł a c i ń s k i e : jeden z n i c h , to
rr
często spotykany stempel: ALEXAITDRILLADA d r u g i , to być może Q
Lentulus , którego Callender datuje na okres przed rokiem 50 A . D . Ostatni z zabytków tej grupy, to stempel anepigraficzny owalnego k s z t a ł t u , o z a t a r t e j powierzchni, b . n . z przedstawie-niem winnego grona ( nr i n w . 1 9 8 2 ) .
Poza omówionymi powyżej zespołami stempli, pozostają dwa z a b y t k i , z których jeden ( i n w . n r 1 6 / 8 3 ) wydaje się być stemplem na imadle amfory r o d y j s k i e j z imieniem Manisa ( ? ) , drugi z a ś , mały, prostokątny zachował skrót E I C , o zaokrąglonych kształtach epsilonu i lunarnej sigmie, wyciśnięty na imadle z jasno ż ó ł t e j gliny (nr inw. 1 9 8 2 ) nie ma bliższych a n a l o g i i .
W sumie w i ę c , materiał trzech kampanii cechuje duża różno-rodność zarówno w grupie dominujących stempli r o d y j s k i c h , jak i pozostałych, zasygnalizowanych tą informacją zabytków.
zrekonstruowano skrót odwróconego stempla, mielibyśmy do czynie-nia z imieniem Soterichosa. P o r . tamże, nr 1 5 4 , s . 4 0 , 4 1 , r y c . 5 .
^ J . W . H a y e s , North Syrian Mortaria, Hesperia XXXVI, 4 , 1 9 6 7 , s . 3 3 9 , 7 4 , oraz kataloe:' A . J'.Ivïunro, H . A . T u b b s , Excavations in Cyprus 1 8 9 0 , JHS X I I , 1 , 1 8 9 1 , s . 1 7 4 .
7 J .; v . H a y e s , North Syrian Mortaria, Hesperia XXXVI, 4 , nr
9 8 , s . 3 3 9 , 3 4 2 , 3 4 3 , 3 4 4 , 3 4 5 , 3 4 6 . p
M . H . C a l l e n d e r , Roman Amphorae with Index of Stamps, Lon-don 1 9 6 5 , nr 8 8 1 .
