Konserwacja malowideł ściennych w zamku w Lidzbarku Warmińskim w latach 1955-1985

Joanna Tytus-Wańkowska

Konserwacja malowideł ściennych w

zamku w Lidzbarku Warmińskim w

latach 1955-1985

Ochrona Zabytków 43/1 (168), 23-27

K O M U N I K A T Y , D Y S K U S J E

K O N S E R W A C JA M A L O W ID E Ł Ś C IE N N Y C H

W Z A M K U W LIDZBARKU W A R M I Ń S K I M

W LATACH 1955-1985*

Zamek w Lidzbarku Warmińskim zbudow ano w latach 1 350— 1400 na siedzibę biskupów warm ińskich. Było to duże założenie składające się z zamku w łaściw ego i przedzamcza. Zamek głów ny, trójkondygnacyjny, zało­ żony został na planie kwadratu z w ew nętrznym dzie­ dzińcem krużgankowym .

W reprezentacyjnej kondygnacji pierwszego piętra znaj­ dow ała się kaplica, W ielki Refektarz zwany Salą Sądową, kapitularz (później zwany Salą Obrad) oraz pokoje mieszkalne biskupa. Pomieszczenia te otrzymały bardzo bogaty w ystrój malarski. Nie pochodzi on z jednego okresu. Powstawał bowiem od końca XIV do końca XV w. oraz w wieku XVIII, kiedy to przekształcono wnętrza zamkowe. W ystrój ten jest w ięc efektem d łu g o ­ trw ałej działalności artystycznej w większości niezna­ nych tw ó rcó w , związanych z dworem biskupim.

Od 1380 r. działał tu malarz przybyły z Czech, a w yw odzący się z kręgu Mistrza z Wyższego Brodu, któremu przypisywane są m alow idła w W ielkim Refe­ ktarzu. Innych m istrzów działających w XIV w. w Lidz­ barku Warmińskim nie znamy. W okresie średniowiecza powstała jednak zasadnicza część w ystroju zamku, w y ­ konanie którego badacze dzielą na sześć faz obejm ują­ cych okres 1380 r. — koniec XV w. W tedy pow stały dekoracje W ielkiego Refektarza, kapitularza, kaplicy. Ora­ torium oraz krużg an ków 1.

Faza I — ok. 1380 r., związana jest z fundacjami biskupa Henryka Sorbom. Z tego czasu pochodzą m alow idła w W ielkim Refektarzu i to zarówno Koronacja M a tk i B o s­

kiej, jak i m alow idło geometryczne. Autorem ich jest

w spom niany wyżej malarz czeski.

Faza II — koniec XIV w. W tej fazie pow stały m alow idła w kapitularzu Deesis i Ukrzyżowanie oraz przedstawienia proroków w kaplicy.

Faza III — ok. 1400 r., z której pochodzą sceny B iczo ­

wanie oraz Z baw ieni i p otę pie ni z kaplicy oraz m alowidła

z krużganków.

Faza IV — od 1427 do 1454 r„ kiedy to powstały m alow idła związane z fundacjam i Franciszka Kutschma­ le, takie np., jak: Poczet B isku pó w Warmińskich w kapitularzu.

Faza V — do 1489 r., z którą związane są Sybilla i 3w.

Paw eł z W ielkiego Refektarza, zniszczone w 1930 r.

Faza VI — do 1497 r., związana jest z fundacjami biskupa Łukasza Watzenrode, a w ięc pow stały w ówczas g łó w nie m alow idła w Oratorium, tj. sceny: Adoracja

Boga, Mojżesz, Ofiara Abrahama oraz 3 w. Ja n na

Patmos. Z fazą tą wiąże się również m asw erkowo-

-roślinna dekoracja kapitularza.

Należy jedynie dodać, że zapewne w trzeciej fazie działał w Lidzbarku Jan Rawe odnotow any w źródłach z 1402 r. jako „P icto re de Herlsberg” , któremu przypisywana jest scena O fiarowanie Biskupa Anzelma w krużgankach2 (fot.1).

W XV w. zamek d w ukrotnie palił się, raz w 1442 r. i ponow nie w 1497 r. Pożary te m iały kapitalne znaczenie dla dekoracji ściennych zamku, gdyż część sal musiano na now o przesklepiać, np. Salę Batorego. Było to pow odem powstania now ych dekoracji (fazy V i VI). Były one również przyczyną dalszej działalności deko- ratorskiej prowadzonej przez biskupów w wieku XVI. I tak za czasów biskupa Jana Dantyszka, tj. w pierwszej połow ie XVI w., na dworze lidzbarskim działał malarz Heffer. Trudno jednak przesądzić, które m alow idła są jego a u to rs tw a 3.

Zaznaczmy jedynie, ze gotycki charakter mają m alow idła odkryte na sklepieniu i ścianach M ałego Refektarza oraz we w nęce Sali Batorego.

W 1559 r. pożar ponow nie niszczy zamek. W latach 1589— 1 599 biskup Andrzej Batory d ob ud ow u je od strony północnej do zamku pałac dla swojej matki, a skrzydło północne zamku przebudowuje, upiększając wnętrza m alow idłam i na gwiaździstych sklepieniach odsłonięte w całości w Sali Batorego i w sali obok zwanej Letnią Izbą Biskupa (fot. 2) oraz w kredensie.

* A rty k u ł te n je s t p ró b ą ukazan ia trzy d zie s to le tn ic h starań k o n s e rw a to ró w z m ie rza ją c y c h do za b e zp ie c ze n ia z e s p o łu m a lo ­ w id e ł ś c ie n n y c h w je d n y m z n a jp ię k n ie js zy c h , g o ty c k ic h z a m ­ k ó w Polski P ó łn o c n e j.

In sp irato rem ty ch prac b y ł w o je w ó d z k i k o n s e rw a to r z a b y tk ó w w O ls ztyn ie, Lu cjan C z u b ie l, na k tó re g o z le c e n ie d ziałali tu specjaliści g łó w n ie w P racow n i K onserw acji Z a b y tk ó w z O lsztyna i G d ań s ka oraz z U n iw e rs y te tu im . M ik o ła ja K o p ern ika w T o ru n iu . P o n a d to do b a d a ń w łą c z y li się sp ecjaliści z P P PK Z w S zczec in ie , T o ru n iu i P o zn an iu .

1 B ad aczem za jm u ją c y m się w y łą c z n ie m a ło w id ła m i g o ty c k im i jest J. D o m a s ło w s k i, za którym p rzy ta c za m p o d zia ł na fazy, w p ro w a d z a ją c m in im a ln e u z u p e łn ie n ia . Z o b . J . D o m a s ł o ­ w s k i . P o m o rz e W sch o d n ie. W : G o ty c k ie m a la rs tw o śc ie n n e w

P olsce. P o zn ań 1 9 8 4 , s. 2 3 2 .

2 P od aję za: Z . В i a ł o w i с z - К r y g i e r o w a . K a ta lo g Z a b y t­

k ó w S ztu k i. P o w ia t L id zb a rk W arm iń ski. P o zn ań 1 9 5 5 , ss. 7 8 —

7 9 (m a s z y n o p is w a r c h iw u m W o je w ó d z k ie g o K o n serw ato ra Z a b y tk ó w w O ls z ty n ie ). Z a Z. B ia ło w ie ż -K ry g ie ro w ą a u to rs tw o to ró w n ie ż p o d a je T . S t a n k i e w i c z , D o k u m e n ta c ja k o n s e r­

w atorska — L id z b a rk W a rm iń s k i — Z a m e k — O d k ry w k i p o li­ ch ro m ii. P P PK Z - O d d z ia ł w G d a ń s k u , 1 9 7 0 (m a s z y n o p is w B iurze D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w w O ls ztyn ie, dalej cyt. B D Z — O ls z ty n ).

1 M a lo w id ło ..O f ia r o w a n ie B is k u p a A n z e lm a " z ok 1 4 0 0 r. w k ru ż g a n k a c h z a m k u

1 The p a in t in g "The O ffe rin g o f B ish o p A n z e lm " fro m ar. 1 4 0 0 . in th e castle clo isters

3 M a lo w id ło z h e rb e m z k r u ż g a n k ó w zam ku . X V I I w

3. P a in tin g w ith c o a t o f arm s fro m th e castle cloisters. 17 th c e n t

4 M a lo w id ło z X V I I I w. w kred ensie z a m k o w y m 4 P a in tin g fro m th e 1 8 th c e n t in th e ca stle p a n try

2 M a lo w id ło na sk le p ie n iu Letn ie/ Iz b y B is k u p a z k o ń c a X V I w 2 P a in tin g on th e v a u ltin g o t the S u m m e r C h a m b e r o f the B ish o p fro m th e e n d th e 16th cent

W XVII w. pow stają g łó w nie dekoracje rzeźbiarskie trzy portale oraz m alow idła z herbami w krużgankach (fot. 3).

Wiek XVIII przynosi olbrzym ie zmiany w w ystroju zamku. S p ow odow ane one były dostaw ieniem do zamku od strony p o łud nio w ej drugiego pałacu oraz nadaniem w nętrzom zam kowym charakteru pałacowej rezydencji. Duze zmiany w prow adzono zwłaszcza w skrzydle p o ­ łud nio w ym .

Wnętrza otrzym ały now ą dekorację malarską przy­ kładem m alow idła z kredensu (fot. 4). Podobne m alo­ w idła pejzażowe odkryto, lecz me odsłonięto, w Małym Refektarzu zwanym Letnią Jadalnią.

W drugiej fazie dekorow ania wnętrz pow stały m alow idła o cechach klasycystycznych, ok. 1800 r .odkryte i w y ­ eksponowane w M ałym Refektarzu. Te ostatnie z w ią ­ zane są z biskupem I. Krasickim.

W om aw ianym okresie działał w Lidzbarku nadw orny malarz b iskupów Grabowskiego, a następnie J. Krasic­ kiego - Józef Korzeniewski, który jest autorem m alo­ w ide ł w k a p lic y 4. Za czasów biskupa Krasickiego działał tu tez malarz w arm iński Franciszek Niedermann, a w

* W ł . O g r o d z m s k i , L id zb a rk W a rm iń ski W a rs z a w a 1 9 5 8 , s. 1 6 oraz R M a r c h w i ń s k i , J P r z e r a c k i i E R a d t k e ,

5. K ru ż g a n k i z a m k o w e 5. C astle cloisters

latach dziewięćdziesiątych W alenty Śliw icki, uczeń Ba- cciarellego oraz Norblina, a także młody dekorator M i­ chał Skuraszewski5.

Na tym w łaściw ie kończy się historia fundacji m alow ideł przez biskupów warm ińskich. W 1795 r. zamek opuszcza ostatni z biskupów — Ignacy Krasicki. Tym samym wiek XIX rozpoczyna się adaptacją zamku do now ych funkcji. I tak w 1807 r. adaptowany zostaje na szpital w ojskow y, a w 1831 r. na dom sierot. W latach 1 857— 1 932 jest tu Dom Opieki Fundacji Św. Józefa. Adaptacje te oczy­ wiście zupełnie zm ieniły układ wnętrz: w prow adziły nowe ściany działowe, dodatkow e klatki schodow e oraz stropy wydzielające w jednym pomieszczeniu dw ie ko n ­ dygnacje (np. kapitularz). I tak na planie Boettichera z końca XIX w. w idzim y np. w miejscu kapitularza az cztery pomieszczenia, m in. klatkę schodową.

Adaptacje te dla m alow ideł oznaczały przeważnie za­ słonięcie now ym i tynkam i czy też p ob ia ła m i6.

D zieje k o n s e rw a c ji m a lo w id e ł lid z b a rs k ic h

W 1896 r. przystąpiono do pierwszych prac konserwa- torsko-budow lanych, które prow adzili kolejno: K. S tein­ brecht (do 1907 r.), A. Boetticher i K. Hauke.

6. G o ty c k i p o rta l w k ru ż g a n k a c h z a m k o w y c h 6. G o th ic p o rta l in castle cloisters

(w s z y s tk ie zd jęcia — au to rk a )

Najpierw przyw rócono gotycki kształt i w ystrój W ie l­ kiego Refektarza likw id ując ścianę wydzielającą Izbę Sybilli w ostatnim od północy przęśle oraz włączając tzw. Zakrystię (zapewne część południow a refektarza). W ówczas na ścianach odsłonięto m alow idła gotyckie. Te prace realizowano w dw óch etapach: w końcu XIX w. i ponow nie od 1903 r.

Prace zakrojone na większą skalę, obejm ujące cały zamek, podjęto dopiero w 1924 r. W tedy to poddano konserwacji m alow idła w W ielkim Refektarzu oraz Ora­ torium Watzenrodego. Z likw id o w a n o tez w tórne podzia­

5 P o d a ję za: W a rm ia i M a z u ry . Z a ry s..., s. 3 2 1 . W ł. O g ro d ziń s k i w y m ie n ia tu jes zcze n ie m ie c k ic h p o rtre c is tó w Fran ciszka L u d ­ w ik a C los e i A n d rz e ja C o n n o p i.

6 P rzypuszczam , że z te g o okresu m o g ły p o c h o d z ić m a lo w id ła w d a w n e j zakrystii (p o łu d n io w a część o b e c n e g o W ie lk ie g o R e fe k ta rz a ), któ re w id z im y na z d ję c ia c h z k o ń ca X IX w , zam ie s zc zo n y c h w : A B o e t t i c h e r , D ie B a u u n d K u n s td e n k ­

m aler P ro v in z O s tp re u s s e n . K ö n ig s b erg 1 8 9 6 , s. 1 4 6 . M a lo ­

w id ło to u s u n ię to jes zcze przed 1 9 0 6 r. nie m a g o b o w ie m na z d jęciu z a m ie s zc zo n y m w : C . H . С l a s e n , M itte la te r lic h e

K u n st im G e b ie te das D e u ts c h o rd e n s ta a te s P reussen. K ö n ig s ­

berg 1 9 2 7 , s. 1 5 6 — u k a zu ją c y m refek tarz po p rac ach k o n s e r­ w a to rs k ic h .

ły w kapitularzu odsłaniając w latach 1924— 1933 m a­ low idła w górnych partiach ścian y7.

W ostatecznym w yniku tych prac w 1927 r. w zamku umieszczono Muzeum Ziemi Mazurskiej. Prace konser­ w atorskie zakończono w 1939 r. W okresie drugiej w o jn y św iatow ej stacjonow ało tu wojsko.

Po 1945 r. zamek przeszedł w zarząd M inisterstw a Kultury i Sztuki, które w 1963 r. ulokow ało tu muzeum stanow iące oddział Muzeum Warmii i Mazur w O lszty­ n ie 8.

Pierwsze prace konserwatorskie rozpoczęto już w 1953 r. Prace przy m alow idłach prowadzono etapami.

Pierwszy etap to lata 1956— 1960, kiedy to Pracownie Konserwacji Z abytków z Gdańska odsłoniły w całości m alow idła w dolnych partiach ściany kapitularza i u trw a ­ liły oraz zabezpieczyły całość w ystroju malarskiego w tej sali. W 1960 r. konserwację przerwano ze względu na prowadzone prace b u d o w la n e 9.

W 1962 r. p ow ró co no do prac w krużgankach, w części zachodniej, gdzie poddano zabiegom O fiarow anie B is ­

kupa Anzelma oraz scenę w ielofiguralną. Prace te p ro ­

wadziła ta sama pracownia konserwatorska z PP PKZ G d ań sk10. Trzeci etap prac nastąpił w latach 1968— — 1 969, kiedy to w ramach praktyk studenckich studenci i pracow nicy W ydziału Sztuk Pięknych — kierunku Konserwatorstwa U niw ersytetu im. M ikołaja Kopernika w Toruniu zbadali i odsłonili m alow idło na sklepieniu krużganka: w 1968 r. w skrzydle północnym i zachod­ nim, a w 1969 r. w skrzydle w s c h o d n im 11 (fot. 5). Jednocześnie szczeciński oddział PKZ w ykonał badania architektoniczne zamku, które ujaw niły obecność pod tynkam i w ielu m alow ideł. To bvło przyczyną, ze juz w następnym roku, 1970, przystąpiono do gru nto w nych badań odkryw ko w ych w skrzydłach północnym i za­ chodnim zamku.

Badania o dkryw ko w e prow adziły Pracownie Konserwa­ cji Z abytków z Gdańska. Objęły one 9 pomieszczeń, w tym Salę Batorego, Mały Refektarz, kredens oraz kaplicę. O dkryto w iele m alow ideł z okresu od XV do XVIII w., m. in. obecnie w całości odsłonięte polichrom ie w kreden­ sie, kaplicy oraz m alow idła na sklepieniu sal skrzydła północnego i w M ałym Refektarzu12. Dwa lata później przystąpiono do odsłonięcia i konserwacji m alow idła odkrytego w kredensie.

Prace w yko n yw a ły Pracownie Konserwacji Z abytków z Olsztyna. Trw ały one do 1976 r.

Równocześnie konserwatorzy z Gdańska prowadzili k o n ­ serwację m alow ideł w Sali Batorego (19 71 — 1974) i w sali sąsiedniej (19 72 — 1973) zwanej Letnią Izbą B is­ kupa 13.

W 1979 r. przystąpiono do szeroko zakrojonych prac konserwatorskich. Pracom tym poddana została scena

O fiarow anie Biskupa Anzelma oraz m alow idła z herbami

z krużganków za m k o w y c h 14.

W 1 981 r. wreszcie rozpoczęto kom pleksowe prace przy w ystroju malarskim M ałego Refektarza. N ajpierw o d s ło ­ nięto gotycką dekorację na żebrach sklepienia, a na­ stępnie w ykonano jej konserwację ze scaleniem b a rw ­ nym u b ytkó w w arstw y malarskiej.

Prace te trw ały do 1983 r.15 Równocześnie konserw o­ w ano scenę w ielofiguralną (zwaną Turniejową) oraz dekorację malarską portalu w krużgankach (1980— — 19 8 2 )16.

W szystkie prace w okresie od 1979 do 1983 r. w ykonali konserwatorzy z Pracowni Konserwacji Z abytków z O l­ sztyna. Pow rócili oni na zamek w 1985 r. i skoncentro­ w ali się na m alow idłach ścian M ałego Refektarza. W

czasie ponow nych badań sondażowych tyn ków stw ie r­ dzono pod przemalowaniami gotyckie m alow idło na ścianie północnej, które w całości odsłonięto. Prace te zakończyła konserwacja czterech m alow ideł na ścianach

7 Z . В i a ł o w i с z - К r y g i e r o w a , K a ta lo g ..., ss. 7 8 79; H D o m a ń s k a , D o k u m e n ta c ja z p ra c k o n s e rw a to rs k ic h Lidz bark W a rm iń s k i Za m e k PP PKZ O d d z ia ł w G d ań s ku 1 9 6 4 - 1 9 6 5 - (m aszy n o p is w B D Z - O ls z ty n ) po daje, ze o d s ła n ia n ie ro zp o c zę to od sceny U k rz y ż o w a n ia i z B iskupem A n ze lm e m . Prace p o n o w n ie p o d ję to d o p ie ro w 1 9 3 3 r., po o p u s zc ze n iu zam ku przez siero cin iec. W te d y o d s ło n ię to D eesis i P o c z e t B is k u p ó w .

8 K . S t ę p i ń s k a , P alace i za m k i w P olsce d a w n ie j i dziś

W a rs z a w a 1 9 7 7 , s s .1 0 4 1 0 5 . A u to rk a d o k ła d n ie o m a w ia p r o ­ w a d z o n e p o w o jn ie prace b u d o w la n e , d la te g o p o m ijam ten p ro b lem . O p is ty ch prac z n a jd zie m y p o n a d to w pracy L C z u ­ b i e I a, Z a m k i W a rm ii i M a z u r. O ls ztyn 1 9 8 6 .

9 O p racach w 1 9 5 3 r. w s p o m in a C . V e t u la n i, P io n ierzy i

za b y tk i. O lsztyn 1 9 7 2 , s. '2 1 8 . P race w latach 1 9 5 6 1 9 6 0 p r o w a d z ił P. Ż y n g ie l. Pisze o nich H . D o m a ń s k a w : O o

k u m e n ta c ja .. op. cit.

10 P race w y k o n y w a ł A. R óżański po d kie ru n k ie m B. M ie s z - k o w skieg o , autora D o k u m e n ta c ji o p is o w o -fo to g ra fic z n e j z p rze

b ie g u p ra c k o n s e rw a to rs k ic h — M a lo w id ła ś c ien n e X V w L id zb a rk W arm iń ski Za m e k B isk u p i. PP PK Z O d d z ia ł w

G d ań s ku , 1 9 6 2 (m a s zy n o p is w B D Z — O ls z ty n ).

11 P racam i k ie ro w a li M . F roehlich i J. W o ls k i. Ich p rzeb ieg o d n o to w a n o w: D o k u m e n ta c ja Z a m e k B is k u p ó w W a r m iń ­ skich w L id zb a rk u W arm iń skim . U M K T o ru ń , To ru ń 1 9 6 9

(m a s zy n o p is w B D Z O ls z ty n ) P race te o p is a n e tez zo s tały przez E . K o t o w s k i e g o , W aka cyjn e p ra k ty k i s tu d e n tó w U M K

Toruń w za m k u w L id zb a rk u W a rm iń s k im . „ K o m u n ik a ty M a z u r ­

s k o -W a rm iń s k ie " 1 9 6 8 , nr 4, ss. 6 7 3 - 6 7 4 .

12 B a d a n ia a rc h ite k to n ic z n e zam ku w latach 1 9 6 8 -1 9 6 9 p r o ­ w a d z ił A. K ąsin o w ski. Zo b. A . K ą s i n o w s k i , H . D o m a ń ­ s k a , B a d a n ia a rc h ite k to n ic z n e zam ku w L id z b a rk u W a r m iń ­

skim . PP PK Z — O d d zia ł w S zczec in ie , 1 9 6 7 (m a s zy n o p is

w B D Z — O ls z ty n ). B ad an ia m i o d k ry w k o w y m i w 1 9 7 0 r. k ie ro w a ła T. S ta n k ie w ic z . Zo b. T . S t a n k i e w i c z , D o k u m e n

ta cja..., op. cit.

13 P racam i w kred ensie k ie ro w a ła M . E rd m a n n -P rze ło m ie c . O p is a li je: J . P r z e ł o m i e c i J. T г о с h i m o w i с z. D o ­

k u m e n ta c ja k o n s e rw a to rs k a — p o lic h r o m ie s a li N r 1 0 9 w Z a m k u B is k u p ó w W a rm iń s k ic h w L id z b a rk u W a rm iń s k im .

P P P K Z — O d d z ia ł w O ls z ty n ie , 1 9 7 6 (m a s z y n o p is w a rc h iw u m PP PK Z O d d zia ł w O ls ztyn ie, cyt. dalej PKZ O ls z ty n ). P racam i w Sali B a to re g o i Letniej Izb ie B iskupa k ie ro w a ła T. S ta n k ie w ic z . O p is u je je: E. R a d t k e , P race

ko n s e rw a to rs k ie w za m k u w L id zb a rk u W arm iń skim w latach ■ 1 9 7 0 — 1 9 7 7 . „ R o c z n ik O ls z t ^ s k i" 1 9 8 1 , T. X I I / X I I I

14 Prace prow adziła M . E rd m ann-Przełom iec. O pisał je: A . U l e ­ w i с z, D o k u m e n ta c ja k o n s e rw a to rs k a sceny ..O fia r o w a n ie B i

skupa A n z e lm a " oraz d w ó c h ka rtu szy h e rb o w y c h w k r u ż g a n ­ ka ch z a m k u w L id zb a rk u W arm iń skim . PP P K Z O d d z ia ł w O ls z ty n ie , 1 9 8 2 (m a s z y n o p is w P K Z O ls z ty n ).

15 Prace p ro w a d z ili E. O lk o w s k a i A. U le w ic z . K o n su ltan tem była Z. W o ln ie w ic z . O p isała je: B . U r b a n o w i с z, D o k u m e n

tacja p o w y k o n a w c z a z k o n s e rw a c ji p o lic h ro m ii żeb er sk lep ien ia L e tn ie g o R e fe k ta rza na zam ku w L id z b a rk u W a rm iń s k im . PP

P K Z — O d d z ia ł w O ls ztyn ie, 1 9 8 2 (m a s zy n o p is w PKZ O ls z ty n ).

16 K o n s e rw a c ję sc e n y w ie lo fig u ra ln e j p r o w a d z iły E. O lk o w s k a i B. K ulczyńska przy ud ziale p ra k ty k a n te k z U M K w T o ru n iu . P race k o n s u lto w a ła Z. W o ln ie w ic z . O p isała je: E . O l k o w s k a ,

D o k u m e n ta c ja k o n s e rw a to rs k a sc en y W ie lo fig u ra ln e j w k r u ż ­ g a n k a c h L id zb a rk W arm iń ski Z a m e k PP PK Z - O d d z ia ł w

O ls z ty n ie , 1 9 8 2 (m a s z y n o p is w P K Z — O ls z ty n ).

K o n s e rw a c ją m a lo w id ła p o rtalu k ie ro w a ł A U l e w i c z , króry op isa ł te prace w : D o k u m e n ta c ja z k o n s e rw a c ji p o lic h ro m ii

g o ty c k ie g o p o rta lu na zam ku w L id z b a rk u W arm ińskim . PP PK Z

tej sali pochodzących z dwóch różnych okresów, tj. z gotyku i klasycyzmu 17.

17 P ierw sze b a d an ia s o n d a ż o w e ty n k ó w w y k o n a li w 1 9 7 0 r. k o n s e rw a to rzy z G d ań s kieg o O d d ziału PP PKZ pod kieru nkiem T. S ta n k ie w ic z . Zob. T. S t a n k i e w i c z , D o k u m e n ta c ja ..., op. cit. P o n o w n ie badan ia p ro w a d z ił A . U l e w i c z i op isał je w : D o k u m e n ta c ja z b a d ań na istn ie n ie p o lich ro m ii, Lidzbark

W a rm iń ski — L e tn i R e fe kta rz zam ku. PP PKZ — O d d ział w O lsztyn ie, 1 9 8 5 (m aszy n o p is w PKZ — O ls zty n ).

Prace przy konserwacji m alo w id eł ściennych Letniego Refektarza p ro w a d z ił A. U le w ic z. K on sultan tem była Z. W o ln ie w ic z . Zob. A . U l e w i c z , D o k u m e n ta c ja p ra c ko n se rw a to rsk ich p rzy m a ­

lo w id le ścienn ym w L e tn im R efe kta rzu na zam ku w L idzbarku W arm iń skim . PP PKZ — O d d z ia ł w O lsztyn ie, 1 9 8 5 (m a s z y n o ­

pis w PKZ — O ls zty n ).

W 1987 r. przystąpiono do prac konserwatorskich m alo­ w ideł w kapitularzu, ale wykraczają one poza ramy czasowe wyznaczone w ty tu le 18.

m gr J o a n n a Tytus- W a ń k o w s k a P P P K Z — O d d z ia ł w O ls ztyn ie

18 S z c z e g ó ło w e in fo rm a cje d o ty c zą c e zakresu i te c h n o lo g ii w szystkich prac z w ią z a n y c h z ka ta lo g ie m m a lo w id e ł, z a m ie ­ szczam w a rtyk u le 3 5 la t k o n s e rw a c ji m a lo w id e ł ś c ien n ych w

zam ku w L id zb a rk u W arm iń skim , s ta n o w ią c y m dalszą część

p rze d s ta w io n e g o w y że j p ro b le m u (p ra c a w druku w „ O ls z ty ń ­ skim B iu le ty n ie K o n s e rw a to rs k im ", 1 9 8 9 ) .

THE RESTOR ATIO N OF W ALL P A IN T IN G S IN THE CASTLE IN LID ZBARK W A R M I Ń S K I IN 1955— 1985

T h e article is an a tte m p t to s h o w th e th irty -y e a r-lo n g ac tivities o f restorers a im in g to p ro tect th e g ro u p o f w a ll p a in tin g s in th e castle in Lidzbark W arm iń ski. T h e castle w a s bu ilt as th e seat of th e bishops o f W a rm ia in th e years 1 3 5 0 — 1 4 0 0 . It is o n e of the m ost b e a u tifu l G o th ic structures in P oland.

T h e castle interiors had a w e a lth of paintings. Th ese cam e from vario us periods: from th e en d o f the 1 4 th cent, until th e end of th e 1 5 th c e n t., and fro m th e 1 8 th cent, (w h e n th e castle interior u n d e rw e n t a d a p ta tio n ).

T h e first res to ra tio n -c o n s tru c tio n w o rk w a s b egu n in 1 8 9 6 . In th e course o f it G o th ic p a in tin g s w e re un co vered on th e w alls. R estoratio n w o rk on a greater scale w a s ta ken up later, in 1 9 2 4 a n d w a s c o m p le te d in 1 9 3 9 .

T h e first resto ratio n w o rk after th e w a r w a s b egu n already in 1 9 5 3 . In 1 9 5 6 — 1 9 6 0 th e p a in tin g s in th e lo w e r parts of th e c h a p te r-h o u s e w a ll w e re un co vered , preserved and p rotected. In 1 9 6 8 — 1 9 6 9 stu d e n ts and staff of th e Fine A rts R estoratio n D e p a rtm e n t o f th e M ik o ła j K op ernik U n iv ersity in T o ru ń in v e ­ stig ated an d u n veiled a p a in tin g on th e cloister va u ltin g : in 1 9 6 8 in th e no rth and w e s t w in g , and in 1 9 6 9 in th e east w in g .

A t the sam e tim e, th e S zczec in B ranch o f th e A teliers for C o n servatio n o f C ultural P ro perty carried o u t a rc h ite c to n ic studies of th e castle, w h ic h revealed th e presence o f m an y p a in tin g s un der th e w a ll plaster layers. Th ese w e re fro m th e 1 5th to th e 1 8 th cent, and in clu d ed , a m o n g others, th e c u rren tly to ta lly u n co vered w a ll p a in tin g s in th e Kredens room o f the ch ap e l an d p a in tin g s on th e va u ltin g o f ch am bers in th e north w in g an d in th e S m all R efecto ry.

In 1 9 7 9 w id e -s c a le resto ratio n w o rk w a s c o m m e n c e d on th e

S c e n e w ith B ish o p A n z e lm an d p a in tin g s w ith th e co ats of arms

fro m th e castle cloisters.

In 1 9 81 c o m p le x w o rk w a s b e g u n on th e p a in tin g d e c o ra tio n of th e S am ll R efe cto ry . First th e G o th ic d e c o ra tio n in th e v a u lt ribs w a s u n co vered . N e x t, its resto ratio n w a s carried o u t a lo n g w ith th e c o lo u r in te g ra tio n o f th e losses in th e p a in tin g layer. This w o rk lasted un til 1 9 8 3 .

A ll w o rk c o n d u c te d in th e perio d fro m 1 9 7 9 to 1 9 8 3 w a s do n e by restorers o f th e A teliers fo r C o n servatio n o f C u ltu ral P ro perty from O lsztyn .

A D A M K R A J E W S K I

ZW A L C Z A N IE O W A D Ó W — S Z K O D N IK Ó W T E C H N IC Z N Y C H

DR EW N A ZA P O M O C Ą M IK R O F A L

W opracowaniach dotyczących dezynsekcji drewna za pomocą energii elektrycznej spotyka się różne określenia tej metody zwalczania owadów . Posługiwano się poję­ ciami: prądy, pola i fale radiowe o w ielkiej i bardzo w ielkiej częstotliwości. Czasami poprzestawano na okre­ śleniu w ielkie i bardzo w ielkie częstotliwości. Chodzi tu oczywiście o prądy zmienne o takich częstotliwościach, których przepływ ow i towarzyszą zaburzenia pola elek­ tromagnetycznego. Fragment pasma fal radiowych o bar­ dzo w ielkiej częstotliwości to mikrofale.

Pojęciem m ikrofal określa się najczęściej fale elektro­ magnetyczne o częstotliw ości od 0,3 do 300 G Hz, tj. o długości od 1000 do 1 mm. Rozchodzić się mogą tylko w dialektrykach. Jednym z nich jest drewno. M ikrofale mogą być emitowane, podobnie jak i krótsze fale o wielkiej częstotliwości, w formie pola jednorodnego lub rozproszonego (rys. 1 ). Pole rozproszone może być także w tórnie skupiane w komorach m ikrofalow ych, na skutek odbić od m etalowych ścian (rys. 2).

Zainteresowanie zwalczaniem ow a dó w — szkodników technicznych drewna — za pomocą fal elektrom agne­

tycznych o wysokiej częstotliw ości datuje się od prac prowadzonych przez J. Green w 1946 r. w Forest Products Research Laboratory w L o n d yn ie 1. Badania te, poszerzone z czasem o doświadczenia nad falami o wielkiej częstotliwości, były kontynuowane m.in. w W iel­ kiej B ryta nii2, F rancji3, Związku R adzieckim 4, Stanach

1 A. M . T h o m a s , M. G. W h i t e , The s terilizatio n o f in s e c t —

in fe s te d w o o d by h ig h -fr e q u e n c y h e a tin g . „ W o o d " 1 9 5 9 , nr 10,

ss. 4 0 7 - 4 1 0 ; nr 1 1 , ss. 4 4 9 - 4 5 1 ; nr 1 2 , ss. 4 8 7 - 4 8 8 .

2 J. D. В I e t c h I y. Very h ig h freq u en cy rad io w a v e s a n d w o o d -

b o rin g in sect c o n tro l. „ H o lz fo r s c h u n g " 1 9 6 5 , nr 1 9 / 2 / , ss.

4 7 — 52; A. M . T h o m a s , M .G . W h i t e , op . cit; A . W a t s o n , B. W. M o s s , M ic ro w a v e a n d m o istu re in b u ild in g research. „B ritisch C o m m u n ic a tio n s an d Electronics" 1 9 6 4 , ss. 7 7 8 — 7 8 1 .

3 M . J a c q u i o t . D e l'e m p lo i du c h a u ffa g e p a r h a u te fr e q u e n ­

ce p o u r la d e stru c tio n des in sectes des bo is m is en oeuvre.

„ C o m p te s R en d es de l'A c a d e m ie d 'A g ric u ltu re d e F ra n c e " 1 9 4 9 , nr 3 6 / 1 5 / , s. 6 3 5 .

4 G. E. O s m o l o w s k i , P rim ie n ie n ije to k o w w y s o k o j czasto ty

dla b o rb y z n a s ie k o w y m i— ra zru s zitie lia m i d r ie w ie s in y . „ T ru d y