Eugeniusz Gąsiorowski
Odbudowa włoskich zespołów
staromiejskich po zniszczeniach II
wojny światowej
Ochrona Zabytków 40/4 (159), 243-253
1987
EUGENIUSZ GĄSIOROWSKI
O D B U D O W A W ŁOSKICH ZESPOŁÓW STAROMIEJSKICH PO ZNISZCZENIACH II W OJNY
ŚWIATOWEJ *
W czasie d ru g ie j w o jn y św ia to w e j w ie le e u ro p e js k ic h zespołów starom iejskich p o n iosło d o tk liw e straty. W o j na n ie oszczędziła także m iast w ło skich , których d z ie
dzictw o k u ltu ra ln e ta k dużo znaczy d la wszystkich
cyw ilizow anych n a ro d ó w . O d b u d o w a zniszczonych
m iast rodziła w ie le różnorodnych p roblem ów , których
ro zw iq za n ie w pierwszych la ta c h p ow ojennych było
u za le żnio n e od te n d e n c ji i kryteriów p a n u ją cych we
w ło s k ie j u rbanistyce, a rc h ite k tu rz e i ko n se rw a cji za bytków , ja k rów nież od m ożliw ości ekonom icznych. D zi
s ia j o d b u d o w a je s t już zam kniętym rozdziałem . O d
je j za kończenia u p łyn ęło d o sta te czn ie dużo czasu, aby można było pokusić się o pierwszą a n a liz ę i ocenę tych d o ko n a ń . U w a g ę pośw ięcim y w yłącznie historycz nej części m iasta - ce n tro sto rico - i ograniczym y się do prob le m ó w kon se rw a to rskich .
C h o cia ż wśród zniszczonych i o d b u d o w a n ych m iast
z n a jd u je się w ie le n a jce n n ie jszych m iast w ło skich , te mat te n — mimo znaczenia i rozm iaru w ykonanej p ra cy - n ie został do d z is ia j o p ra c o w a n y pod kątem u r banistycznym . N ie ma o p ra c o w a ń dotyczących nie ty l ko c a łe g o kraju, lecz n a w e t poszczególnych m iast. Pro w a d zo no je d yn ie dyskusje na te m a t zniszczonej części F lo re n cji p o łożonej nad A rn o . W lite ra tu rz e o p is a n e n a to m ia s t zostały zniszczenia i o d b u d o w a poszczegól nych o b ie któ w a rch ite kto n iczn ych i zw iązana z nią dys kusja o te o rii i m etodzie re s ta u ro w a n ia , w k tó re j zw ró cono także uw agę na o to cze n ie zabytku a rc h ite k tu ry . D obrą o rie n ta c ję w tym zakresie (ja k i na o g ó ln y te
m at „Z a b y te k a rc h ite k tu ry i ośro d e k s ta ro m ie js k i” )
d a je obszerna (lecz n ie k o m p le tn a ) b ib lio g ra fia Silvio Van Riela 1.
U z u p e łn ie n ie p u b liko w a n ych , n ie ko m p le tn ych spraw oz dań z o d b u d o w y m iast niezbędnym i m a te ria ła m i źró d łowym i nie je s t ła tw e . W yszu kiw a n ie p ro je k tó w b u d o w la n ych i d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j z la t p o w o je n nych je s t bardzo ucią żliw e , p o n iew a ż są one ro z p ro szone po różnych urzędach i in s ty tu c ja c h c a łe g o kraju
i tru d n o d ostępne. W ie le p ra w d o p o d o b n ie za g in ę ło .
Z tych pow odów o p a rto a rty k u ł g łó w n ie na fa c h o w e j lite ra tu rz e (z lo ka ln ym i s p ra w o zd a n ia m i w łą czn ie ), na rozm owach z kom petentnym i osobam i, które w s p ó łp ra cow ały przy o d b u d o w ie oraz na w izja ch lo ka ln ych w aż niejszych re a liz a c ji.
Uwagi wstępne
W e W łoszech na artystyczną w a rto ść ośrodka s ta ro m ie js k ie g o . zw rócono uw agę bardzo późno. O b o w ią z u ją c a jeszcze dzisiaj ustawa o o ch ro n ie zabytków z 1939 r. w p ra w d zie um ożliw ia o chronę bezp o śre d n ie g o o tocze nia zabytku a rch ite ktu ry, je d n a k ż e nie w ystępuje w niej te rm in „s tre fa za b ytko w a ” (nie m ie cki D e n k m a lg e
biet, fra n c u s k i site — historycznie ukształtow ane założe
nie m ie jskie i osadnicze). W p ra w d z ie G łó w n a Rada O c h ro n y Z abytków Ita lii u s ta liła , że historyczne m ia sto - z je g o to p o g ra fią i kra jo b ra ze m , z c h a ra k te ry stycznymi u lic a m i oraz z zespołem re prezentacyjnych i skrom nych b u d o w li - ja k o ca ło ść stanow i zabytek,
to k o n s ta ta c ja ta nie zn a la zła żadnego o d z w ie rc ie d le nia p ra w n e g o i d la te g o nie m ia ła żadnego p raktyczne go znaczenia. P rzetrw anie we W łoszech od połowy XIX w ieku ta k dużej liczby o środków sta ro m ie jskich
można zaw dzięczać w yłącznie z a co fa n iu e ko n o m icz
nem u. W szędzie tam , gdzie is tn ia ła d o b ra ko n iu n k tu ra g o sp o d a rcza , p o d ję to znaczne przebudow y, w czasie
których rozebrano c a łko w icie historyczną su bstancję
b u d o w la n ą . Stare d zie ln ice m iasta z w ąskim i u lic z k a mi z re g u ły były (i są n ie kie d y jeszcze d z is ia j) uw aża ne za slamsy. C h ro n iło się tylko o g ó ln ie uznane za bytki a rc h ite k tu ry , ja k kościoły, p a ła ce i ratusze. D o my mieszczańskie tylko w yją tko w o uw ażane były za
w a rte za ch o w an ia . Dobrym przykładem je s t tu Flo
re n cja , która od 1865 do 1871 r. była s to licą W łoch i z te g o w zg lę d u g ru n to w n ie ją o d n o w io n o . Rozebra no wówczas ca łe śre d n io w ie czn e mury m iejskie i d u żą część starego m iasta, na m iejscu którego z b u d o w a n o now ą d z ie ln ic ę z prostym i, szerokim i u lic a m i i
w ysokim i dom am i (o k o lic e Piazza d e lla R e p u bb lica ).
P od o b n ie zdarzyło się w M e d io la n ie , B olonii (m ury
m ie jskie ) i N e a p o lu , który zresztą do d z isia j z n a jd u je się w s ta łe j przebudow ie.
Era faszyzmu z je g o id e o lo g ic z n ie uw arunkow anym
u ję cie m a rc h ite k tu ry i dążeniem do m o num entalnych rozw iązań przyniosła nowe niebezpieczeństw a. Przygo to w a n o p la n y now ego u k szta łto w a n ia ce n tró w miast, przy czym na przykład p ro je k t d la Padwy (1926) prze w id y w a ł rozbiórkę c a łe g o starego m iasta. Z o sta ło ono u ra to w a n e dzięki a k c ji p ro te s ta c y jn e j i a lte rn a ty w n e mu p ro je k to w i g rupy m łodych a rch ite któ w , którzy spo w o d o w a li, że nowa d z ie ln ic a została zlo ka lizo w a n a m ię
dzy starym m iastem a dw orcem k o le jo w y m 2. Jako
p rzykład częściowo zrealizow anych p ro je k tó w można
w ym ie n ić nowe centrum w Bresci (Piazza d e lla V itto rio ) z d w u n a sto p ię tro w ym w ieżow cem i ogrom nym b u dynkiem poczty (1933), ja k i nową V ia Romana w Tu rynie (1935-1937).
N a d p lanem z a ch o w an ia i n a p ra w y w sensie konser w a to rs k im p ra co w a n o tylko w Rzymie (Q u a rtie re del R inascim ento — o k o lic e Piazza N avona). O c h ro n ą by ła o b ję ta także W e n e cja , co w tym w ypadku znaczyło, że przede wszystkim utrzym ano nowe fasady dom ów w fo rm a ch historycznych, aby przez to zachow ać in te g ra ln y w id o k m iasta.
* Artykuł ten publikowany był w „österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege” . Jahrgang XXXIX/1985, ss. 87-99.
1 S. V a n R i e I, M o n u m e n t i e ce n tri storici. N o te b ib li o - g r a f ic h e ( N o te b ib lio g r a f ic h e sul r es ta uro e la tu te la d e i m o n u m e n ti e d e i ce n tri storici). Uniedit Firenze b.r.w. (1977).
2 L. P i с с i n a t о, Relazione a l p ia n o r e g o la to re e d i a m- p lia m e n t o d é lia c it tà d i Padova. A r c h it e t t u r a e A r t i D e corative. A. VI, XXII, 1926. Prof. L. Piccinato jestem zobo wiązany do szczególnych podziękowań za istotne wyjaśnie nia i wskazówki dotyczące przebudowy i odbudowy włos kich zespołów staromiejskich (w tym Padwy, Florencji i Ne apolu), jak również za udostępnienie trudno dostępnych publikacji.
D ziałania wojenne i zniszczenia
A lia n c i byli św iadom i zarów no w a rto ści w łoskich zabyt ków sztuki, ja k i zagrożeń, ja k ie niosły z b liża ją ce się d z ia ła n ia w oje n n e . Jeszcze przed in w a zją (1943) p o d ję li konkretne przygotow ania, które m iały d o p ro w a d zić do ochrony zabytków. N ie tylko w USA, a le także w A n g lii, pow stały kom itety ekspertów , a naukow e insty tu ty (m .in. H a rva rd U niversity i B ritish A cadem y) spo rządziły listy znaczniejszych zabytków sztuki i a rc h ite k tury oraz pla n y kraju i m iast z ich lo k a liz a c ją (N ew
York, The Frick Maps), które m.in. d o p ro w a d ziły do wy
d a n ia Zone-H and-Books z krótkim i opisam i zabytków —
do praktycznego użytku 3. N a s tę p n ie w USA założono A m e rica n Com m ission fo r th e P rotection a nd S alvage o f A rtis tic a nd H is to ric M o n u m e nts in Europe, która p o w in n a ściśle w s p ó łp ra c o w a ć z w ojskiem . A n g lic y utw orzyli s p e c ja ln ą komórkę przy W a r O ffice s, w k tó rej p ra c o w a li eksperci z d zie d zin y sztuki (M o n u m e n ts a n d Fine Arts O ffic e rs ). O b ie służby - zresztą p ie rw sze te g o ro d za ju w d zie ja ch w o je n - zostały be zp o
śre d n io p o d p o rzą d ko w a n e naczelnem u dow ództw u
a lia n tó w . M onum ents... O ffice rs p ra co w a ły ta k w szta bach, ja k i na fro n c ie . Z n a cze n ie pracy nad o ch ro n ą k u ltu ry w yja śn ia rozkaz Eisenhowera do wszystkich d o w ódców , w ydany z pow odu zb liż a ją c e g o się lą d o w a n ia w e W łoszech, który zaczynał się n a stę p u ją cym i s ło w am i :
„ Walczymy dziś w kraju, który w nió sł wiele do naszego dziedzictwa kultu ro wego, kraju b o g a te g o w zabytki, które swym powstaniem, a teraz swą antycznościg ilu-
strujq rozwój naszej cywilizacji. Musim y oka zać tym zabytkom szacunek w stopniu, na j a k i pozw ala w o j n a ” .4
Lecz w o jn a rządzi się w łasnym i re g u ła m i, które n ie w ie le m ają w spólnego z o c h ro n ą zabytków . W a lczo n o wszędzie tam , gdzie w ym a g a ło te g o p ro w a d ze n ie w o j ny, a nie gdzie życzyliby sobie ch ro n ią cy kulturę. N a
w e t na m iasto w yko p a lisk - P om peję s p a d ło 160
bom b. Rzym był jedynym m iastem , które zostało w y łą czone z d zia ła ń w ojennych przez o b ie w alczące strony. W yd a je się, że także doszło do m ilczącej zgody w s p ra w ie oszczędzenia W e n e cji.
W iększość zniszczeń spow odow anych zostało między w iosną 1943 i początkiem m aja 1945 r., przy czym a ta ki lo tn icze na G e n u ę n a stę p o w a ły ju ż od czerwca 1940 r., a na M e d io la n od 1942 r. D z ia ła n ia w o je n n e rozpoczęły się lą d o w a n ie m a lia n tó w na Sycylii i póź n ie j były ko n tynuow ane w k a m p a n ii od S alerno do N izin y P adańskiej. Bardzo u c ie rp ia ły z pow odu b o m b a rd o w a ń liczne m iasta p ó łn o cn o w ło skie położone za lin ią fro n tu . Zniszczeń tych d o k o n a ły : bom by burzące i z a p a la ją c e (95% wszystkich szkód), ostrzał m iast p o r tow ych przez a rty le rię okrę to w ą (np. Palerm o, N e a p ol,
G e n u a ) i a rty le ria połow a. P onadto w yco fu ją ce się
w o jska n ie m ie ckie w ysadzały mosty (m .in. F lo re n cja , Pawia, W e ro n a ) i w ieże (np. pięć w ież kościelnych i w ieża ratusza w F a n o )5.
Rezultat był ka ta stro fa ln y. W śród bardzo zniszczonych m iast znalazło się w ie le n a jb a rd z ie j znaczących d la sztuki, ja k (od p o łu d n ia na p ó łn o c ): Palermo, N e a p ol, V iterbo, A nkona, Rimini, Rawenna, F lorencja, Piza, Li vorno, B olonia, G e n u a , Turyn, M e d io la n , W e ro n a , V i cenza i Padwa. Na liście te j zn a la zło się także w ie le cennych małych m iast w Toskanii (m .in. Arezzo, Em- poli, S. M in ia to , V o lte rra ) i Lacjum (Tivoli, Frascati i P alestrina). Zniszczenia te je d n a k nie m iały ta k to
-т. O ś r o d k i sta ro m ie js kie d o t k n ię t e zn iszczenia mi w o je n n y m i, o m ó w i o n e lu b za cyto w a ne w niniejszym a rtyk u le
1. O l d town centres in f lic t e d w ith w a r de st ru ctio n , discussed or q u o t e d in this a rt ic le
ta ln e g o ch a ra kte ru ja k w N iem czech, nie było tu ta j
„d y w a n o w y c h ” n a lo tó w lotniczych, lecz tylko n a lo ty
na o b ie kty o ważnym znaczeniu strategicznym .
O dbudow a
O d b u d o w a m iast rozpoczęła się w w iększości w y p a d ków jeszcze przed końcem w ojny. W zasadzie została ona zakończona w c ią g u p ię ciu pierwszych la t p o w o
je n n ych , chociaż dziś jeszcze można znaleźć „ u p o
rzą d k o w a n e ” i „n ie u p o rz ą d k o w a n e ” ruiny, np. w G e nui, g d z ie d o p ie ro od 1982 r. o d b u d o w y w a n a je s t z n i szczona część m iasta przy Piazza Sarzano, ja k o d z ie l nica uniw ersytecka.
3 L. W o o l l e y , The Preservation o f H is t o r ic a l A r c h it e c t u r e in the W a r Zones. „Journal of the Royal Institute of British Architects” 1945, vol. LIII, ss. 35-42. Patrz także przypis 5 —
W o rks o f A r t in Italy. Losses a n d Survivals in the W a r , C o m p i l e d from W a r O f f ic e Reports by the British C o m m it te e on the Preservation a n d Restitution o f Wo rk s of Art, Archives, a n d o t h e r M a t e r i a l in Enemy. H a n d s. London 1945, 1946, 2 vol.
4 Rozkaz z 28 grudnia 1943, publikowany w: L. W o o l l e y ,
The Preservation... op. cit., s. 36.
5 Lista obejmująca zniszczone zabytki budownictwa jest za
mieszczona w W ork s o f A r t in Italy..., op. eit; E. L a v a -
g n i n o, Offe se d i g u e rr a e resta u ri a l p a t r im o n io a rtistico d e l l ' I t a l i a . „Ulisse” 1947, wol. I, nr 2, ss. 127-228. Dobra do
kumentacja fotograficzna m.in. w: E. L a v a g n i n o, Fifty
W a r d a m a g e d M o n u m e n ts o f Italy. Roma 1946; С. С e s с h i, / m o n u m e n ti d e lla L ig u ria e la G u e rr a 1940-1945. Genova
2. Florencja, p la n strefy Ponte V ecch io p rz e d zniszczeniem 2. Florence, m a p o f Ponte Ve cc h io zone p r i o r to destruc tion
3. Flore ncja , p la n strefy Ponte V ecc hio po zniszczeniu
3. Florence, m a p o f Ponte V ecch io zone a lt e r d est ruct io n
N ie is tn ia ła żadna c e n tra ln a in s ty tu c ja , która k ie ro w a ła b y o d b u d o w ą i ko o rd y n o w a ła b y jq pod w zględem urbanistycznym 6. W tym zakresie kom p e te n tn e były lo kalne w ła d ze b u d o w la n e (G e n io C ivile ). W ła d z e o c h
rony zabytków (S o p ra in te n d e n ze ai M o n u m e n ti) z a j
m owały się w yłącznie pojedynczym i zabytkam i a rc h i tektury, a mimo to p rzyg o to w a n o p la n y re ko n s tru k c ji nie któ rych starych m iast (np. V ite rb o , R awenna, Ri m ini, Tivoli, P a lestrina, A n k o n a , P o rto fe rra io ) i ro z p i sano kra jo w e konkursy (np. F lo re n cja , Palerm o, Livor no) 7.
N a d o d b u d o w ą zniszczonych o środków s ta ro m ie jskich za s ta n a w ia n o się jeszcze przed końcem w o jn y. Przede wszystkim p o s tu lo w a n o ro zlu źn ie n ie zab u d o w y i stw o rzenie lepszego w id o k u na m o n u m e n ta ln e o biekty, co można by o s ią g n ą ć przez z a n ie c h a n ie o d b u d o w y
nie-6 F. S a I V i o, Ricostruzione? „M etron” 1946, nr 10, ss. 2—
-11 — stwierdza on m.in.: ,,W I t a lii n ie istn ie je p la n o d b u
do w y " .
(s. 3); L. Pi c c i n a to , D istru zio ne d e ll a rico struzio ne. „Ri- cerca scientifica a ricostruzione” 1945, nr 4, 5, vol. XV,
opublikowany także jako nadbitka; L. P i с с i n a t o, Sag gi,
A r t ic o li e Inte rventi. Roma 1977. ’
7 Katalog Exposition i n t e r n a t io n a le de l' u rb a n is m e et de l ' h a b it a t io n . Paris, Juillet-Aout 1947; Section Ita li e n n e , o rg a n is é e p a r L 'lstit uto N a z io n a le d i u rb a n is tic a , Rome. Niestety, nie
miałem możliwości zapoznania się z opublikowanymi tam
projektami. Podobne konkursy zostały rozpisane także dla
Mediolanu, Neapolu i Turynu („Urbanistica” 1945, nr 5
i 6).
4. Flore ncja , p la n strefy Ponte Vecc hio po o d b u d o w ie 4. Florence, m a p o f Ponte V ecch io zone a lt e r rec onstruction
których zniszczonych b u d o w li (np. w G e n u i i R aw en n ie ) 8. Z a ko ń cze n ie w o jn y sp ro w o ko w a ło szeroką dys kusję nad u sta n o w ie n ie m wytycznych do o d b u d o w y i re s ta u ra c ji zabytków a rc h ite k tu ry i o środków s ta ro m ie j skich 9. U ja w n iły się w n ie j różne p o g ląd y. Przy p o je
dynczych o b ie k ta c h uznano za u za sa d n io n ą zm ianę
o b o w ią z u ją c y c h d o tą d kryteriów w kierunku d a le k o id ą ce j re k o n s tru k c ji, n a to m ia s t dla m iejskich zespołów p o stu lo w a n o coś wręcz p rzeciw nego: tu ta j tra k to w a n o re k o n s tru k c ję sta re j su b sta n cji ja k o scenerię fałszyw ą i irra c jo n a ln ą . P opierano now oczesne rozw ią za n ia i n ie o g ra n ic z o n ą w olność a rc h ite k tó w do w yra ża n ia w s p ó ł czesnych id e a łó w sztuki. Te sprzeczne w pryncypiach p o g lą d y okre śla ły — z pewnymi w yją tka m i, kom prom isa mi i m o d y fik a c ja m i - o d b u d o w ę w ło skich zespołów s ta ro m ie js k ic h .
Punktem w yjścia d la w s p o m n ia n e j dyskusji była zbliża-; ją c a się o d b u d o w a o toczenia Ponte V ecchio we F I o- r e n c j i . W yją tko w o dobrze u d o k u m e n to w a n y przebieg c a łe j re a liz a c ji ilu s tru je p a n u ją c e wówczas te n d e n c je
i w a ru n k i (fo t. 2 i 3).
W czerw cu 1944 r., po w ie lo m ie się czn e j b itw ie o F lo
rencję, w czasie której o b a j przeciw nicy p ró b o w a li
c h ro n ić historyczne centrum m iasta, w ycofujące się
o d d z ia ły n ie m ie ckie w ysadziły je d n a k w pow ietrze b u d o w le leżące po obu brzegach rzeki A rno, na wyso kości Ponte V ecchio, w raz z są sie d nim i m ostam i, w tym S. T rin ita . C elem te j o p e ra c ji było oszczędzenie Ponte V e c c h io przez z a b lo ko w a n ie na obu brzegach przejścia przez rzekę. Rezultatem tego było zniszczenie w a rto ścio w e j części i charakterystycznego historycznego w y g lą d u m iasta w be zp o śre d n ie j bliskości sław nego m o stu i p a ła c u U ffiz i; stra ta , która poruszyła ca łe W ło chy. D yskusja na te m a t wytycznych dotyczących o d b u dow y rozpoczęła się zaraz na początku 1945 r. bezpo śre d n io po o p u b lik o w a n iu a rtyku łu B erensona o p ro w o ku ją cym ty tu le : Come ricostruire la Firenze demoli-
ta?, w którym zażądano re ko n stru kcji b u d o w li „co m e
e ra n o e dove e ra n o ” 10. N atychm iast o d p o w ie d z ia ł Bian- chi B a n d in e lli w artyku le Come non ricostruire..., w
którym o k re ś lił to stanow isko ja k o u ltrarom antyczne.
Sam zaś uw ażał, że w ten sposób pow stałoby m ia sto -m uzeum d la turystów. Każda rekonstrukcja, d o d a w a ł, je s t rów na fałszerstw u i z te g o pow odu po w in n a zostać
p ra w n ie z a b ro n io n a 11.
W 1947 r. rozpisano konkurs na nowe ukształtow anie zniszczonej części m iasta w łącznie z rozw iązaniem p ro blem u k o m u n ika cji. Na konkurs n a d e sła n o 22 prace 12. W śród nagrodzonych p ro je któ w były nie tylko takie, które p ro p o n o w a ły nowoczesną o d b u d o w ę z a rka d o w y
mi prze jścia m i, z g a le rią dla pieszych na poziom ie
pierw szego p ię tra na ulicy, prow adzącej do Ponte V ec c h io (V ia Por S. M a ria , ja k i część Via G u ic c ia rd in i) i czw oroboczne place przy obu w ylotach mostu (także z masywnymi w ieżow cam i w rytmicznym u staw ieniu na p o łu d n io w ym brzegu), lecz także rozw iązania, które n a w ią zywały do stanu przed zniszczeniam i. Jednakow a ocena ta k różniących się p ro je któ w od zw ie rcie d la w ą tp liw o ści i b ra k ja s n e g o p o g lą d u ju ro ró w .
K ontro w e rsje te nie pozostały bez wpływ u na dalszy p rzebieg przedsięw zięcia. W 1948 r. zarząd m iasta o d rzu cił wszystkie projekty, wraz z zaleceniem kom isji z ło żonej z historyków sztuki, artystów i a rch ite któ w , i s p ra wę p rz e ją ł pod w łasny zarząd. W rozpoczętej wówczas o d b u d o w ie — w czasie której re a lizo w a n o w p rzyp a d ko wy i fra g m e n ta ryczn y sposób często m odyfikow aną w e r
sję - dążono do re ko n stru kcji starego w yglądu m iasta (fot. 4) 13. Poszerzono u lice prow adzące do Ponte Vec ch io wraz z kilkom a u lica m i poprzecznymi na p o łu d niowym brzegu - gdzie w ytyczono nową ulicę d la po
lepszenia k o m u n ika cji. Nowym domom zbudow anym
wzdłuż rzeki n a d a n o postać po d o b n ą do w cze śn ie j
szych. Są one je d n a k znacznie wyższe i b ra ku je im ma- lowniczości p o przedników (fo t. 5 i 6). K ubaturę znacz
nie zwiększono pod naciskiem czynników g o s p o d a r
czych i sp e k u la c ji b u d o w la n e j. M ieszkalną za budow ę
8 C. C e c c h i , Sistemazione u rb a n is t ic a d e i ve cc hi ce n tri
b o m b a r d a t i e restauro d e i m o n u m e n ti d a n n e g g ia t i. Geno va, „Rivista mensile del Comune” 1943, nr 10, vol. XXIII; w numerze 9 (wrzesień 1943) tego samego czasopisma w arty
kule La c it tà m a r t o r i a t a zamieszcza dokumentację fotogra
ficzną obejmującą uszkodzone zabytki budownictwa. Patrz
poza tym: V. V i v i с o, C o m p iti d e ll a n ostra u rb a n is t ic a d o - p o g u e r r a ; D. F i I i p p o n e, II p ia n o re g o la t o r e d i Ra venna (La zona Da n te sca, Sis te m azione d i S. V it a le ) ; E. T. B a c - c a r i a , La rico struzio ne d e i ce n tri d a n n e g g i a t i d a l i a g u
erra (wszystkie artykuły w: „U rbanistica" 1944, nr 1—2);
P. M a r c o n i , Ne c ce sit a d i n u o v i c r it e r i e n u o vi s trum e n ti u r b a n is t ic i p e r la ricostruzione. „U rbanistica” 1944, nr 3—6;
G. de A n g e I i s d’O s s a t, Ris petia mo le nostre a n t ic h e
e b e ll e c i t t à ! „Urbanistica" 1944, nr 3—6.
9 G. d e A n g e l i s D’O s s a t , Un p r o b le m a d e l d o p o g u -
erra. II resta uro d e i m on u m e n ti, „M etron" 1945, nr 2; t e n że, D a n n i d i g u e rr a e restauro d e i m on u m e n ti. W: A t t i d e l V° C o n ve gno N a z io n a le d i sto ri a d e ll'a r c h it e t t u r a (Peru gia 1948), Roma 1952; ten sam artykuł także w: „Architet-
tura-cantiere", 1955, nr 6; t e n ż e , Incertezze ed e rr o ri nell'
o p e ra d i ricostruzio ne e d ilizia . W : La cit tà n uova 1946.
Prof. de Angelis d'Ossat jestem zobowiązany do serdecznych podziękowań za informacje i ważne wskazówki o odbudowie włoskich zespołów staromiejskich w pierwszych latach po
wojennych. À. A n n o n i, Óffese d i g u e rr a e res ta uri a l
p a t r im o n io a rtistico d 'lt a l ia . „Ulisse" 1947 Firenze, nr 2;
R. B i a n c h i B a n d i n e l l i , D e r künstle rische W i e d e r a u f
b a u in Italie n, „österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege" 1947, II w, s. 102 i nast.; G. d i S t e f a n o ,
Krie gss chade n u n d W ie d e r a u f b a u in Sizilien, „österreichi sche Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege" 1948, vol. 2,
s. 9 i nast.; M. Z о с с a, II resta uro d e i m o n u m e n ti e la s i
stema zio ne d e lle zone m o n u m e n ta li e a m b ie n t a li. W .: U r b a n istic a ed e d il iz ia in Ita li a . Roma 1948; A. B a r b a c c i ,
Le m od e rn e teorie d e l restauro e la loro a p p lic a z io n e a i m o n u m e n ti d a n n e g g i a t i d a lla gue rr a . W: A t t i d e l V° C o n ve gno N a z io n a le d i st oria d e l l ’a rc h it e ttu ra . Perugia 1948; R. В о n e I I i, D a n n i d i guerra, rico struzio ne d e i m o n u m e n ti e rev is io ni d e ll a te o ri a d e l resta uro a rc h ite tto n ic o . W : Ar- c h it e ttu r a e restauro. Milano b.r.w. (po 1953), jak również
W : „Architettura-cantiere" 1955, nr 6; C. C e c c h i , Restauro
d i e d if ic i d a n n e g g i a t i d a lla guerra . „ B o lle t in o d ’A r t e "
1953; C. p e r o g a l l i , M o n u m e n t i e m e t o d i d i va lo rizza zio-
ne. Milano 1954, rozdział: p ro b ie r n i d e l restauro n e l d o -
p o g u e r r a , ss. 101—110; R. P a n e , Restauri e p ro b ie r n i d ’a m b ie n te . „Architettura-cantiere” 1955, nr 6.
10 B. Be re n s o n , Com e ricostru ire la Firenze d e m o li ta . „II
Ponte” 1945, nr 1.
11 R. B i a n c h i B a n d i n e l l i , Com e non ricostruire la
Firenze d e m o li ta . „II Ponte" 1945, nr 2.
12 L. P i с c i n a t o, Ricostruire Firenze. „M etron” 1947, nr
16. Specjalny numer czasopisma „Urbanistica" 1953, nr 12, jest w całości poświęcony rozwojowi przestrzennemu Florencji i problemowi zniszczenia i odbudowy strefy Ponte Vecchio —
patrz m.in.: E. D e t t i , La distru zio n e e la rico struzio ne
d e ll a zona a t to rn o a Ponte V e cc h io a Firen ze; G. M i c h e -
I u с с i, La realizzazione d e l p ia n o d i zona att o rn o a Ponte
V ecch io a Firenze; AA. VV. O p i n i o n i e p ro poste p e r la r i costruzione d é lia zona d i Ponte V e c ch io a Firenze. Za ważne wyjaśnienia dotyczące odbudowy strefy Ponte Vecchio i fotokopię wyżej wymienionego numeru „Urbanistica", obec nie trudno dostępnego, serdecznie dziękuję prof. E. Detti z Florencji.
13 E. D e t t i , La distruzione..., op. cit., ss. 64-66; A. B a r
b a c c i , II restauro d e i m o n u m e n ti in Ita li a . Roma 1956, ss.
5. F lorencja, d o m y n a p o łu d n io w y m brzegu A rn o p rz e d zniszczeniem 5, Florence, houses a t the south b a n k of the A rn o b e fo r e d e s tru c tion
6. F lorencja , n owo o d b u d o w a n e d o m y n a d Ar n o
6. Florence, n e w ly - r e b u ilt houses on the Ar n o
7. N e a p o l, no wy wie ż o w ie c o b o k b a ro k o w e g o ko n we n tu V e t r ie r a - a - C h ia ia . 7. Na p le s, a n e w h ig h rise b u il d i n g n e x t to b a r o q u e c o n vent o f V e t r ie r a - a - C h ia ia
8. G e nua , Piaza Ba n co d i S. G io r gio po zniszczeniu
8. G e noa , Piazza Ba n c o d i S. G io r g io a f t e r d e s tru c tio n
ulicy Por S. M a ria odtw orzono m niej w ię ce j w je j sta rej form ie, często z w ybudow anym i p o n o w n ie wyso
kimi k o n d y g n a c ja m i. W ie rn ie zre ko n stru o w a n o znisz
czone zabytki a rc h ite k tu ry (m .in. kościoły S. Stefano i S. Félicita, kilka średniow iecznych wież, most S. Tri-
nita). Dzięki zróżnicow aniu wysokości i form y d o
mów, b u d o w ie wykuszy i z a ch o w an iu ,,historycznych” w ie lko ści okien, ja k rów nież użyciu tra d ycyjn ych m a te
ria łó w budo w la n ych i zastosow aniu sta re j kolorystyki
u d a ło się o siq g n q c z a d o w a la jq c y re zu lta t. W yg lq d
m iasta, który je s t p o d o b n y do te g o sprzed zniszcze nia, lecz w swych e le m e n ta ch pozb a w io n y a rc h ite k to n icznej ja ko ści. To d o k o n a n ie , o kre ślo n e przez je d n e go z cudzoziem ców ja k o „n a jle p s z y przykład h a rm o n ij nej in te g ra c ji w c a łe j E u ro p ie ” 14, zn a la zło raczej kry- tycznq ocenę w łoskich konserw atorów zabytków 15. Rozpisano także krajow y konkurs d la L i v o r n o , k tó re je s t cennym miastem zabytkowym z pow odu dobrze za ch o w an e g o id e a ln e g o renesansow ego p la n u i je g o
kom pozycji przestrzennej 1ó. Tematem konkursu była
o d b u d o w a Via i Piazza G ra n d e . Pojedyncze dom y zo stały w p ra w d zie określone ja k o niezbyt w artościow e, je d n a k znalazły uznanie ja k o zespół tw orzqcy ramy dla katedry. G łó w n y pro b le m p o le g a ł na re ko n stru kcji p ie r w otnych p ro p o rc ji i charakterystycznych dom ów z p o d cie n ia m i. P odobnie ja k w konkursie we F lo re n cji, ta k że i tu p ro je kty n a d e sła n e na ten konkurs za w ie ra ły przeciw staw ne ro zw iq z a n ia : o d n o w ie n ie zg o d n ie ze sta- rq historyczną form q lu b to ta ln e przekształcenie. C h o ciaż autorzy większości p ra c p ro p o n o w a li o s ta tn ie roz- w iq za n ie , je d n a k w yb ra n o p ro je k t n a w iq zu jq cy do h i storycznej zabudow y i z a k ła d a jq c y re ko n stru kcję d o mów z p o d c ie n ia m i, je d n a k ż e w uproszczonych form ach a rch ite kto n iczn ych .
N a to m ia s t a k c e p ta c ję nowoczesnych rozw iązań z a ko ń
czyły się konkursy d la N e a p o l u i P a l e r m o 17.
M ia sta te należę do n a jcenniejszych i n a jbogatszych w zabytki a rc h ite k tu ry we W łoszech. Poniosły one duże
straty, zwłaszcza d zie ln ice położone przy portach.
W obu w ypadkach roze b ra no c a łk o w ic ie starq z a b u dow ę i o b o k historycznych ce n tró w zb u d o w a n o n o w o
czesne d z ie ln ic e z w ieżow cam i (fot. 7), których z a b u dow a je s t nie tylko znacznie wyższa od starych kom pleksów a rc h ite kto n iczn ych , lecz także g ó ru je w c h a rakterystycznej p a n o ra m ie m ie jskie j od strony morza. N a to m ia s t w ie rn ie zrekonstruow ano zniszczone za b yt ki a rc h ite k tu ry w o b rę b ie zespołów s ta ro m ie jskich 18.
Jako przykład zastosow ania różnorodnych rozw iqzan
może służyć także G e n u a , gdzie d z ie ln ic a P iccapie- tra została za b u d o w a n a dużymi dom am i m ieszkalnym i i b iu ro w c a m i oraz d w u n asto m a pon a d 40-m etrow ym i w ieżow cam i (1953). Przy Piazza di S. G io rg io (część ulicy p o rto w e j) w m iejscu je d n e g o ze ś re d n io w ie cz nych dom ów , w zniesiono masywny b iu ro w ie c, który p o przez z ró żn ico w a n ie liczby p ię te r w stosunku do o to czenia (z trzynastu k o n d yg n a cji sześć górnych je s t wy wyższonych) i o tw o ró w okiennych, zniszczył harm o n ię w yg lą d u ulicy (fo t. 8 i 9). N a to m ia s t w ie rn ie zrekon stru o w a n o g łó w n y c iq g u lic V ia G a rib a ld i-V ia C a iro li- -Via B albi z kilkom a kościołam i i w s p a n ia łym i p a ła cam i pochodzqcym i z X V I—XVIII w., które się tu ta j u staw iły rzędem , p o d o b n ie ja k inne w ażne d la w y g lą du m iasta zabytkow e b udow le (np. S. S tefano). W y ją te k stanow i znany budynek opery przy Piazza F erra ri, który początkow o zabezpieczono z myślą o o d b u dow ie, a kilka la t tem u c a łk o w ic ie rozebrano, pozosta w ia ją c je d y n ie e le w a c ję fro n to w ą , aby przygotow ać
14 A. P a p a g e o r g i a u , Co ntinuits a n d Ch a n g e. Preserva
tion in City Planing. New York-W ashington—London 1971, s. 128.
15 E. D e t t i , La distruzione..., op. cit., s. 66; A. В a r b a с с i,
Le moderne..., op. cit., ss. 231-232.
16 M. Z о с с a, Il restauro..., op. cit., s. 159.
17 „U rb a n istka ” 1976, nr 65 (cały zeszyt poświęcono Neapo lowi) ; L. P i с с i n a t о, II concorso p e r i l q u a r t ie r e V i l l a rosa (pe r la siste mazione d e l rio ne V il la n o v e a Palermo).
„M etron“ 1948, nr 28.
18 R. P a n e , La rico struzio ne d i N a p o li. W: La vie d 'Ita lie .
m iejsce na budow ę nowoczesnej opery. Jeszcze n ie d a w n o część sta re g o m iasta - San Silvestro zw ana S arzano — z kilkom a godnym i uw agi zabytkam i a rc h i
te ktu ry była ru in q , a w 1962 r. je o d b u d o w yw a n o .
Pozornie w ykorzystuje się za ch o w an ą historyczną su b sta n c ję b u d o w la n ą (fot. 10). M a ona fu n k c jo n o w a ć j a ko d z ie ln ic a uniw ersytecka 19.
W M e d i o l a n i e w yb ra n o d ro g ę c a łk o w ite g o o d e j ścia od d a w n e g o w yg lą d u m iasta i historycznego u
ks z ta łto w a n ia przestrzennego, pom im o początkow ych
d e k la ra c ji, aby zachow ać tyle, ile to m ożliwe, ze s ta rego o to cze n ia z a b y tk ó w 20. To niegdyś o g ro m n e ś re d n iow ieczne m iasto ju ż przed w o jn ą s tra c iło w ie le ze sw o je g o d a w n e g o ch a ra kte ru , do czego przyczyniły się p ro w a d zo n e na początku XIX w. duże re g u la c je i prze bud o w y (n p . Piazza D uom o, V ia D a n te ). C iężkie a ta k i lo tn icze a lia n tó w sp o w o do w a ły najw iększe we W ło szech (p o n a d 200 o b ję tych rejestrem zabytków a rc h i te k tu ry — fot. 1 1 )21 zniszczenia. O d b u d o w a o b e jm o w a ła re k o n s tru k c ję tych znanych b u d o w li zabytkow ych, które są ch a ra kte rystyczn e d la w y g lą d u m iasta (np. C a s te llo Sforzesco). Jednocześnie z a p la n o w a n o nowe, szerokie u lic e i w z n ie sio n o now e b u d o w le (fo t. 12 i 13), które swą w ysokością znacznie przewyższają zabytki
a rc h ite k tu ry , przez co o g ra n ic z a ją ich o d d z ia ły w a n ie
(np. kościół S. B a b ila ). S ytuację p o g a rs z a ją d o d a tk o wo 3 6 -p ię trow e w ieżow ce w samym ce n tru m s ta re g o m iasta. M im o d u że j liczby zabytków a rc h ite k tu ry , M e d io la n pra ktyczn ie s tra c ił swój zabytkow y ch a ra kte r. W innych m iastach szukano je d n a k rozw iązań, które p o zw o liłyb y na za c h o w a n ie ich h istorycznego w y g lą d u .
Dobrym przykładem je s t tu T u r y n , w dzisiejszym
kształcie b a ro ko w e m iasto (m im o starszych e le m e n
tó w i p rze b u d ó w z la t trzydziestych) na id e a ln ym p la nie siatkow ym i z je d n o litą za b u d o w ą poch o d zą cą g łó w n ie z XVII i XVIII w. W o jn a w yrządziła tem u cennem u
zespołow i a rc h ite k to n ic z n e m u duże szkody, na c a łe j
je g o p o w ie rzch n i, g łó w n ie przez a ta k i lo tn icze (lis to - p a d -g ru d z ie ń 1942 i lip ie c -s ie r p ie ń 1943) 22. O fia rą
19 Informacje na temat zniszczenia i odbudowy starego mia sta w Genui zawdzięczam panu architektowi Franco Boc- chieri z Sopraintendenza ai Beni Architettonici della Ligu
ria w Genui. Patrz także: А. В a r b a с с i, Le moderne...,
op. cit., s. 181, 232; С. С e с с h i, Sistemazione..., op. cit.
20 Patrz: Relazione ill u s t r a tiv a d e l Pia no R e g o la tore d é lia
c it t à d i M ila n o , wst ęp (Premesse a l Piano R e g o la tore ) i roz dział: C e n n i sto rici s u g li a s p e tt i u r b a n is t ic i d é li a c it t à d i M i l a n o (ss. 15-19), V a l o r i a m b i e n t a l i (s, 35), Sis te m a zio n i a r t is t ic o - a m b ie n t a li (ss. 72—74). W : Co m un e d i M i l a n o 1947; M ila n o , i l Piano R e g o la to r e G e n era le . Torino 1956; G. d e F i r e 11 i, M i l a n o — co st ru zio n e d i u n a città . Milano 1969,
część IV, rozdział I, I tre m a l i : La rov ina d e ll a g u e r r a —
L 'i n erz ia d e lla cit tà — G l i e rr a m e n t i s ch o la stic i l(zawiera pla ny miasta ze zniszczeniami), ss. 429—456; A. C a s s i R a
m e I I i, Ce n tro d i M ila n o . Milano 1971; P. M o re s с о,
V e c c h i e n u o v i r io n i d i M i la n o , Milano 1972.
21 A. A m m о n i, / m o n u m e n ti m il a n e s i d a n n e g g i a t i d a l l a g u e rr a . ,,Atti del Collegio degli ingegneri di M ilano” 1947, nr 5-6.
22 Torino f e rit a e m u t il a t a , „Ita lia e Civilita" 3/1945 (?), za wiera katalog zabytków budownictwa zniszczonych do 31
grudnia 1944 r.; A n n a u a r i Sta tistico d é lia Città d i Torino.
Torino 1945; La g u e rr a a e re a su Torino, część IV: D a n n e g -
g i a m e n t i a l l a p r o p r ie t a e d i liz ia (ss. LVIII—LXXI), zawiera plany miasta z naniesionymi miejscami trafień bombowych i zniszczeń.
9. G e n ua , no wy b iu ro w ie c n a Piazza Ba nco d i S. G io r g io 9. G e n oa , a n ew h ig h rise b u il d i n g a t Piazza Ba nco d i S. G io rg io
10. G e n ua , p r o je k t d zie ln icy San Silvestro (S arzano) 10. G e noa , p la n of San Silvestro (S a rz a n o ) d istri ct
p a d ło 31 kościołów , 67 pałaców , setki starych dom ów i in n e cenne budow le. Przy n a p ra w ia n iu szkód respek to w a n o historyczny w yg lą d m iasta. Z re ko n stru o w a n o wcześniejszą zabudow ę, a nie tylko w ybrane zabytki arc h ite k tu ry . D zięki tem u u ra to w a n o historyczny c h a ra k te r centrum Turynu z typow ym i d la n ie g o p o d c ie niowym i u lic a m i (np. V ia Po) i p la ca m i (np. San C a r lo).
Takie same wytyczne przyjęto także przy o d b u d o w ie 3 о I o n i i 23, V i c e n z y (częściow o) i W e r o n y , d la
ctórej o p ra c o w a n o p ro je k t o d cią ż e n ia historycznego
:entrum przez nowe d zie ln ice m iasta,
lako wzór u d a n e j je d n o lite j o d b u d o w y, w któ re j d o - ito so w u je się „n o w e ” do „s ta re g o ” , można p o d a ć d a w - îe papieskie m iasto V i t e r b o . Ten praw ie w n ie n a - uszonym sta n ie zachow any, otoczony murem m iejskim ,
compleks śre d n io w ie czn e j a rc h ite k tu ry został bardzo
jszkodzony, zwłaszcza w p ó łn o c n e j części (pom iędzy 3o rta F io re n tin a i Porta R om ana). Także tu ta j zre k o n struowano wszystkie zabytkow e bud o w le . O d b u d o w a - ie b udynki m ieszkalne trzym ają się sta re j lin ii z a b u dowy i tylko nieznacznie prze kra cza ją je j wysokość i to ■nimo siln e g o wówczas nacisku ze strony s p e k u la c ji b udow lanej. N owe sklepy za d o w o liły się niezbyt w ie l- cimi oknam i wystaw owym i. Z o sta ł zachow any nie tylko э1ап, lecz także charakterystyczny w yg lą d m ia s ta 24. Po dobnie p o s tą p io n o w А 11 a r i, gd zie now a za b u d o w a wewnątrz m urów m iejskich o d p o w ia d a c h a ra k te ro w i i proporcjom w cześniejszej, z n is z c z o n e j25.
Szczególną uw agę pośw ięcono now em u u k szta łto w a n iu rniszczonego w czasie d zia ła ń w o je n n ych o toczenia n o n u m e n ta ln y c h zabytkow ych b u d o w li. N ową z a b u d o wę ro zluźniono nie tw o rzą c je d n a k ż e dużych, o tw artych przestrzeni po to, aby „o tw o rz y ć ” w id o k na o b ie k t i dać mu o d p o w ie d n ie ramy. Takie ro zw ią za n ia zastoso wano między innym i w o kó ł kościołów S. C a te rin a w T r e v i s o , S. Lorenzo w W e r o n i e , Tem pio M a la te - îtia n o i Rocca w raz z Łukiem A u g u sta w R i m i n i , ja k
przy S. V ita le i w Zona D a n te w R a w e n n i e 26, iЛ/ niektórych w yp a d kach c a łk o w ic ie zrezygnow ano z pdbudow y zniszczonych d z ie ln ic . Tak na przykład p o stąpiono w A n к o n i e, gd zie pozo sta w io n o nie za- pudow ane zbocze wzgórza G uasco, co o d s ło n iło usy- :uow anq na je g o szczycie rom ańską katedrę. Kościół, zrekonstruowany po dużych zniszczeniach, d z is ia j jesz- :ze b a rd z ie j niż przedtem d o m in u je w p a n o ra m ie m ia sta. Jeszcze d a le j p o sunięto się w P а I e s t r i n i e, gdzie po zniszczeniu części m iasta p o sta n o w io n o p re zentować pozostałości rzymskiej św iątyni F o rtu n a -p ri- /ile g ia w fo rm ie strefy a rc h e o lo g ic z n e j. Z a b u d o w a o ta - :za jq c a p o p rze d n io ta ra sy św iątyni została przesunię- :a na podnóże wzgórza. Jest to najw iększe tego ro dzaju przedsięw zięcie we W łoszech, w którym interesy
jrb a n is ty c z n e p o d p o rzą d ko w a n o czysto ko n se rw a to r
s k im 27. Także w M o n t e C a s s i n o z a n ie ch a n o o d -
pudowy p o łożonego tuż pod sławnym klasztorem , a
podczas d zia ła ń w ojennych c a łk o w ic ie zniszczonego
miasteczka. Z b u d o w a n o n a to m ia s t m iasteczko now ocze sne, położone znacznie niżej 28.
iA/ażnym elem entem w yg lą d u m iasta są historyczne
mosty. W ło ch y poniosły w tym w zględzie d o tk liw e s tra ty. R ekonstrukcja tych b u d o w li w yw o ła ła burzliw ą d y skusję. Szczególnie ostro zarysow ały się ko n tro w e rsje pomiędzy inżynieram i budow y m ostów i ko n s e rw a to ra mi. C hociaż fo rso w a n o now oczesne te c h n ic z n ie i fo r m alnie rozw iązania, zwyciężyła je d n a k , z nielicznym i
/vyjqtkam i, o rie n ta c ja konserw atorska. M ożna w ym ie
nić tu ta j przede wszystkim w ie rn ą re ko n stru kcję ś re d niow iecznego mostu C astelvecchio w W e r o n i e , k tó ry stanow i w raz z zam kiem i je g o otoczeniem n a d zwyczaj w artościow y i charakterystyczny zespół (fot. 14
15) 29. P odobnie został zrekonstruow any, także w W e - -onie, rzymski Ponte Pietra, d a le j d re w n ia n y most w З а s s a n o (P a lla d io , 1570) i renesansowy most S.
T rin ita w e F l o r e n c j i (w du że j części zre k o n s tru o w any z kam iennych fra g m e n tó w sta re g o mostu, które
były w ydobyte z rzeki). N iezw ykle niekonsekw entne
rozw iązanie zastosow ano przy o d b u d o w ie śre d n io w ie cz nego mostu w P a w i i. Po c a łk o w ite j ro zb ió rce jeszcze w znacznym s to p n iu za ch o w an e j części s ta re j b u d o w li, zb u d o w a n o nowy most, który na w ią zyw a ł w swej fo r mie do sta re g o (je d n a kże z istotnym i z m ia n a m i: in n e łu k i i fila ry ), lecz przesunięto go o 30 m, co w ym a g a ło now ego u k szta łto w a n ia d o ja z d ó w . W ram ach o d
budow y zre ko n stru o w a n o także n ie k tó re fo rty fik a c je
m iejskie, a w śród nich now ożytne b a s tio n y w C a g l i a r i (S ardynia), P o r t o f e r r a i o (E lba) oraz część m urów m iejskich w T e r n i 30.
U wagi końcowe
Przy o d b u d o w ie w łoskich zespołów s ta ro m ie js k ic h przy ję to ró żn o ro dn e ro zw ią za n ia — od o d n o w ie n ia p o je d y n
czych budynków i w y p e łn ie n ia lu k w c ią g a c h ulic,
przez now e u k szta łto w a n ie o to c z e n ia o b ie k tó w a rc h i te ktu ry m o n u m e n ta ln e j i re k o n s tru k c ję większych fr a g m entów m iasta, do p ro je k tó w o b e jm u ją c y c h c a łe ze społy.
W św ie tle dzisiejszej te o rii ko n se rw a cji zabytków , j a kość om ów ionych przedsięw zięć je s t bardzo n ie je d n o lita ; w ie le z nich ma ko n tro w e rsyjn y c h a ra k te r. P o d ło żem te g o był b ra k g e n e ra ln e j k o n c e p c ji i wyraźnych kryteriów oceny za bytkow ej w a rto ści zespołów s ta ro m iejskich w m om encie ro zp o czyn a ją ce j się odb u d o w y, ja k rów nież fa kt, że p ro b le m ten został pozostaw iony lokalnym w ładzom b u dow lanym , któ re nie zawsze były przyg o to w a n e i k o m p e te n tn e d o ich rozw iązyw ania. Co p ra w d a w w yp a d kach , które u znano za szczegól nie ważne, Is titu to N a z io n a le di U rb a n is tic a ro zp isa ł konkursy o zasięgu krajowym (np. d la F lo re n cji, Livor no, N e a p o lu , Palerm o). Is tn ie ją ta kże przykłady in ic ja tyw i po sta n o w ie ń c e n tra ln y c h w ła d z ko n se rw a to rskich (np. P alestrina, lecz tu ta j m ogła o d g ry w a ć ro lę b lis kość Rzymu). Trzeba, niestety, skonstatow ać, że w ładze konserw atorskie same s ie b ie wykluczyły ze w sp ó łd e c y d o w a n ia o kształcie o b ję tych o d b u d o w ą ze sp o łów s ta ro m ie jskich i d la te g o ponoszą is to tn ą część o d p o w ie d zia ln o ści za to, co się stało. W p ra ktyce S o p ra in te n - denze ai M o n u m e n ti za jm o w a ły się w yłą czn ie re s ta u ra cją w ybranych zabytków a rc h ite k tu ry , dla których zre sztą da ły je d n o zn a czn e w ytyczne - tu ta j re k o n s tru k c ja została w p e łn i z a a k c e p to w a n a ja k o m etoda
konser-23 G. C. R o s s i, А. В a r b а с с i, Ricost ruzi on e d e i monu
ment/ d a n n e g g i a t i d a l i a guerra . Bologna 1949; A. B a r
b a с с i, M o n u m e n ti d i B o lo g n a , D is t r u z io n i e restauri. Bo logna 1977.
24 M. Z о с с a, Il restauro..., op. cit., s. 158.
25 T am ie , s. 157 i nast. 26 Tamże, s. 156. 27 Tamże, s. 158.
28 F. S a I V i o, Ricostruzione?..., op. cit.
29 P. G a z z o l a , Il p o n te d i C a s te lvecch io a V e ro n a, Ve--
rona 1951; t e n ż e The Re sta u ra tio n of Bridges o f H is t o
ric Interest. W: Preserving a n d R esto rin g M o n u m e n ts a n d H is to r ic Buildings. Paris 1972, UNESCO.
11. M e d io la n , p la n Sta re go M ia s t a p o zniszczeniu 11. M ila n , m a p o f the O l d Town a f t e r d estru ctio n
72. M e d io la n , p la n części m ia sta o d Piazza d e lla S ca la do kośc io ła S. B a b ila p rz e d zniszczeniem w czasie II w o jn y ś w ia t o w e j
12. M ila n , m a p o f the p a r t o f the to wn from Piazza d e lla S ca la to th e ch u rc h o f S. B a b ila b e fore the d a m a g e c a u s e d by th e 2 n d W o r ld W a r
13. M e d io la n , p la n t e j s a m e j czę ści m ia s ta z nowym u k ła d e m ulic (czas b u d o w y o ko ło 1965-1 980) 13. M ila n , m a p o f th e same p a rt o f th e town w it h a n e w la yo u t of streets ( c on stru c tio n tim e - ca 1 9 65- 1980)
15. Werona, most Castelvecchio po odbudowie
15. Verona, bridge Castelvecchio after reconstruction
wacji. Uzasadnienie tego negatywnego nastawienia służb ochrony zabytków wobec problematyki urbanisty cznej znajdujemy w wypowiedziach ówcześnie przodu jących teoretyków, którzy traktowali rekonstrukcję sta rej zabudowy i wyglądu miasta jako fałszerstwo i irra cjonalną scenerię oraz dążyli do nowoczesnych roz wiązań. Przez to pozbawiono starą substancję budo w laną nie tylko ochrony, ale nawet zalegalizowano jej rozbiórkę. Można tylko z zadowoleniem skonstatować, że architekci, mimo danej im wolności i wyzwania do spontanicznego wyrażania współczesnych ideałów sztu ki, w większości wypadków wybierali rozwiązania kom promisowe, które nawiązywały do charakteru historycz nej zabudowy. Na szczęście rzadkie są przykłady to talnego zlekceważenia zabytkowej wartości tego, co po zostało. Istotny, skrajnie negatywny wpływ na odbu dowę miała duża spekulacja gruntami i spekulacja budowlana, co nabierało szczególnego znaczenia w dużych miastach. Prawidłowo zaplanowane projekty podczas realizacji znajdowały się pod tak silnym naci skiem tych czynników, że często wymykały się spod kon troli (np. Florencja). W ekstremalnych wypadkach do chodziło do rozbiórki całych zabytkowych części miasta,
a zniszczenia te nierzadko przekraczały szkody w ojen ne. Po rozbiórce budowano nowoczesne budynki, któ re całkowicie zdominowały historyczne sąsiedztwo (np. Neapol, M ediolan). Także pojedyncze nowe domy w ciągach ulic miały niekiedy rozmiary, które całkowi cie niszczyły harmonię starego zespołu (np. biurowiec przy Piazza Banco di S. Giorgio w G en u i).
Gdyby się chciało na koniec dokonać bilansu odbudo wy włoskich zespołów staromiejskich po zniszczeniach II wojny światowej, musiałoby się ją , niestety — mimo pewnej liczby przykładnych i interesujących rozwią zań — określić raczej jako straconą szansę
.31
Z języka niemieckiego tłumaczył
mgr Maciej Paschke
31 Przygotowanie tego artykułu stało się możliwe dzięki sty pendium Duńskiego Instytutu Kultury w Rzymie przyznanego na kwiecień-maj 1981 i maj 1982 roku. Autor czuje się bardzo wdzięczny i zobowiązany za tę pomoc, jak również za zawsze przyjacielską pomoc naukowego personelu in stytutu przy nawiązywaniu osobistych kontaktów i za do starczanie i opracowywanie literatury i materiałów źródło wych.
14. Werona, most Castelvecchio po zniszczeniu
14. Verona, Castelvecchio bridge after destruction
THE RECONSTRUCTION OF ITALIAN OLD TOWN COMPLEXES AFTER THE 2ND WORLD WAR DESTRUCTION*
During the 2nd World War Italian towns suffered big los ses. Soon after the end of the war their reconstruction was taken up. The reconstruction was completed in 5 years (al though even today one can find in Genoa ruins that were either put in order or left untouched).
To reconstruct Italian old town complexes various solutions were adopted ranging from a renewal of individual buildings and filling up the missing elements in street runs, a new arrangment of the area adjoining structures of monumental architecture, reconstruction o f large parts of the town to the plans covering the entire old town.
In the light of today's theory of monuments conservation, the quality of realized undertakings is not uniform. This is the result of the lack of a general concept and clear crite-rions of the evaluation of a historic value of the old town
and of the fact that the problem was presented to local
constructional authorities which had not always been prepa red and competent enough to solve them. Still, it must be admitted that in cases that were considered to be of excep tional importance, Instituto Nazionale di Urbanistica set a contest on a countrywide scale (e.g. for Florence, Livorno, Naples, Palermo). There are also examples of direct ini
tiatives and decisions of central conservation authorities
(e.g. Palestina). Unfortunately, one has to say that official monuments protection has excluded itself from co-deciding on the form of old towns covered by reconstruction and the refore it bears partial responsibility for what has happened. In practice, Sopraindenze di Monumenti was exclusively en gaged with the restoration of chosen monuments, for which they gave univocal guidelines — here, reconstruction was to tally accepted as a method of restoration. This negative
approach of the services of monuments protection towards town-planning problems found its justification in the state ments made by the then leading theoreticians who in fact treated reconstruction of old buildings and view of the town as forgery and irrational scenery and aimed at modern so lutions. Because of that old building substance was de prived of not only protection but even its demolition was le gally accepted. It can be noted with satisfaction that despite the possibility of freedom and a challenge to a spontaneous expression of modern ideals of the art in the majority of cases the architects used to choose compromising solutions which referred to the character of historic buildings. The essential extremely negative effect upon the reconstruc tion of the town was exerted by a high speculation with land and buildings, which could be seen in bigger towns. During their implementation correctly designed plans were under such a strong pressure of those factors that they were often left uncontrolled ;(e.g. Florence).
In extreme cases the entire historic parts of towns were pulled down and the destruction done often exceeded war damage. After demolition, new buildings were raised, which entirely dominated historic neighbourhood (e.g. Naples, M i lan).
If one wanted to sum up the reconstruction of Italian historic towns destroyed during the 2nd World War, then one should unfortunately have to define it, despite some interesting so lutions, as a wasted chance.
* T h e A r t ic le h a s b e e n p u b lis h e d in " ö s t e r r e i c h i s c h * Z e it s c h r if t fu r K u n s t un d D e n k m a lp f le g e " , J a h r g a n g X X X IX /1 9 8 5 , p p . 87—99.
MACIEJ PASCHKE
ORGANIZACJA O C H R O N Y ZABYTKÓW W BAWARII 1
Na te re n ie B aw arii z n a jd u je się o ko ło 110 000 p o je dynczych zabytkow ych o b ie k tó w a rc h ite k to n ic z n y c h , 800 zespołów i 10 000 sta n o w isk a rch e o lo g iczn ych , pozo
stających pod o p ie k ą w ła d z k o n s e rw a to rs k ic h 2. N a j
w ięcej z nich, łą c z n ie ze sta n o w iskam i a rc h e o lo g ic z n y
mi, usytuowanych je s t w M o n a ch iu m , Regensburgu,
Landshut, N orym berdze, A u g s b u rg u , Passawie i W ürz- burgu. Zdecydow ana w iększość o b ie k tó w zabytkow ych stanow i w łasność p ryw a tn ą . W p o s ia d a n iu państw a p o zostają je d y n ie d a w n e p o sia d ło ści kró le w skie j d y n a
stii W itte ls b a c h ó w , po 1918 roku a d m in is tro w a n e
przez Zarząd Dawnych D ó b r Królewskich (V e rw a ltu n g Ehemaliges K rongutes), od 1936 roku noszącego naz wę Państwowy Z arząd Zam ków , O g ro d ó w i Jezior (V e r w a ltu n g d e r S ta a tlich e n Schlösser, G ä rte n und Seen). Do n a jb a rd z ie j znanych daw nych p o sia dło ści kró le w skich z n a jd u ją c y c h się pod a d m in is tra c ją Z a rzą d u n a leżą: rezydencja oraz zespoły p a ła cow e N ym p h e n b u rg i S chleissheim w M o n a ch iu m , zam ek T rausnitz w L a n d shut i re p re ze nta cyjn e siedziby króla Ludw ika II — Lin d e rhof, H errenchiem see, N e u sch w a n ste in .
Z o rg a n izo w a n a , o p a rta na p o d sta w a ch praw nych d z ia ła ln o ś ć w zakresie och ro n y zabytków na te re n ie B a w a rii ma przeszło 150-letnią tr a d y c ję 3. Jej początki s ię g a ją czasów króla Ludw ika I W itte ls b a c h a . W roku 1826 w ydano pierwsze rozporządzenia dotyczące o d nowy zabytków . N ie k tó re akty p ra w n e były n o w a to rskie w skali św ia to w e j, ja k np. zarządzenie z 1830 r. o b e j m u ją ce p ro b le m a tykę och ro n y zabytków a rc h ite k to n ic z nych, sta n o w iących w łasność pryw a tn ą .
K olejnym etapem rozw oju b a w a rskie j ochrony zabytków było p o w o ła n ie w 1868 roku kom isji fu n k c jo n u ją c e j w
ram ach ów czesnego M inisterstw a Kultury. D zia ła ln o ść
te j kom isji o b e jm o w a ła problem y za ch o w an ia zabytków sztuki i p a m ią te k historycznych. W pra ca ch kom isji, na p raw ach je j członka, uczestniczył G e n e ra ln y K onser w a to r. W 1908 roku przyjęła ona nazwę G e n e ra ln e g o K onserw atorstw a Z abytków Sztuki i Starożytności (G e n e ra lk o n s e rv a to riu m d e r K unstdenkm ale und A lte rtü r mer Bayerns), które uzyskało status sam o d zie ln e g o u rzędu państw ow ego. D ziew ięć la t p ó źn iej G e n e ra ln e K onserw atorstw o z m ie n iło nazwę na K rajow y U rząd K onserw acji Zabytków (Landesam t fü r D e n km a lp fle g e ), który fu n k c jo n u je do dziś.
W spółczesny system och ro n y zabytków w B aw arii zo stał zorganizow any w o p a rciu o Ustawę o ochro nie
1 Artykuł ten powstał — w ogólnym zarysie — podczas pobytu autora na praktyce w Untere Denkmalschutzböherde w Mo nachium, w dużej mierze dzięki życzliwej pomocy szefa tej placówki Baudirektora Franza von Stillfrieda, historyka sztu ki dr Heinza Seliga, prawnika Norberta Ossadnika i ar chitekta Ludwiga Semlera. Wszystkim wymienionym składam w tym miejscu serdeczne podziękowania.
2 H. M a i e r, G e le it w o rt e . W : D e n k m ä le r in Bayern. Bd. I. 1 Landeshauptstadt München, München 1985, s. VII. 3 Historię ochrony i konserwacji zabytków na terenie Bawarii
omawia P. S i e b e r t z w pracy doktorskiej De n km a lsch u tz
in Bayern. Ur spruenge, En tw icklu n g u n d g e g e n w ä r t ig e Recht slage. München 1977.
