Mirosław Przyłęcki
Techniczno-biologiczna metoda
zabezpieczania i ekspozycji murów
trwałych ruin
Ochrona Zabytków 34/1-2 (132-133), 11-19
1981
M IR O S Ł A W P R Z Y Ł Ę C K I
TECHNICZNO-BIOLOGICZNA METODA ZABEZPIECZANIA I EKSPOZYCJI
MURÓW TRWAŁYCH RUIN
Właściwe zabezpieczenie, konserwacja oraz czytelna eks pozycja zespołów trwałych ruin, a więc struktur na ogół niekompletnych, zniszczonych, a nieraz wręcz zagrożo nych rozpadem, nie należy do problemów łatwych. Co praw da odpada tu w zasadzie zagadnienie adaptacji do funkcji użytkowych, ale tym samym wzrasta znaczenie właściwego pod względem dydaktyczno-naukowym i este tycznym wyeksponowania trwałej ruiny i jej w róż nym stopniu zachowanych, a tym samym niełatwo czy telnych elementów. Dla jasności wywodu pominę w tym krótkim artykule problemy koniecznych badań archeo logicznych i architektonicznych, problemy koncepcji pro jektow ych nie tylko w skali architektonicznej (np. okreś lenie przydatności ruiny lub jej części dla celów
muzeal-1 M . P r z y ł ę c k i , Problem y konserw atorskie zabytkow ych m iast
D olnego Ślą ska , „B ib lio tek a M u zealn ictw a i O c hrony Z ab y tk ó w ” ,
seria B, t. X V III, W arszaw a 1967; t e n ż e , Ochrona zabytkow ych
fo r ty fik a c ji m iejskich ja k o elem entu historycznego układu urbanis tycznego, sk ry p t referatów w ygłoszonych n a konferencji ju b ileu szo
wej P K Z we W rocław iu, 1967; t e n ż e , Uwagi na tem at progra
m ów ochrony konserw atorskiej zabytkow ych zespołów m iejskich,
„ O c h ro n a Z ab y tk ó w ” , n r 1, 1973; t e n ż e , Konserwacja i ekspo
zycja reliktów zabytkow ych fo r ty fik a c ji m iejskich w program ach rew aloryzacji zabytkow ych m iast Dolnego Ś ląska, z. 68, T ow arzys
tw o U rb a n istó w Polskich w L ublinie, 1975; t e n ż e , Zielone
nych, turystycznych), z czym mogą się łączyć zamierze nia rekonstrukcji elementów nie istniejących, wprowa dzenie nowych elementów użytkowych, jak parkingi, zadaszenia, kioski, wiaty, hotele, stabilizacja uczęszcza nych przejść pieszych itp., ale niejednokrotnie także w skali urbanistycznej (np. zagospodarowanie ciągów reliktów zachowanych miejskich murów obronnych w ze społach ciągle przecież żywych ośrodków miejskich czy też zrujnowanych dom inant urbanistyczno-architektonicz nych położonych w centrach staromiejskich, jak powszech nie znane przykłady Koloseum w Rzymie, ruin Akropolu w Atenach czy choćby peryferyjnie położonego A quin cum w Budapeszcie). N a ten tem at wypowiadałem się zresztą już parokrotnie1.
m ury, czy li o konserw acji reliktów fo r ty fik a c ji m iejskich na D ol nym Ś lą sku , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” , n r 34— 866 (194— 8383 z 22—
24.V III. 1975 r.); t e n ż e , D ie K riegszertörungen u n d der W ieder
aufbau der historische S tä d te Niederschlesiens, „ N e u e H e im a t —
M o n atsh efte fü r neuzeitliche w ohn u n g s- u n d S tä d te b a u ” , n r 12, 1979; t e n ż e , Odbudowa, konserw acja i ochrona za b ytkó w archi
tek tu ry na D olnym Ś lą sk u w latach 1945— 1978, „ O c h ro n a Z a b y t
k ó w ” , n r 4, 1979; t e n ż e , The Conservation and E xp osition o f
the R elicts o f the M iddleages Town — F ortidications in Lower Silesia, [w:] Ś c r itti in onore d i Piero Sanpaolesi, Firenze (w druku).
1. L w ó w ek Śl. ( woj. jeleniogórskie), odcinek kam iennych murów obronnych z wieżą B ram y Luba ń skiej — p rz y k ła d rekonstrukcji p e ł nej według stanu z X V w.
1. L w ó w ek Śl. (Jelenia Góra voivodship), section o f stone defensive walls with a tower o f the Lubahska Gate, an exam ple o f complete reconstruction, condition in the 15th century
2. Lubin (woj. legnickie), odcinek kam ienno-ceglanych m urów ob ronnych z basztą (późniejszą kam panilą) — p rz y k ła d zabezpieczenia ko ro n y za pom ocą szlich ty cem entow ej i jednocześnie pow iązania z terenam i zielonym i o charakterze rekreacyjnym
2. Lubin ( Legnica voivodship), section o f stone brick defensive walls with a turret (la ter a ca m panile), an exam ple o f protecting the cop ing with cem ent treatm ent and at the sam e tim e o f com bining it with recreational green belts
3. B ierutów (woj. w rocław skie), o d cin ek ceglanych m urów obron nych z wieżą zam kow ą — p r z y k ła d zabezpieczenia ko ro n y za p o m ocą m onotonnej k a p y z p ła sk o kładzionych cegieł
3. B ierutów (W rocław voivodship), section o f brick defensive walls with a castle's tower, an exam ple o f pro tectin g the coping with m o notonous roofing o f fla t-la id bricks
4. S ycó w ( woj. k a lis k ie ), odcinek ceglanych murów obronnych — p r z y k ła d zabezpieczenia korony d a szkiem pulpitow ym z dachów ki k o ry tk o w ej
4. S ycó w (K a lisz voivodship), section o f brick defensive walls, an exam ple o f p rotecting the coping with a p e n t r o o f o f channelled tiles
Tu chciałbym się skoncentrować n a problem ie techniki prac konserwatorskich i jej wielostronnie pojmowanej efektywności.
W zagadnieniu tym występują w zasadzje trzy podstawo we kierunki działań konserwatorsko-bU(j 0wlanych. Są to :
— pełna lub częściowa rekonstrukcja brakujących od cinków lub partii zespołów fortyfikacyjnych;
— petryfikacja, konserwacja reliktów zachowanych bez wprowadzenia elementów rekonstruow anych;
— konserwacja zespołów fortyfikacji z częściowym uzu pełnieniem substancji we fragm entach związanych ze strukturą techniczną budowli (partie lica, ubytki w mu rach, pokrycia dachowe baszt itp.).
M etoda pierwsza (rekonstrukcja), niezależnie od dysku syjności założeń od strony naukow o-konserw atorskiej2,
polega na wprowadzeniu nowych struktur i materiałów budowlanych, a więc gwarantuje pełną stabilność uzupeł nianych fragmentów bądź budowanych praktycznie od nowa form architektonicznych.
Wydaje się, że uzasadnieniem rekonstrukcji jakiejś partii fortyfikacji może być wyjątkowej wagi ekspozycja w ze spole przestrzennym oraz oczekiwania lokalnych władz i mieszkańców na bardziej zrozumiałe przedstawienie pierwotnej funkcji (a więc łącznie ze strzelnicami, pom os tem bojowym, zwieńczeniem wież i schodami) i wyglądu wybranego odcinka fortyfikacji. Takie właśnie motywy zadecydowały np. o rekonstrukcji krótkiego odcinka m u rów — pomiędzy i łącznie z dwiema basztami w Środzie Śl. Rekonstrukcję części trzynastowiecznej baszty z od cinkiem m uru obronnego i górnych partii południowej ściany bastei we Wrocławiu przesądziły względy
sytuacyj-2 N ie spo só b przytoczyć tu opinii w szystkich z ain tereso w a n y ch tą p ro b lem aty k ą i b a rd zo bogatej lite ra tu ry n a te n tem a t. D o ś ć rad y kaln e p o g ląd y w tej spraw ie przedstaw ili m .in. W . F r o d 1 (m .in. w p racy W artościowanie za b ytkó w . Pojęcia i k ryteria , W arszaw a 1976) i A . B a r b a c c i (m .in. w II restauro dei m onum enti ita-
liani, R o m a 1960). Z p o lsk ich p ra c w ym ienić m o ż n a : K . P i
w о с к i, S z tu k a żywa. S z k ic e z teo rii i m e to d yk i h istorii sztu k i, W ro cław 1970; W. B o r u s i e w i c z , K onserw acja za b y tkó w bu
dow nictw a murowanego, W arsz aw a 1971 ; a zw łaszcza J. D u t k i e
w i c z , Sen tym en ta lizm , a utentyzm , a utom atyzm , „O ch ro n a Z a b y tk ó w ” , n r 1— 2, 1961. D y sk u sja n a d re k o n stru k cją co jak iś cza ; odżyw a. M .in . w 1978 r. w n rze 43 „ L ite ra tu ry ” (26.Х.1978) u k a za ł się polem iczny arty k u ł W . Ł y s i а к a p t . T o szatańskie
słowo rekonstrukcja. A u to r niniejszego a rty k u łu także m iał okazję
o pub lik o w ać swoje p oglądy n a ten te m a t w n rze 4 „ K u ltu ry D o ln o śląskiej” z 1979 r., w ydanym we W rocław iu przez D olnośląskie T o w arzystw o S po łe czn o -K u ltu raln e p t. R ekonstrukcja zabytków a r
ne i powiązanie przestrzenne tych zabytków z budowlami współczesnymi — budynkami mieszkalnymi i hotelem miejskim.
Pozostaje jednak problem technik konserwatorskich prac prowadzonych przy reliktach autentycznych i to prac prowadzonych tak, aby przy wprowadzeniu minimum nowych materiałów i elementów zabezpieczających za pewnić m aksymalną stabilność obiektom nie tylko w po jęciu wytrzymałości konstrukcyjnej i bezpieczeństwa użyt kowania. Powstają także problemy estetyczne ekspozycji atrakcyjnych przecież zespołów fortyfikacyjnych i ich
współkom ponowanie z otoczeniem — przeważnie tere nami zielonymi o funkcjach rekreacyjnych i turystycz nych. Powstają problem y ekonomiczno-organizacyjne, a więc koszt prac konserwatorskich i zabezpieczenie mocy przerobowej do ich wykonania (fachowcy, sprzęt, m ate riały budowlane, transport). Również i te ostatnie p ro blemy nie są błahe założywszy, że pełny koszt konser wacji zespołu reliktów fortyfikacji miejskich może się wahać w granicach 6— 15 min. zł, a tylko na terenie Dolnego Śląska (w zasadzie w województwie wrocław skim, jeleniogórskim , legnickim, wałbrzyskim, części
opol-5. Prochowice ( woj. legnickie), odcinek ceg- lano-kam iennych m urów obronnych — p r z y k ła d zabezpieczenia ko ro n y dachów ką kar- p ió w ką ( tu p o k rycie w stadium destru kcji), fa ta ln a eksp o zycja lica w ytynkow anego z za
tarciem w ątku
5. Prochowice ( Legnica voivodship), section o f b rick a n d stone defensive walls, an e x a m p le o fp ro te c tin g the coping with a f l a t scale -like tiles (here: dam aged covering) ; an u n successful exposition o f the pla stered fa cin g
6. Ś roda Śl. ( woj. w rocław skie), odcinek kam ienno-ceglanych m urów obronnych — p r z y k ła d zabezpieczenia korony p o k ryciem papow ym , lico w stadium zaawansowanej destrukcji
6. Środa Ś l. (W rocław voivodship), section o f stone b rick defensive walls, an exam ple o f pro tectin g the coping with roofing paper, the fa cin g a t the stage o f advanced devasta tion
7. W ińsko (woj. w rocław skie), odcinek kam iennych murów obronnych — stan kom pletnej destrukcji z nieudaną próbą zabezpieczenia korony
murów warstwą pła sko kładzionych cegieł
7. W ińsko (W rocław voivodship), section o f stone defensive walls in the condition o f complete destruction, an unsuccessful a ttem p t to p ro tect the coping o f the walls with a layer o f fla t-la id b ricks
8. S trzeg o m (woj. w ałbrzyskie), odcinek kam iennych m urów obron nych z B a sztą D ziobow ą — p r z y k ła d zabezpieczenia ko ro n y dwu spadow ym d aszkiem ceglanym o m ałym spadku
8. Strzeg o m (W ałbrzych voivodship), section o f stone defensive walls with the D ziobow a ( the P ea k ) Gate, an exam ple o f protecting the coping with a slightly sloping ridge r o o f
skiego i zielonogórskiego) zespołów takich zachowało się 643. Przyjąwszy zatem średnio koszt restauracji i konser wacji jednego zespołu na 10 min. zł — należałoby tylko w środkach finansowych na realizację planów konserwa torskich w tym zakresie przeznaczyć ok. 600 min. zł. D la porów nania — łączny plan finansowy w zakresie limitów przerobowych wrocławskiego Oddziału PKZ działającego na terenie Dolnego Śląska wynosi ok. 150 min. zł. Zatem sprowadzając sprawę do bardzo upro szczonego porów nania: PKZ-ty wrocławskie teoretycz nie mogłyby (wyłączywszy się z wszystkich innych prac) zająć się wyłącznie konserwacją reliktów fortyfikacji miej skich na Dolnym Śląsku przez lat cztery do pięciu. Oczy wiście jest to kalkulacja całkowicie absurdalna.
Poprawy sytuacji można by się spodziewać przez: — zwiększenie możliwości finansowych i przerobowych; — wprowadzenie tańszych i szybciej realizowanych spo sobów konserwacji reliktów miejskich murów obronnych. Analiza możliwości w dziedzinie radykalnego wzrostu nakładów na prace konserwatorskie, raptownego zwięk szenia mocy produkcyjnych przedsiębiorstw remonto wych (a także PKZ-tów) nie pozwala na realne plano wanie rozwiązania problemów konserwatorskich na tej drodze.
3 Zwięzły k a ta lo g fortyfikacji m iejskich w daw nym w ojewództwie w rocław skim (dzisiaj w ojew ództw a w rocław skie, jeleniogórskie, legnickie i w ałbrzyskie) o p raco w ał M. P r z y ł ę с к i pt. M u ry
obronne m iast Dolnego Ślą ska , W rocław 1966. Skrócony k ata lo g
m iejskich m u ró w o b ro n n y c h w ojew ództw a opolskiego opracow ał T. C h r u ś c i c k i , Średniowieczne obwarowania m ia st ziem i opol
skiej, K rak o w sk ie W ydaw nictw o A rtystyczno-G raficzne, K rak ó w
1965- , . . In fo rm acje o obro n n y ch założeniach m iast d olnośląskich p o ło żo nych n a obszarze w ojew ództw a zielonogórskiego znajdują się m .in. w pracy zbiorow ej p o d red. Z. K aczm arczy k a i W. W ędzkiego,
S tu d ia nad p o c zą tka m i i rozplanowaniem m iast nad środkową Odrą i Dolną W artą (woj. zielo n o g ó rskie), t. I ł, Z ielo n a G ó ra 1970.
9. O leśnica (woj. w rocław skie), odcinek ceglanych murów obronnych — partie niższe rozsadzane p r z e z d zik o rosnące k rzew y, p a rtia w yższa zabezpieczona warstwą roślinności na izolacji papowej, nie zaatakow ana p r z e z k rze w y ; lico p r z e d restauracją (fo t. 1—9 : J. M ilk a )
9. O leśnica (W rocław voivodship), section o f brick defensive walls, lower p a rts separated b y w ild grow ing bushes, upper p a rt p ro tected with the vegetation on the paper insulation, поп-at ta cked by bushes; the fa cin g prio r to the restoration
Wydaje się, że podniesienia skuteczności zabiegów kon serwatorskich, a także potanienia ich i przyspieszenia na leży szukać w zastosowaniu mniej typowych i mniej zna nych metod biologicznych i chemicznych. M etoda biolo giczna polegałaby tu na doborze odpowiednich roślin porastających górne, najbardziej narażone na destrukcje partie spetryfikowanych ruin.
W formie wstępnych ustaleń4 można by określić cechy, jakie winny wykazywać gatunki roślin używanych do konserwacji trwałych ruin. Cechy te to przede wszystkim:
— zdolność zagłuszania samosiejek (drzew, krzewów); — niewielka wysokość nadziem na (10—30 cm);
— zdolność wegetacji bez pielęgnowania (plewienia, pod lewania, koszenia, nawożenia itp.);
— zdolność tworzenia zwartej i silnej struktury podziem nej (kłącza, korzenie), jed nak bez tendencji destrukcyj nych (przebijanie murów, przerastanie itp.);
— odporność na m róz; — odporność na suszę; — odporność na insolację;
4 M .in. opartych na doświadczeniach autora, który stosow ał próby przy konserwacji i zabezpieczaniu reliktów murów obronnych miast D oln ego Śląska jako wojewódzki konserwator zabytków we W roc ławiu w latach 1958— 1973, a także później ja k o autor programów i projektów prac konserwatorskich przy zespołach obronnych m.in. Niem czy, Środy Śl., Sycowa, Bierutowa i Oleśnicy. Informacje o niektórych wynikach tych prób zawarte są w pracach m .in. wy m ienionych w przypisie 1.
Bardzo interesujące — choć też określane ja k o wstępne — wyniki podobnych prób dokonyw anych w N R D opublikow ał w nrze 6 „D enk m alp flege” z 1979 r. H . N a m s l a u e r pt. Sicherung der
M auerkronen von freisteh en d em M auerw erk durch ingenieurbiolo gische M assnahm en.
I żeby nie było nieporozum ienia: wysiewanie traw, okładanie koron murów darniną, w ysadzanie roślin ozdobnych na resztkach bu dow li zabytkow ych stosow ane były niejednokrotnie i przez wielu architektów, konserw atorów i budowniczych. N ie jest to now ość wym yślona przez autora, który jedynie od wielu lat, korzystając zresztą z pom ocy licznych fachow ców , próbuje opracować — p od budowaną badaniam i, dośw iadczeniam i i systematycznymi obser wacjami — kom pleksow ą m etodę, m ożliw ą do pow szechnego sto sowania w sposób zorganizow any, zapewniający optym alne wyniki konserwatorskie, artystyczne i ekonom iczne.
10. Z ą b ko w ice Ś l. (woj. w a łb rzysk ie), m ury obronne — odcinki za chowane, przew idziane do restauracji ( k reska pełna) i rekonstruow a ne (linia k ro p k o w a n a ), p rz yk ła d rozległości zadań konserwatorskich w dziedzinie ochrony fo r ty fik a c ji m iejskich, oprać. M . P rzyłęcki 10. Z ą b ko w ice Ś l. (W ałbrzych voivodship), defensive walls: p re served sections envisaged fo r restoration (fu ll line) and reconstructed (d o tte d line) ; an exam ple o f the extensiveness o f conservation tasks in the f ie ld o f the protection o f town fo rtifica tio n s (elaborated by M . P rzyłęcki)
— zdolność wegetacji na warstwach gleby o niewielkich rozm iarach (powierzchni i grubości np. 1 m 2 i 10— 20 cm);
— odporność na wiatr (przyczepność);
— możliwie długi okres wegetacji rocznej w stanie zie lonym (od wczesnej wiosny do późnej jesieni);
— długotrwałość (najchętniej nieograniczona lub przy najmniej wieloletnia);
— walory estetyczne (kolor, forma, kwiat);
— możliwie mały stopień zagrożenia okolicznych skwe rów czy upraw zachwaszczeniem, ewentualnie zakłóce niem równowagi kompozycyjnej lub efektów gospodar czych ;
— łatwość urządzenia na różnych wysokościach; — niewielkie koszty urządzenia i pielęgnacji.
Roślinami takimi mogłyby być sporadycznie wypróbo wane już przez autora: rozchodnik (Sedutn), rdest ptasi
(Polygonum aviculare), żołtlica drobnokwiatowa (Galin- soga parviflora), krwawnik pospolity (Achillea mille fo lium), stokłosa bezostna (Bromus inermis), wyklina spłasz
czona (Poa compresa), mietlica pospolita (Agrotis vulga
ris), rojnik murowy (Semperivum tectorum), kostrzewa
rutko wata (festuca Capillata). Bardzo dobre rezultaty może też zapewnić perz (Agropyrum repens), radykalnie zagłuszający wszelką inną roślinność. Perz jest jednak ogromnie żywotnym chwastem, który może bardzo utrud nić pielęgnację roślinności towarzyszącej murom obron nym (skwery, trawniki, kwietniki).
Rośliny te wysiane lub posadzone na przemurowanej i zabezpieczonej koronie murów — na odpowiedniej pod kładce izolacyjnej (np. warstwa folii, czasem papy, glina i cienka warstwa ziemi), rozrastają się z czasem, tworząc zw artą i bardzo gęstą pokrywę naturalną, nie rozsadza jąc korzeniami m uru, chłonąc wilgoć i jednocześnie za głuszając inne gatunki roślinności, które mogłyby zagro zić m urom (krzewy, drzewa).
Taka naturalna warstwa ochronna nie wymaga konser wacji, wegetuje corocznie, praktycznie bez żadnych z a biegów. Nie wszędzie jednak metodę tę m ożna zastoso wać. Tam, gdzie w pobliżu murów są jakieś tereny upraлу пе, należy zaniechać stosowania chwastów, gdyż mogą one zaatakować uprawy czy skwery. Wydaje się, że należało by wypróbować przydatność roślin skalnych, które nie rozsadzają korzeniami podłoża, a również m ogą się ro z rastać w większe kolonie. Metodę tę m ożna kontrolow ać w razie potrzeby stosując środki chemiczne wyjaławiające glebę i niszczące wszelką roślinność lub regulujące jej rozrost.
M etoda biologicznej konserwacji trwałych ruin była spo radycznie wypróbowywana na Dolnym Śląsku (m.in. przy konserwacji zachowanych w formie trwałych ruin odcinków murowanych fortyfikacji miejskich w N iem czy, Środzie Śl., Bierutowie i Sycowie), jednak bez syste matycznych obserwacji trudno ją jeszcze uważać za spraw dzoną. W arto zwrócić uwagę na walory estetyczne i dy daktyczne tej metody. Warstwa zieleni porastająca mury trwałych ruin wyraźnie sugeruje szczątkowość struktury (co może stwarzać wątpliwości przy zastosowaniu kap
11. L w ów ek Śl. (woj. jelen io g ó rskie), m ury kam ienne — p rz y k ła d d estrukcji lica pionowego ( ! ) p r z e z krzew y, a nawet kilkuletnią b rzó zkę wyrastającą z lica m uru (fo t. M . P rzy łęc ki)
11. L w ó w ek Śl. (Jelenia Góra voivodship), stone walls, an exam ple o f the destruction o f the vertical fa cin g by bushes an d even by a few - -years old birch tree grow ing fr o m the fa cin g o f the wall
ceglanych, daszków ceramicznych) i umożliwia wyeks ponowanie zachowanych resztek fortyfikacji miejskich w sposób dydaktyczny, komunikatywny, umożliwiający zrozumienie ich pierwotnej formy, funkcji i wartości za bytkowych.
Wydaje się, że najprostsza droga — droga daleko idących rekonstrukcji do stanu z XIV, XV czy XVI w. —■ jest dziś już praktycznie niedostępna i raczej dyskusyjna n a wet z konserwatorskiego punktu widzenia. Należy ją za stąpić możliwie czytelnym podkreśleniem najlepiej czy też najpełniej zachowanych fragmentów (np. ślad prze kroju muru obronnego o pełnej wysokości na basztach, bramach itp.) oraz graficznym wyobrażeniem fortyfikacji (rysunek przekroju, rekonstrukcja pełnego przebiegu for tyfikacji na planie miasta) i lapidarnym opisem. Przy pełniejszych program ach konserwatorskich można pozostawić ślady fortyfikacji w formie czytelnej, a jednak nie będącej mechanicznym odtworzeniem nie istniejących struktur. Śladem takim może być niski m ur oporowy, poprowadzony po linii dawnego przebiegu murów obron nych i stanowiący na przykład podbudowę m ikrorabat kwiatowych. Łącznikiem pomiędzy dwiema zachowany mi partiami autentycznego m uru może być na przykład pasmo strzyżonego żywopłotu lub pasmo odpowiednio zaprojektowdanej zieleni niskiej. W Oleśnicy dla określe nia ciągłości pierścienia fortyfikacji wprowadzono spec jalny rysunek planu nie istniejących już dzisiaj bram
miejskich. Rysunek ten, w skali 1:1, wykonany innym kolorem nawierzchni drogowej lub innym układem kostki czy też płyt chodnikowych, będzie łączył zachowane reszt ki murów obronnych, dając chyba bardzo komunikatyw ne wyobrażenie o funkcji m uru obronnego w przeszłości. Schemat oleśnickich fortyfikacji średniowiecznych wraz z krótkim opisem wykonano techniką sgraffita na płasz czyźnie otynkowanej partii m uru w pobliżu dawnej bra my miejskiej (Bramy Mariackiej).
Przedstawiona wyżej metoda zabezpieczania i ekspozycji murów trwałych ruin polega na dość prostych zabiegach technicznych (przemurowanie górnych warstw murów, wytworzenie izolacji pomocniczej pomiędzy czynną bio logiczną warstwą ziemi a substancją techniczną) oraz wprowadzeniu warstwy roślinnej. W arstwa ta, odpowied nio przygotowana, stanowi zasadniczą izolację i zabez pieczenie przed:
— nie kontrolowanym porostem krzewów i drzewek, których korzenie rozsadzają m ury;
— nadm ierną tem peraturą (insolacją), doprowadzającą do szybszego rozkładu niektórych rodzajów spoiwa;
— zbyt niską tem peraturą, powodującą zamarzanie wody (opady, wilgoć) i rozsadzanie struktur technicznych na skutek pęcznienia lodowaciejącej wody.
Aktywność biologiczna roślin i podłoża glebowego może jednak wpływać ujemnie na strukturę techniczną murów. Dotyczy to szczególnie procesów biochemicznych, które zachodzą w trakcie wegetacji roślin, a także tworzenia się organicznych związków w glebie (kwasy humusowe itp.). Wymywanie tych związków z podłoża przez wodę z opa dów atmosferycznych powoduje jej zakwaszenie. Bezpo średnie zetknięcie wody z powierzchnią murów może wpływać niekorzystnie na ich spoiwo, powodując
przy-12. Schem at destrukcji korony murów; korzenie roślin penetrując w spoiny i pęknięcia cegieł rozwarstwiają strukturę, w szczeliny do staje się woda, która rozm ywa górne warstwy, a w zim ie zam arzając powoduje ich rozsadzenie
12. A scheme o f the destruction o f walls' coping; roots o f the plant penetrating into join ts and cracking o f the bricks separate the struc
ture; water g ets into crevices and washes out upper layers, while in winter, when freezing, it brings about their bursting
13. P rzykłady stosowanych zabezpieczeń: A — warstwa betonu (3 — 10 cm ) na murze kamiennym ; В — kapa ceglana na zapra wie cementowej, pokrywająca koronę muru ceglanego
13. Exam ples o f the protections used: A — a layer o f concrete (3 — 10 cm) on the brick wall, В — a brick roofing on the cement mortar covering the coping o f the brick wall
Г 1 и— 1
14. P rzyk ła d y stosowanych zabez pieczeń murów ceglanych: A — da szek dwuspadowy z dachówki k o ry t kowej, kalenica k ryta gąsioram i; В — daszek pu lpitow y z dachówki karpiów ki
14. Exam ples o f the protections used in brick walls: A — a ridge tiled roof, В — a p en t scale-like ro o f
ROŚLINY
-ZIEMIA UPRAW
POLI A
-ZAPRAWA
15. Schemat zabezpieczenia korony murów warstwą biologicznie aktyw ną: A — w ąski mur kamienny 40— 90 cm szerokości; В — mur ceglany 120— 150 cm szerokości
Górne warstw y przemurowane za praw ą cementową ( w licu na głębo kości ok. 3 cm zaprawa wapienna), pokrycie fo lią ogrodniczą (izolacja), a na niej warstwa ziem i uprawnej (minimalnej grubości 10— 15 cm) obsiana ( obsadzona) specjalnie do braną roślinnością, której korzenie lub kłącza tw orzą dodatkową zaporę zagłuszającą sam osiejki, a same nie penetrują w szczeliny mur u; k o rzyst niejsze efekty estetyczn e czytelniej sza ekspozycja muru
15. A scheme o f the protection o f the walls' coping with a biologically active layer: A — a narrow stone wall (40— 90 cm w ide), В— a brick wall (120— 150 cm wide). Upper layers re-erected with cement m ortar (in the facing, at the depth o f 3 cm, limestone m ortar), covered with garden f o il (insulati on) and a layer o f soil (10— 15 cm minimum thick) with special plants (sown or planted) on it, the roofs or rhizoms o f which fo rm an additional barrier against self-sown plants but which themselves do not penetrate into the wall's cracks; the most favourable aesthetic effects and more spectacular exposition o f the wall.
spieszony rozkład, utratę wytrzymałości i zmianę składu chemicznego. Dlatego niezbędna jest izolacja powierzchni (korony murów) od warstwy podłoża glebowego. Jak wy kazały dotychczasowe badania, najlepszym w tym wy padku izolatorem jest folia ogrodnicza, niepożądana zaś papa nasycona preparatam i smołowymi, które są szkodli we dla roślin, szczególnie niekorzystnie wpływają na roz wój korzeni roślin.
M etoda biologiczna lub techniczno-biologiczna konser wacji murów, pomimo dość ju ż licznych, ale niesystema tycznych i czynionych doraźnie prób, wymaga szerszej analizy, przeprowadzenia doświadczeń botanicznych, opartych na naukowej obserwacji, selekcji najbardziej optym alnych roślin, oraz eksperymentalnego sprawdze nia wieloletniego współdziałania warstw biologicznych i technicznych. Kolejno trzeba będzie określić program wdrażania i stosowania tej metody, optymalne okresy wysiewania bądź wysadzania roślin oraz zakres prac to warzyszących.
Pozwoli to także na analizę efektów ekonomicznych; już teraz, po wstępnych obliczeniach wykonanych w Od dziale PK Z we Wrocławiu są one znacznie korzystniejsze od efektów dotychczas stosowanych zabiegów budowla- no-technicznych. Zadania tego podjął się zespół pracow ników wrocławskiego Oddziału PK Z pod kierunkiem autora niniejszego artykułu. Prace są już w toku — część z nich finansowana jest przez Zarząd PP PKZ w ramach wdrażania postępu technicznego. Konsultacje specjalis tyczne i część doświadczeń botanicznych podjął się prze prowadzić zespół pracowników naukowych Ogrodu Bo tanicznego we Wrocławiu w ram ach podpisanej ju ż um o wy o współpracy Uniwersytetu Wrocławskiego i Oddzia łu PK Z we Wrocławiu. Pełne opracowanie metody bę dzie jednak możliwe dopiero za parę lat.
dr inż. arch. M irosław P rzyłęcki P P P K Z — O ddział we Wrocławiu
A TE C H N IC A L A N D BIO LO G IC A L M E T H O D O F TH E PR O T E C T IO N A N D EX H IBITIO N O F W A LLS O F P E R M A N E N T R U IN S
A proper protection, preservation and display o f the com plexes o f permanent ruins, which, as a role, are incom plete, destructed and often in the state o f decay, is n ot an easy task. A lthough there is n o question o f adapting them for utility purposes, still the prob lem o f a proper display o f permanent ruins and their elem ents, w hich differ in their condition and thus it is often difficult to in terpret them , gains in importance in terms o f didactic, scientific and aesthetic values.
A t present one can distinguish the follow ing three main trends in the works carried out on the ruins:
1) Full or partial reconstruction o f the missing sections or parts o f fortifications
2) Petrification, conservation o f the remains preserved without the introduction o f reconstructed elem ents
3) Conservation o f defensive com plexes with the partial making-up o f the substance in fragments connected with a technical struc ture o f the building (parts o f the facing, missing parts in the walls, roofing o f the turrets, etc.).
It seem s that a higher effectiveness o f conservation treatment as w ell as its lower cost and speeding-up may be achieved by the ex am ination and introduction o f rather unusual, not well-known and rarely em ployed biological and chemical m ethods. The bio logical m ethod w ould consist in selecting proper plants that would grow in upper parts o f petrified ruins that are m ost exposed to destruction and in this way give them a specific charm.
Basing on preliminary findings it is possible to identify the main features o f the plants to be used for the conservation o f permanent ruins. In the first place, the follow ing characteristics should be m entioned :
— ability to overgrow self-sow n plants (trees, bushes), — small overground height (10— 30 cm),
— ability to grow without cultivation (i.e. weeding, watering, m owing, fertilizing),
— ability to form a com pact and strong underground structure (rhizomes, roots)without,however,destructive tendencies (show ing and growing through w alls, etc.),
— resistance to frost, — resistance to drought, — resistance to insolation,
— ability to grow on sm all patches o f soil (e.g. on the area o f 1 square m. and 10— 20 cm wide),
— resistance to wind (adhesiveness),
— a relatively long period o f the annual vegetation in green (from early spring to late autumn),
— long duration (best o f all if unlim ited or at least for a few years),
— aesthetic values (colour, form , flow er),
— a relatively insignificant threat to adjacent squares or cultiva tions with weed-growing or a disturbance in the com positional balance or econom ic effects,
— easy to grow at different heights, — low costs o f planting and cultivating.
The author discusses details o f introducing such a m ethod on se lected com plexes o f fortifications in the tow ns o f south-western Poland and brings to the fore the undertaking o f works on a tech nical and biological m ethod o f the preservation o f permanent ruins in the W rocław group o f the Enterprise for the Conservation o f Art.
EL IG IU SZ DW ORA CZYŃ SK T, W A L D E M A R N IE W A L D A
WPŁYW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH I ARCHITEKTONICZNYCH
NA KONSERWACJĘ ZAMKU W WIŚNICZU
Zamek w Nowym Wiśniczu zaliczany jest do najwspa nialszych zabytków architektury na terenie Małopolski. Znajduje się on w odległości około 6 km na południe od Bochni, na cyplu rozległego wzniesienia o wysokości 304 m n.p.m . Zachowana barokowa forma zamku po zwala na zaliczenie go do obiektów typu „palazzo in for- tezza” 1. W skład zabudowań zamkowych wchodzi kor pus o charakterze pałacowym oraz otaczający go bas tionowy system obronny założony na planie regularnego pięcioboku z przysadzistymi bastionami na narożach. Pomiędzy korpusem zamku a fortyfikacjami znajduje się tzw. dziedziniec zewnętrzny. Zamek właściwy zajmuje centralną część założenia i wyniesiony jest około 4 m ponad poziom dziedzińca. Do czterech narożników kor pusu dobudowane są baszty, od strony południowo -wschodniej przytyka do niego budowla zwana Kmi- tówką, a od strony północno-wschodniej — kaplica.
Uzupełnienie bryły stanowią trzy ryzality: jeden przy lega do ściany frontowej (północno-zachodniej), a dwa do ściany przeciwległej. Jednotraktow e skrzydła zamku ograniczają regularny, czworoboczny dziedziniec we wnętrzny. W skład fortyfikacji wchodzi pięć bastionów, połączonych kurtynam i. Bastiony północny, południo wo-zachodni i zachodni są zabudowane, wschodni ma taras i kamienne przedpiersie, a południowo-wschodni — nasyp ziemny z nadszańcem. Kurtyny północno-wschod nia, południowo-wschodnia i południowa m ają nasypy ziemne, a kurtyna południowo-zachodnia jest zabudo wana. Kurtynę północno-zachodnią stanowi pojedynczy m ur z przedpiersiem2. Zarów no sam zamek, jak i forty fikacje mają bogaty wystrój zewnętrzny w postaci mis ternie wykonanych detali architektonicznych3.
Pierwszym historycznie stwierdzonym właścicielem Wiśni cza był Jan Km ita, żyjący w pierwszej połowie XIV w.
1 A. M i ł o b ę d z k i , A rch itektu ra p o lsk a X V I I wieku, t. 1, P W N , W arszawa 1980, s. 143.
2 A. G r u s z e c k i , Bastionow e za m k i w M ałopołsce, M O N , W arszawa 1962, s. 105— 126.
3 A . M a j e w s k i , Z a m e k w W iśniczu, „Teka K onserwatorska” ,
z. 3, 1956; W. N i e w a 1 d a, W iśnicz N o w y — Z a m e k , pow. Bochnia. D okum entacja badań architektonicznych korpusu głównego. M aszynopis w Archiwum PK Z, K raków 1974; T. M a l k o w - s k a - H o l c e r o w a , B. K l e s z c z y ń s k a , W czesnobaroko- wa rezydencja Lubom irskich w W iśniczu. Spraw ozdania z posiedzeń K om isji N aukow ych P A N , t. X V III/1, 1975, s. 332— 334.
