Czesław Kiełboń
Cerkiew w Świątkowej Małej
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 227-229
M ONUM ENTS OF TECHNICS — AN ESSENTIAL ELEMENT OF THE M ATERIAL CULTURE OF THE N ATIO N AS WELL AS THE OBJECT OF INTEREST FO R SCIENCE
Problems of technical monuments in the Lower Silesia were the subject matter for a working symposium organised by the Institute of the History o f Architecture, Science and Technol ogy at the Higher School of Engineering in Wroclaw upon the request of the Main Board for Museums and Monuments Protection attached to the Ministry o f Culture and Science. The programme of the symposium envisaged also a discussion o f organisational and training problems associated with the preservation of monuments o f engineering in the whole co untry. The meeting was attended by representatives of the Institute o f the History o f Material Culture o f the Polish Academy o f Sciences, the Institute o f the History o f Archi tecture, Arts and Technology o f the Wroclaw Higher School o f Engineering, the Supreme Technical Organisation (NOT), the Technical Museum and also by district monuments con servators from the Lower Silesia.
An important place in the discussions was occupied by organisational problems including the question of training the specialists who would deal with the protection of technological monuments in Poland. A number of important problems were raised, to mention only the need for the preparation of personnel qualified to carry out studies, to draw the necessary documentation for this group of monuments and to fully re cognize the resources.
It was agreed that the Institute of the History of Material Culture attached to the Polish Academy of Sciences should be a leading organisation in solving the problems of monuments o f engineering and coordinating works in this field.
There exists also a need to record monuments o f technology by specialized teams. Of utmost importance is also the task to popularize technical culture and technological monuments in the society.
CZESŁAW KIEŁBOŃ
C E R K IE W W Ś W IĄ T K O W E J M A Ł E J *
W śród stosunkow o niewielu zachow anych cerkw i łem kow skich, ta k licznych w okresie m iędzyw ojennym , na obszarze P ogórza Beskidzkiego zn ajduje się drew niana cerkiew w Świątkowej M ałej — wsi położonej n a terenie gm iny K rępna w woj. krośnieńskim . C erkiew do chwili obecnej nie d o czekała się odrębnego opracow ania w lite ratu rze naukow ej, aczkolw iek b y ła przedm iotem b ad ań prow adzonych przez architektów i historyków sztuki. O biekt usytuow any jest pośrodku wsi Św iątkow a M ała, n a północnym stoku niewielkiego w zgórza, w odległości około 30 m od drogi wiejskiej Św iątkow a W ielka — G rab. Po stronie wschodniej, w odległości około 50 m znajduje się stary cm entarz grzebalny z częściowo znisz czonym i nagrobkam i. Sam a cerkiew orientow ana w yko nan a jest z drew na i sk ład a się z nawy, przylegającego do naw y od w schodu prezbiterium , a od zachodu — ba- bińca oraz dobudow anej później dzw onnicy z obejściem , kryjącej przedsionek. D rzw i wejściowe do przedsionka osłonięte są niew ielką przybudów ką. N aw a i p rezbite rium przykryto typow ym d la cerkw i łem kow skich z a m knięciem zw anym „w iercham i” , babiniec, przedsionek i d o budów ka drew nianym stropem belkowym . W yso kości poszczególnych części cerkw i, zarów no w bryle, ja k i w ew nątrz, są w yraźnie zróżnicow ane, przy czym dzw onnica jest częścią najw yższą i tw orzy dom inujący akcent pionow y. N aw a przez swą kubistyczną form ę tw orzy głów ny człon budow li, k tó rem u pod p o rząd k o w a ne są części pozostałe, tzn. prezbiterium , babiniec i przedsionek.
W szystkie ściany nawy, prezbiterium i bab iń ca są k o n strukcji wieńcowej, w ykonane z jodłow ych i św ierko
* Komunikat jest skróconą formą dokumentacji naukowo- -historycznej opracowanej przez autora w Pracowni Dokumen tacji Naukowo-Historycznej PKZ Oddział w Lublinie w 1970 r. na zlecenie W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków w R ze szowie (maszynopis dokumentacji w: WKZ Rzeszów, PKZ Od dział w Lublinie).
w ych bierw ion, czterostronnie ociosanych i zwęgłowa- nych n a jaskółczy ogn. Ściany od zew nątrz oszalow ano pionow o deskam i i zwieńczone profilow anym gzymsem ze śladam i polichrom ii. Ściany dzwonnicy, obejścia i przedsionka m ają konstrukcję ram ow ą z oszalow aniem deskow ym . R am y dzw onnicy w ykonane są z czterech jednolitych słupów zaczopow anych dołem w dębowe podw aliny, g ó rą osadzonych w k ratę w zm ocnioną prze cinającym i się gwiaździście czterem a belkam i. Poniżej słupy pow iązano ryglam i poziom ym i, z których cztery gó rn e stanow ią podstaw ę izbicy. D zw onnica zakończona jest ośm ioboczną cebulastą kopułą.
K orpus naw y przykryw a dw ukrotnie załam any dach czterospadow y nam iotow y z uskokiem w połow ie wyso kości, zw ieńczony ośm ioboczną ścianką z k o p u łą i la tarn ią. D ach naw y kryty jest gontem , z tym że jego z ach o d n ią część obito b lachą stanow iącą przedłużenie p o k ry cia dw uspadow ego dachu babińca. D ach prezbi terium , podobnie jak i d ach nawy, posiada uskok. Pierw sza jego część (pod uskokiem ) jest trójspadow a, ze szczytem zachodnim przyległym do nawy, dru g a (pod uskokiem ) nam iotow a, zw ieńczona ośm ioboczną cebu lastą k o p u łą o raz ślepą la ta rn ią z k o p u łk ą i m etalow ym krzyżem . D ach prezbiterium i k o p u ła obite są gontem . L a ta rn ia z k o p u łk ą i podstaw a krzyża — blachą. C erkiew m a w yjątkow o bogate wyposażenie składające się z ikonostasu oraz cennych ikon, których m etryka sięga połow y X V II w.
Ik o n o stas m a ch a ra k te r pseudorenesansow y z o rn am en ty k ą o m otyw ach barokow ych i rokokow ych. Pod wzglę dem stylow ym nie jest on jednorodny, być m oże jest to częściowo przerobiony i przem alow any ikonostas z cer kw i wcześniejszej. N ajcenniejszą z zachow anych ikon jest niew ątpliw ie ikona Sądu O statecznego zaw ieszona n a południow ej ścianie w pobliżu babińca. O b raz o ty pow ej d la tego rodzaju ikon kom pozycji m alow any jest tech n ik ą tem perow ą na podobraziu w ykonanym z p io now o łączonych desek. Ik o n a jest sygnow ana cyrylicą 227
1. Świątkowa Mala, woj. krośnień skie, cerkiew drewniana, widok ogól ny (fot. St. M ichalczuk)
1. Świątkowa Mala, an orthodox church, a general view
2. Świątkowa Mała, woj. krośnień skie, widok elewacji (fot. St. M ichal czuk)
2. Świątkowa Mala, an orthodox church
na ro k 1651 (?) oraz 16(?)8. P o n ad to n a ścianach bocz nych i ścianie tylnej ikonostasu rozw ieszono obrazy: M atk i Boskiej sygnowany n a 1670 r., św. P io tra i P aw ła (z czasów M ich a ła K o ry b u ta W iśniowieckiego), św. M i k ołaja, św. C yryla i M etodego oraz C hrystusa B łogo sławiącego. W szystkie ikony m alow ane są techniką te m perow ą n a zap raw ie w apienno-kredow ej.
D okładnej d a ty w ybudow ania cerkw i nie udało się u sta lić. J a k w ynika z przekazów źródłow ych, około połow y X V II w. we w si w zniesiono w cześniejszą cerkiew d rew nianą, po b itą gontam i, w której wg inw entarza z 1750 r.
znajdow ał się ... D E IS U S ... snycerskie} roboty ... p o d
tym cztery nam estne obrazy ... za C arskim i W rotam i O łtarz W ielk i cu m C yborio ...1
N a dzw onnicy (praw dopodobnie wolno stojącej) wisiały trzy dzwony. O biekt w tym czasie był już bardzo znisz czony i — ja k 'w ynika ze źródeł — w ym agał generalnego rem ontu lu b gruntow nej przebudow y. N ow ą, interesu jącą nas cerkiew wzniesiono więc po 1750 г., a przed 17752. N astąp iło to najpraw dopodobniej w 1762 r. D o cerkwi przeniesiono część w yposażenia ze św iątyni p ier wotnej, którego fragm enty zachow ały się do chwili 228
3. Świątkowa Mała, woj. krośnień skie, fragment ikonostasu (fot. St. Michalczuk)
3. Świątkowa Mała, detail of icono- stas
obecnej. N ow o wzniesiony ob iek t pośw ięcono św. M ik o łajow i i połączono adm inistracyjnie z p a ra fią unicką w R o s ta jn e m 3, z k tó rą był zw iązany aż d o połow y X IX w. pełniąc funkcję cerkw i filialnej.
O koło połow y X IX w. obiekt znalazł się w granicach p arafii Świątkowej W ielkiej. Z końcem X IX lub w p o czątku X X w. cerkiew została odrestau ro w an a 4. W cza sie tego rem ontu do korpusu dobudow ano w ysoką dzw onnicę kry jącą w sobie przedsionek. K opuły nawy, prezbiterium i dzw onnicy pokryto blachą, a pokrycie gontow e d ach u pom alow ano farbą. Być m oże dokonano też w ym iany gontów i praw dopodobnie rozebrany zo stał „w ierch” babińca, sam zaś babiniec pokryto d a chem dw uspadow ym . P race te być m oże przeprow adzo ne zostały około 1911 r., kiedy to wzniesiona została now a b ra m k a w ogrodzeniu cm entarza.
1 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Rzeszowie z siedzibą w Przemyślu ( = WAP-P). Archiwum Biskupstwa Greko-Kato- lickiego ( = ABG-K), sygn. 21 „Rewizja cerkwi Małoświątkow- skiej”.
2 Tamże. Zapis wizytacyjny pod datą z 1775 r. mówi o cerkwi „nowej”.
« WAP-P, ABG-K, sygn. 1948.
4 Notatka zarządu parafialnego z 8.II.1928 r. znajdująca się w Biurze Dokumentacji Zabytków w Rzeszowie (BDZ-Rze- szów).
Po drugiej w ojnie światowej cerkiew zo stała okresowo zam knięta i pozbaw iona użytkow nika, w w yniku czego obiekt uległ daleko posuniętej dew astacji. J a k infor m ują riiieszkańcy wsi, w łaśnie w tym czasie zostało czę ściowo zdekom pletow ane w yposażenie w nętrz oraz uszkodzono ikonostas. D opiero w połow ie lat pięćdzie siątych, gdy obiekt przeszedł pod zarząd p arafii rzym sko-katolickiej w Desznicy, przeprow adzono k ilka d o raźnych rem ontów ad aptujących cerkiew d o nowych potrzeb kultow ych, tj. św iątyni rzym sko-katolickiej. W chwili obecnej cerkiew w ym aga generalnego rem ontu połączonego ze wzm ocnieniem k o n stru k cji ścian i więź- by dachow ej, a tak że w zm ocnieniem p odm urów ki, czę ściowej w ym iany szalunku, gontow ego o b icia dzwonnicy oraz gontow ego pokrycia dachów b a b iń c a i prezbite rium . Interw encji k o nserw atora dzieł sztu k i w ym agają cenne ikony stanow iące w yposażenie w nętrza. Uległy one licznym uszkodzeniom m echanicznym i widoczne są znaczne ubytki w m alaturze. W n ie k tó ry ch w ypad kach zachodzi podejrzenie, że część z n ich zo stała w b li żej nieokreślonym czasie przem alow ana; ikony te należy poddać ekspertyzie i w m iarę konieczności zdjąć prze- m alunek.
mgr Czesław Kiełboń PP Pracownie Konserw acji Z abytków O ddział w Lublinie
AN ORTHODOX CHURCH AT ŚWIĄTKOWA M AŁA
The orthodox church is situated on the territory o f Krępna commune in Krosno district. The author describes in details this wooden monument o f sacred art, with a very rich decor of the interiors, dating back to the 17th century. Of particular note is worthy the icon depicting the Last Judgement, from 1651. According to the author the structure was built in 1762,
with some parts being older than that. The communique is concluded with a concise chronicle of conservation works carried out on the building in previous years. In the mid-fifties the church was adapted to satisfy the requirements of the Roman-Catholic rituals.
