Zbigniew Badowski
Podstawy prawne i działalność
chrześcijańskiego związku
zawodowego "Dźwignia" (1906-1939)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 31/3-4, 223-270
Prawo Kanoniczne 31 (1988) nr 3—4
KS. ZBIGNIEW BADOWSKI
PO D ST A W Y PR A W N E I D ZIA Ł A L N O ŚĆ C H R ZE ŚC IJA Ń SK IEG O ZW IĄ ZK U ZAW ODOW EGO
„D ŹW IG N IA ” (1906— 1939)
T r e ś ć : Wstęp. —■ I. Uwarungowania społeczne, powstanie i pod
stawy prawne działalności związfcu „Dźwignia”. — 1. Sytuacja społecz no-gospodarcza w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku. —
2. Powstanie Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich. — 3. Po
wołanie do życia „Dźwigni” jako realizacja celów Zgromadzenia Sióstr Imienia Jezus. — A. Statut Związku z 1906 r. — B. Cele i zadania Związku w świetle statutu z 1922 r. — II. Organizacja i struktura per
sonalna Związku. — 1. Naczelne władze Związku. —■ 2. Struktura oso
bowa grupy kierowniczej. — 3. Sekcje. — 4. Członkinie. — III. Działal ność Związku. — 1. Działalność społeczno-ośwdatowa. 2. Działalność gospodarcza. — Zakończenie.
W stęp
Sytuacja Kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim po upad ku pow sthania styczniow ego staw ała się z roku na rok coraz trud niejsza. Szczególnie dotkliw ym ciosem była likw idacja życia za konnego w 1864 r., która objęła w szystkie zakony znajdujące się na terenie zaboru rosyjskiego. Życie zakonne na tym terenie prak tycznie przestało istnieć. P ow stała sytuacja była szczególnie dra m atyczna dla tych zakonów, które w całości prow adziły sw oją pracę na terenie zaboru rosyjskiego.
W celu zaradzenia zaistniałej sytuacji o. Ii. K oźm iński, kapu cyn, rozpoczął tw orzenie tzw. ukrytyęh zgrom adzeń za k o n n y c h 1. Zakony pow stałe z jego in icjatyw y prow adziły ożyw ioną działal ność nie tylko religijną, a le i społeczną w śród różnych grup za
wodowych.
Jednym z takich zgrom adzeń było Zgrom adzenie Sióstr Im ienia Jezus, pow ołane do życia w 1887 r. N iew ia sty w nim zrzeszone staw iały sobie za cel uśw ięcenie osobiste oraz. pracę w śród ręk o- dzielniczek.
N ależy zaznaczyć, że przełom w ieku X IX i X X to okres dyna m icznego rozwoju przem ysłu, który rodził w iele problem ów n a tury nie tylko gospodarczej, ale także społecznej i m oralnej. D la tego też siostry ze Zgrom adzenia Im ienia Jezus starały się w yjść naprzeciw tym problemom .
1 M. W e r n e r , O. Honorat Koźmiński kapucyn 1829—191<>, Poznań— —Warszawa 1972.
Siostry nie m ogły prowadzić pracy pod w łasnym zakonnym, szyldem , gdyż obow iązyw ał zakaz działania w szystkich zakonów. Z tej racji, korzystając z ogłoszonego przez cara M ikołaja II w dniu 30 X 1905 r. m anifestu, który zapow iadał erę kon stytu cyjną, przystąpiono do organizow ania zw iązków robotniczych dzia łających legalnie. Jednym z nich był pow ołany do życia w 1906 r. zw iązek zaw odow y „D źw ignia”. P ow stał on z in icjatyw y Sióstr Im ienia Jezus i b ył niejako realizacją celów zgrom adzenia, k tó re na pierw szym m iejscu staw iało sobie pracę wśród proleta riatu.
D ziałalność tego zw iązku stanow i ogniw o szerszej akcji, jaką prow adził K ościół w śród robotników . Im pulsem do w iększego za angażow ania się w tzw . k w estię robotniczą była encyklika papieża L eona XIII R eru m n ovaru m z r. 1891.
Praca zw iązku jest św iadectw em w łączania się Kościoła kato lick iego w .działalność społeczną w śród robotników i z tego w zglę du zasługuje na uw agę. Pow szechnie bow iem znany jest fakt, że w niektórych środow iskach praca społeczna K ościoła, a w tym zajęcie się tzw. kw estią robotniczą jest poddaw ane ostrej krytyce i oceniane w całości n egatyw n ie 2.
Podjęcie i opracowanie tego problem u interesującym w yd aje się rów nież z punktu w idzenia historii prawa kościelnego. Statuty om aw ianego chrześcijańskiego zw iązku zaw odow ego „D źw ignia” b y ły jednym i z pierw szych statutów tego typu na ziem iach pol skich.
Problem pow stania zw iązku „D źw ignia”, praw ne podstaw y jego działalności oraz łączność, 'jaka istniała ze Zgrom adzeniem Sióstr Im ienia Jezus, nie zostały jeszcze przebadane i opracowane. Za słu gu ją w ięc ze wszech, m iar na to, aby się nim i zająć.
Przy opracow aniu tego zagadnienia w ykorzystano m ateriały znajdujące się w A rchiw um P ań stw ow ym m iasta W arszawy i w o jew ództw a w arszaw skiego, A rchiw um G łów nym A kt D aw nych w W arszawie oraz w A rchiw um Zgrom adzenia Sióstr Im ienia J e zus. Pom ocne okazały się także dokum enty z A rchiw um D iece zjalnego w Sandom ierzu oraz A rchiw um W icepostulatora w W ar szaw ie.
M ateriały archiw alne dotyczące zw iązku „D źw ignia” nie b yły nigd zie publikow ane i są trudno dostępne, dlatego też uważano za konieczne, by zam ieścić je w aneksach. D otyczy to dwóch sta
tu tów — z r. 1906 i 1922, które b yły ustaw am i zasadniczym i dla związku.
* J. C h a m o t , Walka kleru katolickiego z radykalizacją mas ro botniczych w Wielkopolsce w latach 1905—1907, E uchem er, P rzegląd R elig io zn a w cz y , Z eszy ty H isto ry czn e 1 (1959), s. 74—89.
[3] Z w iązek za w o d o w y „ D źw ign ia” 225 I. U w a ru n k o w a n ia sp ołeczn e, p o w sta n ie i p o d sta w y p raw n e
d ziałaln ości zw iązk u „D źw ign ia”
1. S ytu a cja społeczno-gospodarcza w K ró le stw ie P olskim na przełom ie X IX i X X w.
Wiek X IX przeszedł do historii jako okres bardzo intensyw nego
rozw oju przem ysłu. Postępujące doskonalenie m aszyn i u r z ą d z e ń
oraz w ynalazki w p ły n ęły na przekształcenie struktur gospodar czych i społecznych. D otychczasow y, utrw alony przez w iek i zw ią zek człow ieka z ziem ią jako m iejscem pracy u legł rozluźnieniu. Olbrzymia i ciągle narastająca fala ludzi znajdow ała zatrudnienie w przem yśle. Szczególnie duże zapotrzebow anie na pracę ludzką następuje w drugiej połow ie X IX i początkach X X w ieku. W tedy w łaśnie pow staje now a grupa ludzi, która w nauce okraślana jest jako klasa robotnicza. W ogromnej w iększości jej członkow ie re krutow ali się ze w si, a rozwój przem ysłu był dla nich w ielką szansą znalezienia pracy 3.
W zacofanym gospodarczo Im perium R osyjskim ziem ie polskie w X IX w. b yły jednym z najbardziej uprzem ysłow ionych obsza rów. D ynam iczny postęp ekonom iczny spow odow ał także tutaj szyb ki przyrost ludności. O ile w roku 1872 K rólestw o P olskie liczyło 6,5- m in m ieszkańców, to w r. 1913 liczba ta osiągnęła 13,2 m in m ieszkańców . Jednocześnie nastąpił szybki w zrost ludności m iej skiej np, w 1900 r. W arszawę zam ieszkiw ało 594 tys. osób, a Łódź 315 tys. Postępująca urbanizacja przekształcała w iele osad w ośrodki typu m iejskiego 4.
Patrząc na dram atyczną w egetację mas robotniczych, w ielu ludzi starało się na swój sposób zaradzić temu. W roku 1848 K a rol Marks ogłosił w Londynie M a n ifest k o m u n istyczn y. Autor
M anifestu przeprowadzał analizę rozwoju społecznego, nakreślił
obraz spraw iedliw ego ustroju i drogi, jakim i należy do niego
dążyć. Ruch socjalistyczny rozw inął się na zachodzie Europy, a z czasem ogarnął pozostałe jej części. Socjaliści akcentow ali swój ścisły zw iązek z szerokim i rzeszam i ludzi pracy i rzeczyw iście w śród robotników znajdow ali duże p o p a rcie5.
Problem spraw iedliw ości społecznej n ie zatrzym uje się jedynie na płaszczyźnie politycznej czy gospodarczej, lecz jest przede w szy stkim problem em natury moralnej-. Z tego tytułu K ościół (począt kow o jego pojedynczy reprezentanci, a później oficjalnie (jako instytucja) zajm ow ał się kw iestią robotniczą. N iekiedy odm aw ia
3 J. B u s z k o , Historia Polski 1864—1948, s. 25.
4 Cz. K o z ł o w s k i , Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do r. 1948, W arszaw a 1980, s. 69.
5 A. W ó y c i c k i , Dzieje robotników przem ysłowych w Polsce, W ar sza w a 1929, s. 216.
no K ościołow i prawa do zajm ow ania się spraw am i robotników uważając, że jest to domena w yłączn ie w ładz św ieckich. Zbyt ogól nikow ym i nieprzem yślanym do końca wydaje' się zarzut, że pra ca społeczna K ościoła w śród robotników była prowadzona w celu paraliżow ania aktyw ności klasy robotniczej w jej w alce z bur- ż u a z ją 6. K ościół w yb ierał i proponow ał do obrony robotnika przed nadm iernym w yzysk iem środki etyczne. Takie ujęcie pro blem u pozw alało sp raw iedliw ie spojrzeć na ludzi znajdujących się zarów no z jednej, jak i ź* drugiej strony barykady, pozwalało, w i dzieć człow ieka w personalistycznym . w ym ierze, było w reszcie w y razem w ielk iej w iary w moc prawa i spraw iedliw ości społecznej. Pom im o prób rozw iązyw ania k w estii robotniczej brak było szer szego zorganizow anego działania w tym kierunku. D otychczaso wą działalność prowadzono raczej na płaszczyźnie religijn o-d o- broczynnej, starając się doraźnie zaradzić nabrzm iałym proble mom. Przełom ow ą datą w dziejach chrześcijańskiego ruchu ro botniczego jest 15 maja 1891 r., a w ięc data ogłoszenia przez pa
pieża Leona X III en cyk lik i R eru m n ovaru m , która autorytatyw
nie traktuje o spraw ie robotniczej 7.
W encyklice papież uzasadnia potrzebę innego niż dotąd spoj rzenia na k w estię robotniczą, .w skazuje sposoby jej rozwiązania, a przede w szystkim zaleca w tym celu organizow anie zaw odow ych zrzeszeń robotniczych, opartych ’ na podstaw ie chrześcijańskiej. Papież Ukazuje w słow ach zdecydow anych i m ocnych okropną do lę robotnika. W ielką zasługą en cyk lik i jest to, że przenosi k w e stię robotniczą z płaszczyzny m iłosierdzia, na której dotąd była rozpatrywana, na pole spraw iedliw ości społecznej i na tym polu przedstaw ia głów ne sposoby jej rozwiązania 8.
Do głów nych spraw poruszonych przez papieża należą: 1. Obrona robotników przed w yzysk iem pracodawcy;
2. otoczenie opieką pracy kobiet i dzieci;
3. ustalenie potrzebnego odpoczynku dla pracujących; 4. ochrona słusznej płacy za pracę;
5. w yznaczenie sp raw ied liw ych podatków;
6. czuw anie nad przyczynam i bezrobocia;
7. prawo robotników do tw orzenia stow arzyszeń za w o d o w y ch 9. 2. P ow stan ie S to w a rzy sze n ia R o botn ików C hrześcijańskich Na terenie K rólestw a głów n ym inicjatorem realizow ania w sk a zań społecznych en cyk lik i R.erum n ovaru m — i to od p ierw szych 6 W. M y s ł e k , Kościół katolicki w Polsce, Warszawa 1966, s. 331. 7 L e o n XIII, Rerum novarum, tłum. ks. J. P i w o w a r c z y k , wyd. 2, Kraków 1933.
[5] Z w iązek za w o d o w y „D źw ign ia” 227 dni po jej ogłoszeniu — był ks. M arceli G odlew ski. Przykład w ielkopolskich in icjatyw społecznych w spraw ie robotniczej, k tó rym sprzyjało duchow ieństw o, zachęcił go w 1891 roku do pod jęcia aktyw nych działań w tym kierunku 10.
Skupionym w okół siebie grupom robotniczym nadał nazw ę Straż. Stow arzyszenie to nie było zalegalizow ane, prowadziło działal ność tajną. Statut w ośm iu punktach zakładał m iędzy innym i: zw alczanie haseł i teorii niezgodnych z duchem chrześcijańskim oraz narodowym , zapobieganie bezrobociu, strajkom , zachow anie
spraw iedliw ości i m iłości pom iędzy pracującym a pracodawcą,
popieranie przem ysłu i handlu sw ojskiego, szerzenie ośw iaty w duchu chrześcijańskim i polskim , zakładanie ze składek pono szonych przez robotników kas sam op om ocy11. Zrzeszenie b yło n ielegaln e do 1905 r. i dopiero korzystając z ogłoszonego 30 X 1905 r. m anifestu cara M ikołaja II zapow iadającego erę kon stytu cyjną ks. G odlew ski przekształcił Straż w legalne T ow arzystw o Św iętego Józefa. Zgłosił je do w ładz stosow nie do uchw ały K o m isji Pracy Społecznej Episkopatu K rólestw a, która zaleciła stw o rzenie dla robotników Stow arzyszenia w celu podniesienia ich re ligijności. Tylko taki cel działalności m ógł w ów czas uzyskać zgodę ustaw odaw cy państw ow ego 12.
Ks. G odlew skiem u szło jednak o coś w ięcej. Ó wczesne w arun ki spraw iły, że nędza tak m oralna, jak i m aterialna w środow i sku robotniczym stale się potęgow ały. G odlew ski nie zam ierzał
w ięc poprzestać na celach etyczno-kulturalnych Tow arzystw a. K ró- 1
lestw o i im perium carskie b y ły w ogniu rew olucji robotniczej; robotnicy w ystęp ow ali o należne im prawa socjalne. W ysuw ali żądania ekonom iczne i polityczne. W tym klim acie zrozum iałe się staje, że robotnicy skupieni w okół kościoła św. K rzyża w W ar szaw ie po jednym z kazań ks. G odlew skiego zw rócili się do n ie go, by założył stow arzyszenie robotnicze 13.
W niedzielę 16 XI 1905 r. rektor kościoła św. Marcina przy ul. Piw nej 11, ks. M. G odlew ski, oznajm ił licznie przybyłym ro' botnikom , członkom T ow arzystw a Ś w iętego Józefa, że pow ołuje Stow arzyszenie Robotników Chrześcijańskich. Oprócz tw orzenia jego kół terenow ych z in icjatyw y ks. G odlew skiego pow staw ać
8 Tamże, s. 5—20.
10 Zob. S. G a j e w s k i , Społeczna działalność kleru w K rólestw ie Polskim 1905—1914, maszynopis, Biblioteka Instytutu Historii UW, nr 122.
11 A. W ó y c i c k i , Chrześcijański ruch robotniczy w Polsce, War
szawa—Poznań 1921, s. 81.
12 Nie można ustalić daty, por. R. B e n d e r , Stowarzyszenie Robotni ków Chrześcijańskich w Królestw ie Polskim, Chrześcijanin w świecie 55 (1977), s. 44.
zaczęły także bractw a zaw odow e skupiające robotników zatrud nionych w jednym zaw odzie 14.
P ierw szy ślad oficjalnych zabiegów ks. G odlew skiego u władz rządow ych o pow ołanie do życia stow arzyszenia robotniczego znaj dujem y w jego piśm ie z 12 I 1906- r. do oberpolicm ajstra W arsza w y 15: D ow iadujem y się z tego dokum entu, że już 5 I 1906 r. ge- nerał-gubernator w arszaw ski na w cześniejszą prośbę ks. G odlew skiego, a w ięc przynajm niej z końca 1905 r., w yraził zgodę na utw orzenie stow arzyszeń, w których można byłoby grom adzić się w celu pogłębienia um iejętności zaw odow ych. W tym piśm ie n a tom iast ks. G odlew ski inform ow ał, że za pozw oleniem arcybiskupa w arszaw skiego i w porozum ieniu z innym i duchow nym i, w opar
ciu o m anifest carski z 30 X 1905 r., utw orzył Stow arzyszenie
R obotników Chrześcijańskich. Zgłoszenie to generał-gubernator w arszaw ski przyjął do wiadom ości 11 VI 1906 r. i potw ierdził fakt istnienia Stow arzyszenia Robotników C hrześcijańskich utw orzone go przez ks. M. G odlew skiego 16. Opracowano statut Stow arzysze nia R obotników Chrześcijańskich, którego autorem był ks. Jerzy M atulew icz 17.
3. P ow ołanie do życia D źw ig n i jako realizacja celów Z grom adzen ia Im ienia Jezus
W stałym kontakcie z ks. M. G odlew skim i J. M atulew iczem pozostaw ały siostry H elena Gałecka i L udw ika K olasińska dzia łającego jeszcze w ukryciu Zgromadzenia Sióstr Im ienia Jezus. Zgrom adzenie pow ołane do życia przez o. H. K oźm ińskiego w 1888 roku staw iało sobie za zadanie p ra c ę , apostolską wśród kobiet zatrudnionych w rękodzielnictw ie 1S.
K onstytucja tegoż Zgrom adzenia z 1901 r. w rozdz. I § 2 mówi:
„Celem drugorzędnym, czyli zadaniem Zgromadzenia, jest pod n iesienie i u św ięcenie n iew iast ze stanu rękodzielniczego, w ych o
w anie biednych dziew cząt w szkołach średnich, w zakładach
rękodzielniczych i ochronach, podniesienie pracy w duchu chrześ cijańskim , przeciw działanie błędnym i zgubnym zasadom, jakie
14 Tamże.
15 R. B e n d e r , dz. cyt., s. 45—46.
16 Archiwum Główne Kat Dawnych w Warszawie, w dalszym tekście
bedzie używany skrót AGAD, Kancelaria generał-gubernatora, sygn. 104423, pismo generał-gubernatora z 14 VI 1906 r.
17 Archiwum Zgromadzenia Sióstr Imienia Jezus w Warszawie, w dal szym tekście będzie używany skrót AZSIJ, syng. II b 8, Wspomnienia o „Dźwigni” Julii Jarmułowicz, s. 1.
18 AZSIJ, sygn. I A-l-13, Konstytucje Sióstr Imienia Jezus z 1901 r., rozdz. I § 2.
[V] Z w ią zek za w o d o w y „D źw ign ia” 229 się dzisiaj szerzą pom iędzy klasą rękodzielniczą, oraz ciche i ukry te apostolstw o m odlitw y, pracy i dobrego przykładu” i®.
A by zrealizow ać te cele, K onstytucje wskazują, jakich środków należy użyć. W rozdz. XVI § 155 w w . K onstytucji jest m owa, że siostry spełniać będą sw oje zadanie przez:
,,a) zakładanie lub obejm ow anie ochronek dla dzieci ze stanu rękodzielniczego;
b) zakładanie szw alni dla starszych dziew cząt uczących się szy cia;
c) otw ieranie szkół rękodzielniczych w szelkiego rodzaju i za kładów w ychow aw czych m ających na celu rozpoznanie zdolności dziecka i kształcenie go w odpow iednim fachu;
d) otw ieranie pracowni sukien, h aftów i innych robót oraz przyj m ow anie do nich dziew cząt św ieckich dla w p ły w u nad nimi;
e) urządzanie m iejsc odpoczynku letniego dla osłabionych f i zycznie pracownic;
-f) um ieszczanie ich w tym celu u osób pryw atnych na dobrych w arunkach dla ich zdrowia i moralności;
g) pośrednictw o w poszukiw aniu pracy i pracujących;
h) pośrednictw o w zbyw aniu robót gotow ych; i) kasy pomocy, kasy oszczędnościowe;
j) zapew nienie pom ocy lekarskiej i opieki na czas choroby; k) zakładanie schronisk dla szukających pracy;
1) zakładanie w spólnych m ieszkań dla pracownic nie m ających
bliskiej rodziny;
ł) otw ieranie przytułków dla starych lub niedołężnych z po
wodu kalectw a lub choroby;
m) urządzanie pogadanek, czytań, zabaw w ieczornych lub św ią tecznych dla dziew cząt z tej klasy, zwłaszcza dla szwaczek;
n) odpraw ianie rekolekcji, przygotow anie do spow iedzi, urzą dzanie K ółek Ż yw ego Różańca;
o) otaczanie opieką m oralną w szystkich osób tej klasy, naw et
błądzących lub chw iejących się na drodze m oralności” 20.
Cele i zadania, jakie staw iało sobie Zgromadzenie, nie m ogły być w pełni realizow ane ze w zględu na jego ukryty charakter i brak perspektyw na legalizację ze strony w ładz cyw iln ych 21.
W arunki sprzyjające realizacji zadań p ow stały po ogłoszonym przez M ikołaja II w dn. 30 X 1905 r. m anifeście oraz po w y d a niu tym czasow ych przepisów o stow arzyszeniach i zw iązkach z dn.
18 T am że.
*® Tamże, rozdz. XVI § 155.
81 Por. Ukaz najw yższy o klasztorach rzymsko-katolickich w Króle stw ie Polskim i dodatkowe do tego ukazu przepisy z dn. 17 paździer nika (8 listopada) 1964 r., Dziennik Praw, t. 62, s. 407—447.
4 III 1906 r. 22 Rozporządzenia te um ożliw iały na drodze prawnej
w istniejącej ów cześnie sytuacji politycznej tw orzenie stow arzy
szeń o celach społecznych i charytatyw nych na terenie K rólestw a K ongresow ego. Do tej pory w zaborze rosyjskim było to praw nie n iem ożliw e 23,
Z in icjatyw y L u d w ik i K olasińskiej i H eleny G ałeckiej, sióstr ze Zgrom adzenia Im ienia Jezus, w dn. 24 V 1906 r. przy ul. Żu raw iej 20 w W arszawie odbyło się pierw sze organizacyjne zebra n ie chrześcijańskiego zw iązku rękodzielniczek D źw ignia. M iejscem zebrania było m ieszkanie w łasne inicjatorek. W śród obecnych byli ks. M. G odlew ski i ks. J. M atulew icz 24,
Na zebraniu inicjującym n ow y zw iązek postanow iono zwrócić się do w ładz cyw iln ych o jego rejestrację. W arszawski G uber- n ialn y Urząd do Spraw T ow arzystw działający przy M inister stw ie Spraw W ew nętrznych w dn. 7 lipca 1906 r. w pisał do re jestru tow arzystw i zw iązków guberni w arszaw skiej organizację pod nazw ą C hrześcijański Zw iązek R ękodzielniczek D ź w ig n ia 25. B y ł to pierw szy p odstaw ow y akt praw ny um ożliw iający rozpo częcie działalności związku.
A. S t a t u t Z w i ą z k u z 1906 r.
K olejnym etapem było uzyskanie zatw ierdzenia statutu (regula
minu) w cześniej opracowanego. W tym celu w dn. 13 lipca 1906 r.
złożono do Urzędu G ubernatora w W arszawie przepisane praw em
dwa egzem plarze R egulam inu Zw iązku 28.
P odstaw ow ym celem statutow ym Związku b ył rozwój wśród rękodzielniczek ośw iaty, zasad etyk i chrześcijańskiej oraz troska o zapew nienie w łaściw ych w arunków m aterialnych osobom na leżącym . do Zw iązku, a także udziału w życiu kulturalnym . A by osiągnąć te cele, należało sięgnąć po odpow iednie środki. D latego R egulam in w § 2 postanaw ia, aby organizować w yk ład y ośw iato w e z w ykluczeniem rozpatryw ania spraw politycznych czy też pro blem ów religijnych, zakładać instytucje np. kasy zapom ogow e lub pożyczkow e, celem troski o dobro m aterialne członków zw ią zku 27.
82 S. G o d l e w s k i , Reforma konstytucyjna w państwie rosyjskim,
Warszawa 1906, s. 59—60, 28 J. B u s z k o , dz. cyt., s. 55.
AZSIJ, sygn. II b, s. 3.
25 AGAD, sygn. 104423, Kancelaria warszawskiego generał-guberna-tora.
26 Archiwum Państwowe Miasta Warszawy i woj. warszawskiego, w dalszym tekście będzie używany skrót APMW, sygn. 838, Zarząd Obej- policmajstra Warszawskiego 1838—1918.
27 APMW, sygn. 66. Warszawski Gubernialny Urząd do Spraw Sto warzyszeń 1906—1917, Statut Związku z 1906 r. § 3.
[9] Z w iązek za w o d o w y „ D źw ig n ia ” 231
Z w iązek zapew nia sw oim członkom pomoc lekarską, opiekę nad starym i lub niedołężnym i poprzez zakładanie schronisk, przytuł ków , ochron. Spraw y podnoszenia kw alifik acji zaw odow ych znala zły swój oddźw ięk w statucie, który m ów i o zakładaniu szkół za w odow ych. Zapew niano także dostęp do książki poprzez utrzym y w anie bibliotek i czytelni, z których m ogłoby korzystać grono chętnych. M iejsc pracy m iały dostarczyć zakładane przedsiębior
stw a społeczne i w arsztaty 28.
Członkiem Z w iązku m ogła zostać każda rękodzielniczka, chrześ cijanka, która ukończyła 16 lat, po uprzedniej osobistej prośbie z rekom endacją dw óch członków Zw iązku a9.
Zarząd Związku pochodzi z w yboru dokonanego przez w alne zebranie na okres 1 roku i składa się z 7 osób. Zebrania człon k ów są trojakiego rodzaju: zw ykłe, w aln e i nadzw yczajne.
W szystkie zebranie zw ołuje zarząd Związku, a uchw ały na nich podjęte obowiązują w szystkich członków i są przyjm ow ane w ię k szością głosów 30.
Przeprowadzając analizę R egulam inu Chrześcijańskiego Związku R ękodzielniczek D źw ignia z 8 lipca 1906 r. trzeba stw ierdzić, że odnajdujem y m iejsca paralelne ze Statutem Stow arzyszenia Ro botników C hrześcijańskich założonego przez ks. M. G odlew skiego, o którym już była m owa 31.
W edług Statutu celem Stow arzyszenia R obotników Chrześcijań skich jest podniesienie stanu robotniczego pod w zględem religijno- -m orainym , um ysłow ym , m aterialnym i zaw odow ym . Środkam i do niego prow adzącym i m iały być zebrania ogólne, branżowe, dzia ły zaw odow e tw orzone w ram ach Stow arzyszenia Robotników Chrześcijańskich, biura pośrednictw a pracy, instytucje sam opom o cy i kooperacyjne, a w śród nich sklepy spółkow e, kasy zapom o gow e i oszczędnościow o-pożyczkow e, szkoły, domy robotnicze, i czytelnie oraz a p te k i32. W opracow yw aniu Statutu Stow arzysze nia R obotników C hrześcijańskich m iał duży udział ks. Jerzy M atu- lew icz, który b ył obecny na zebraniu i poniekąd należał do gru py inicjującej działalność Chrześcijańskiego Związku R ękodziel niczek D źw ignia. N ależy przypuszczać, biorąc pod uw agę ścisłe zw iązki łączące inicjatorki D źw igni z ks. J. M atulew iczem , że zw róciły się one do niego, aby opracow ał regulam in dla tw orzo nego przez n ie zw iązku. Ogromna zbieżność środków realizacji celu w statucie Stow arzyszenia Robotników C hrześcijańskich i
sta-28 Tamże. *• Tamże. 30 Tamże, § 6.
81 AZSIJ, sygn, II b 8, Wspomnienie o „Dźwigni” Julii Jarmułowicz,
s. 1.
82 R. B e n d e r , Społeczne inicjatyw y chrześcijańskie w Królestwie Polskim 1905—1918, Lublin 1978, s. 7i2l
tucie D źw igni w skazuje, że obydw a dokum enty pochodzą od jed nego autora. W spom nienia siostry Ju lii Jarm ołowicz, byłej sekre tarki Zgromadzenia, potw ierdzają te przypuszczenia. Ks. Jerzy M atulew icz nie tylko był autorem Statutu. Przyjęto także jego propozycję dotyczącą n azw y zw iązku — C hrześcijański Związek R ękodzielniczek D źw ignia 33.
B. C e l e i z a d a n i a Z w i ą z k u w ś w i e t l e s t a t u t u z 1922 r.
Statut z 8 lipca 1906 r. był dokum entem norm ującym działal ność D źw igni na w iele lat. W odrodzonej Polsce Zw iązek zostaje zapisany do rejestru G łów nęgo Inspektora Pracy pod num erem 285 w dn. 22 III 1922 r. Ten sam akt praw ny zatwierdza statut organizacji, która w ystęp u je od tej pory pod nazw ą C hrześcijań ski Zw iązek Z aw odow y R ękodzielniczek P rzem ysłu K on fek cyjn e go i Pokrew nego D źw ignia34.
Z m odyfikow any Statut D źw igni dostosow any został do now ych przepisów praw nych Państw a Polskiego, a szczególnie do dekre tu z 8 lutego 1919 r. o tym czasow ych przepisach pracow niczych zw iązków zaw odow ych 3S.
O dnow iony statut jest pod w zględem form y bardziej rozbudo w any od poprzedniego. O ile Statu t z 1906 r. liczył tylko 8 para grafów , to obecny .zawiera ich aż 59, jest bardziej szczegółow y i daje m ożliw ość szerszej działalności Związku. Istotny cel Z w ią zku pozostaje jednak ten sam — podniesienie wśród członkiń e ty ki chrześcijańskiej oraz poprawa ich bytu m aterialnego. W sta tucie z 1922 r. w sposób bardz-iej jasny i zdecydow any sform u łow any jest punkt o obronie interesów zaw odow ych i ekonom icz nych oraz o popraw ie w arunków pracy zaw odow ej, co nie ozna cza, że statut z 1906 r. przem ilczał ten p ro b lem 3®.
D okum ent podaje bogatą gam ę środków, których należy użyć, aby osiągnąć statu tow y cel. Zgodnie z postanow ieniam i Zw iązek ma prawo:
1) utrzym yw ać biuro pośrednictw a pracy; 2) udzielać stow arzyszonym zapom óg i pożyczek;
3) ułatw iać kształcenie zaw odow e oraz zakładanie kursów i szkół odnośnych;
4) urządzać odczyty, w yk ład y i dyskusje w spraw ach zaw odo w ych i ogólnych;
5) utrzym yw ać biblioteki i czytelnie;
88 AZSIJ, sygn. II b 8, Wspomnienie o „Dźwigni”..., dz. cyt., s. 1. 84 AZSIJ, sygn. II b 1
85 Dziennik Praw Państwa Polskiego-, nr 13, poz. 209. 86 APMW, sygn. 66, Statut Związku z 1906 r. § 21.
{11] Z w iązek zaiw odow y „D źw ign ia” 233
6) zakładać kasy przezorności i pom ocy koleżeńskiej, kasy na w ypadek choroby, nieszczęśliw ych w ypadków , niezdolności do pra cy;
7) organizow ać pomoc lekarską i prawną dla stow arzyszonych; 8) urządzać dla sw ych członków tanie m ieszkania, w ypoczynek letni, schroniska dla niezdolnych do pracy;
9) zakładać sklepy, pracownie, przedsiębiorstw a;
10) prowadzić działalność w ydaw niczą, w ydaw ać broszury i p i sma zw iązkow e;
11) rozwijać życie tow arzyskie wśród członków, chóry śp iew a cze, kółka gim nastyczne, dram atyczne, przedstaw ienia am atorskie, koncerty, zabaw y taneczne 37.
W m yśl Statutu rozdz. I § 3 Zw iązek jest osobą prawną po siadającą m ajątek ruchom y i nieruchom y. Ma prawo tw orzyć kapitały, przyjm ow ać darow izny i zapisy, nabyw ać i sprzeda wać m ajątek ruchom y i nieruchom y, zaw ierać um ow y i transak cje hipoteczne, zaciągać zobowiązania. D ziałalność Związku roz ciąga się na teren całego Państw a P olskiego z prawem otw ierania oddziałów prow incjonalnych.
Rozdział II §§ 7— 16 m ów ią o w ystępow aniu, ustępow aniu i w y kluczeniu ze Związku. Rozróżnia się członków rzeczyw istych, po pierających i honorow ych. C złonkow ie popierający nie posiadają czynnego i biernego prawa w yborczego. N ajw yższą w ładzą Związku jest zebranie ogólne, które może być zw yczajne lub nadzw yczaj
ne, rozstrzygające w szystk ie spraw y, jak rów nież przedstaw iają
ce w nioski 88.
Zebranie ogólne jest prawom ocne przy obecności 2/3 ogólnej liczby stow arzyszonych. Jeśli w pierw szym term inie zebranie n ie dojdzie do skutku z braku w ym aganej liczby, ma być zw ołane w drugim term inie i jest prawom ocne i w ażne bez w zględu na ilość osób obecnych. Zebrania nadzw yczajne zw oływ an e są w sprawach pilnych na skutek decyzji zarządu, na w niosek K om isji R ew izyj nej lub na pisem ny w niosek 1/5 ogólnej liczby członkiń złożony za rzą d o w i89.
Zebranie ogólne nadzw yczajne jest upraw nione do: a) wprow adzenia zm ian w statucie;
b) zatw ierdzenia regulam inów zebrań ogólnych zwyczajnych; c) w ykluczenia osób spośród członkiń Związku;
d) rozwiązania i likw idacji Z w ią zk u 40.
U ch w ały zebrań ogólnych zapadają zw ykłą w iększością głosów , 87 AZSIJ, sygn. II b 1, Statut Związku „Dźwignia" z 22 lutego 1922: r. rozdz. I § 2.
38 Tamże, rozdz. II §§ 7—16. 89 Tamże, rozdz. IV § 22. 40 Tamże, § 23.
a każda z członkiń uczestnicząca w zebraniu m a praw o jednego głosu. Spraw y bieżące są załatw iane na zebraniach plenarnych, Tctóre mają się odbyw ać raz w m iesiącu 41.
Zarząd Związku, o którym traktuje rozdz. V Statutu, pochodzi -z w yborów dokonanych przez zebranie ogólne. W skład zarządu
wchodzi prezeska Związku, dw ie w iceprezeski, 6 członkiń oraz
3 zastępczynie. K adencja zarządu trw a 3 lata. Zarząd koordynuje działalność w szystkich w yd ziałów sekcji i kom isji, czuwa nad bezpieczeństw em kasy i m ajątku, przedstaw ia zebraniu ogólnem u kandydatki na członkinie honorowe, w prow adza i w ykonuje decy zje zebrań ogólnych, przedstaw ia sprawozdania roczne z działal n ości oraz stan m ajątkow y Związku, zw ołuje zebrania ogólne i
plenarne, udziela pełnom ocnictw osobom trzecim, udziela zapomóg członkiniom Związku
Zarząd Związku odbyw a posiedzenia raz na tydzień. P rzew od niczącą zarządu jest każdorazowo prezeska Związku. K om isja R e w izyjna składa się z trzech członkiń i trzech zastępczyń w yb ra nych na rok przez zebranie ogólne. K om isja ta zbiera się 4 razy do roku w celu przejrzenia rachunków i ksiąg Zw iązku, spraw o zdań, bilansów 43.
Zarząd • ma prawo p ow oływ ać odpow iednie sekcje, które przy czyn iłyb y się do pełniejszej realizacji zadań Związku. Statut po w ołu je w zw iązku oddzielną instytucję, jaką jest sąd koleżeński, którego orzeczeniom m ają się poddać w szystkie członkinie Z w ią zku. Sąd koleżeński działa na zasadzie specjalnego . regulam inu i i . K ońcow e fragm enty statutu (rozdz. XI § 56 i 57) m ów ią o m a jątku i funduszach Zw iązku oraz (§§ 58 i 59) o rozw iązaniu i li k w id acji Związku. W skład funduszu Związku w edług Statutu wchodzą: fundusz obrotow y, zasobow y, żelazny, nieruchom ości w łasnej oraz fundusz o celach specjalnych zgodnych z przepisa mi prawa.
Zw iązek jako osoba prawna m oże nabyw ać i posiadać. Statut w § 56 m ów i, że na m ajątek organizacji składają się ruchom ości w e dług inw entarza, biblioteki oraz fundusze — żelazny, nieruchom o ści w łasnej i specjalny.
Zm ian w statucie m oże dokonać, tylko zebranie ogólne. Roz w iązanie i likw idacja Zw iązku m ogą nastąpić na dw óch następu jących po sobie zebraniach ogólnych, zw ołanych w 6-tygodnio- w ym odstępie. Na m ocy uchw ał pierw szego z nich działalność Zw iązku zostaje zaw ieszona i ogranicza się do likw idacji spraw, które prowadzi K om isja L ikw idacyjna. Drugie zebranie ogólne uchw ała likw idację Związku. W razie likw idacji m ajątek Zw iąz
41 Tamże, § 28. 42 Tamże, §§ 32—35. 4S Tamże, §§ 36—37.
[13] Z w iązek za w o d o w y „ D źw ig n ia ” 235
ku, po zaspokojeniu w szystk ich zobow iązań i w ypłat, zostaje prze kazany na cele określone przez uchw ałę podjętą na drugim ze braniu ogólnym . Fundusze m ające specjalne przeznaczenie w inny być spożytkow ane zgodnie z n im 45.
Jak już w spom niano w yżej, in icja ty w y pow ołania do życia zw ią zku zaw odow ego D źw ignia w yszła od sióstr ze Zgromadzenia Im ienia Jezus. Bezpośrednie starania u w ładz carskich rozpoczęły L udw ika K ołasińska (imię zakonne — s. Honorata) i H elena G a łecka (imię zakonne — s. Leontyna) 46.
L udw ika K ołasińska, ur. 19 lipca 1864 r. w Słupi w gub. k ielec kiej, córka A ntoniego i T ekli z Sotkiew iczów , siostrzenica ks. A ntoniego Sotkiew icza, późniejszego biskupa w Sandomierzu,, uczę szczała do gim nazjum Sióstr W izytek w K rakow ie, a następnie sióstr U rszulanek w W iedniu. Po ukończeniu nauki ppdjęła pracę nauczycielską w gim nazjum w Tarnowie. Do Zgromadzenia ’ Sióstr Im ienia Jezus w stąpiła 6 sierpnia 1893 r.- W r. 1898 objęła k ie row nictw o Zakładu W ychowawczego' w Rydze. W czasie w y p e ł niania odpow iedzialnych zadań dała się poznać jako kobieta o szczególnym zacięciu pedagogicznym . Szeroko w łączyła się w pra cę Społeczną wśród P olaków i Łotyszów w Rydze. W latach .1905— 1920 pełniła funkcję przełożonej generalnej Sióstr Im ienia
Jezus 47.
N ależy sprostow ać inform ację podaną przez Polską Akadem ię U m iejętności w Słow niku B iograficznym , który podaje, że założy cielką D źw igni była Lucyna K otarbińska. D okum enty archiw alne niezbicie w skazują na L udw ikę K olasińską i H elenę Gałecką ja ko na inicjatorki i założycielki Związku. Lucyna K otarbińska, dłu goletnia prezeska D źw igni, bardzo ofiarnie i ow ocnie prowadziła pracę zw iązkow ą, jednak n ie należała do grona in ic ju ją ceg o 4S.
W spółzałożycielka D źw igni, H elena Gałecka, ur. 17 stycznia 1869 r. w W arszawie, była córką Teodora i Franciszki ze Starzy- m ow skich. Pochodziła z rodziny inteligenckiej. Do Zgromadzenia Sióstr Im ienia Jezus w stąpiła 8 XII 1890 r. Prow adziła pracę nauczycielki kroju i szycia w szkołach zaw odow ych na terenie W arszaw y a także była członkinią cechu rzem ieślniczego w W ar szaw ie. W latach 1910— 1912 pełniła w Zgrom adzeniu funkcję m i
strzyni now icjatu, a od roku 1920 do 1932 ■— przełożonej g en e
ralnej. Jest autorką H istorii Zgrom adzenia Sióstr Im ienia Jezus. Jej udział w redakcji K onstytucji Zgrom adzenia z r. 1927 b ył duży 49.
44 Tamże,, §§ 48—49.
45 Taimże, § 55. ,
48 APMW, sygn. 838, Zarząd Oberpolicmajstra..., dz. cyt. 47 AZSIJ, sygn. I J - 6 , Wspomnienie o zmarłych siostrach, s. 4.
48 J. C z e c h o w s k a , Kotarbińska z Klewańskich Lucyna, Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1935, t. XIV, s. 454.
Podpisy H eleny G ałeckiej i L udw iki K olasińskiej złożone zostały na podaniu do G ubernatora W arszawy z dn. 13 lipca , 1906 r. 0 zatw ierdzenie pierw szego Statutu Związku i zezw olenie na roz poczęcie działalności. Przed nazw iskam i jest dodatkow y napis Organizatorzy Dźw igni. A utentyczność podpisów potw ierdza do datkowo notariusz 50.
P ierw szą przezeską C hrześcijańskiego Związku Rękodzielniczek D źw ignia została wybrana 24 V 1906 r. L udw ika K olasińska, k tó ra pełniła kierow nictw o do 1 listopada 1907 r. B yła siłą sprawczą 1 nadała kierunek organizacji, która później ow ocnie prowadziła sw oją działalność. K rótki okres bezpośredniego kierow nictw a w y nikał z faktu, że L. K olasińska była jednocześnie przełożoną g e neralną Sióstr Im ienia Jezus i m usiała prowadzić spraw y Z gro m adzenia zakonnego. Jednak jej udział w pracy D źw igni jest w i doczny i później. W następnych latach p ełni bądź funkcję za stępcy przewodniczącej (prezeski) — tak jest w roku 1911 i 1912 — bądź w chodzi w skład zarządu jako członek (w r. 1907, 1908, 1910) «i.
Po odejściu L. K olasińskiej kierow nictw o D źw igni w dalszym ciągu było pow ierzane Siostrom Im ienia Jezus. N astępną prze w odniczącą zostaje w ybrana H elena Gałecka (s. Leontyna) z tegoż Zgromadzenia. Funkcję przewodniczącej pełniła od 1 XI 1907 do 14 X I 1910 r., a później nadal w chodziła w skład zarządu Z w ią zku jako zastępczyni przewodniczącej lub jako członnek zarządu. W latach 1910— 1914 przew odnictw o Związku pełniła A leksandra G rabowska, siostra ze Zgrom adzenia Im ienia Jezus 52.
Przez pierw szych osiem lat działalności Zw iązek działa w bez pośredniej, personalnej łączności ze Zgrom adzeniem , które pełni ło kierow niczą rolę w Z w iązku.; Była to sytuacja naturalna, gdyż poprzez D źw ignię realizow ano cel Zgrom adzenia w sposób jedy nie m ożliw y w ów czesnych w arunkach politycznych. Od roku 1914 rozpoczyna się proces pow olnego odsuw ania się Zgromadzenia od kierow niczej roli w D źw igni. Przyczyny tego tkw ią zarówno w braku odpow iednio przygotow anych do pracy zw iązkow ej łudzi, jak i w tym , że dla Zgrom adzenia otw ierają się now e m ożliw ości realizow ania sw ojego celu, szczególnie po r. 1918, w Polsce m ię-1 dzy w ojennej.
Zgrom adzenie zwraca sw oją aktyw ność w kierunku in ten sy w nie rozw ijającego się szkolnictw a zawodowego. W okresie m iędzy
49 AZSIJ, sygm. I E -l, Księga Główna, s. 10.
60 APMW, sygn. 66, Warszawski Gubernialny Urząd do Spraw Sto warzyszeń 1906—1917.
51 Tamże,.
52 APMW, sygn. 838, Zarząd Ober policmajstra Warszawskiego 1838— —1918.
P 5 ] Z w iązek Łaiwodowy „Dźwignia" 237
w ojennym siostry mogą prowadzić jaw ną działalność w ych ow aw czą i ośw iatow ą. Zakładają szkoły zaw odow e dla dziewcząt na te renie całej P olsk i 53.
II. Organizacja i struktura personalna Związku 1. N aczelne w ła d ze Zwiaizku
A by Związek m ógł ow ocnie prowadzić sw oją działalność, m u sia ł być odpow iednio zorganizow any i zarządzany. Struktura orga nizacyjna, jak rów nież sposób zarządzania determ inow ały działal ność i rozwpj zw iązku rękodzielniczek D źw ignia. Dlatego orga nizatorzy w statutach pośw ięcili tej spraw ie dość- obszerne roz
działy.
Statut z 1908 roku m ów i na tem at organizacji i zarządu dość niew iele, a to dlatego, że cały jest skonstruow any w sposób n ie zm iernie ' skrótow y i zw arty, ma charakter raczej ogólny. N ie m niej jednak statut ten stanow i w § 5 pkt. Zarząd Związku, że naczelne w ładze pochodzą z w yborów , których dokonuje w alne zebranie. W skład zarządu w chodzi 7 osób, a m ianowicie: prze wodnicząca, zastępca przewodniczącej, sekretarz, skarbnik oraz 3 członków zarządu.
K adencja zarządu trw a jeden rok, po u p ływ ie którego doko nuje się ponow nych w yborów . Osoby zajm ujące stanow iska w za rządzie mogą ponow nie kandydow ać i być w ybrane bez żadnego ograniczenia czasow ego 54.
Zarząd kieruje pracą Związku, zw ołuje zebrania w szelkich t y pów (zwykle, w alne, nadzw yczajne). U ch w ały podejm owane są w iększością głosów i obowiązują w szystkich członków Związku.
Zebranie w alne, oprócz w yboru zarządu, w ybiera rów nież K o m isję R ew izyjną składającą się z trzech członków. Do kom peten cji K om isji R ew izyjnej należy kontrolow anie kasy oraz działalności zarządu 55.
Z zachow anych m ateriałów archiw alnych w ynika, że członkow ie Zw iązku zbierali się corocznie na w aln e zebranie, aby dokonać podsum owania działalności oraz w ybrać zarząd zgodnie z praw em zaw artym w Statucie. W yniki tych zebrań przesyłano następnie do O berpolicm ajstra m iasta W a rsza w y 5®.
Statut z 22 marca 1922 r. w sposób szerszy i bardziej szczegó 55 Szkoła zawodowa kroju i szycia w Warszawie, Częstochowie, Su chedniowie.
64 APMW, sygn. 66, Statut z 1906 r., § 5. 55 Tamże, § 6.
66 Zachowały się sprawozdania z roku 1908, 1910, 1911, 1912, 1913 informujące władze policyjne o dokonanych wyborach w Związku, z imiennym wyszczególnieniem obejmowanych funkcji.
łow y m ów i w rozdz. IV o w ładzach Związku. Rozdział ten skła da się z 3 ty tu łó w oraz 18 paragrafów (od § 21 do 39).
W § 21 stw ierdzono, że spraw am i i interesam i Zw iązku zarzą dzają: .zebranie ogólne, zebranie plenarne, zarząd, K om isja B ało- tująca oraz K om isja R ew izyjna. Statut przyznaje najw yższą w ła dzę w Związku zebraniu ogólnem u, które podejm uje decyzje i roz strzyga spory. Zebranie, aby m ogło się uprawom ocnić, m usi zgro m adzić 2/3 ogólnej liczby stow arzyszonych; jeżeli brak tej liczby w pierw szym term inie, w yznaczany jest następny, n ie później niż w dwa tygodnie po pierw szym . W tedy zebranie jest praw om ocne bez w zględu na ilość o b ec n y c h s7.
C złonkow ie Zw iązku zbierają się na zebrania zw yczajne lub nadzw yczajne. Zebranie zw yczajne zw ołuje zarząd raz do roku., najpóźniej w kw ietniu, w celu rozpatrzenia i podsum owania rocz nej działalności zarządu i sekcji. Okres spraw ozdaw czy trw a od
1 stycznia do 3 grudnia 58.
Zebranie zw yczajne na m ocy Statutu posiada następujące upra
wnienia: ,
1) rozpatruje i zatw ierdza bilans za rok sprawozdawczy; 2) zatw ierdza prelim inarz dochodów i - w yd atk ów na rok na stępny;
3) m ianuje członków honorow ych proponow anych przez zarząd; . 4) rozporządza m ajątkiem Związku;
5) dokonuje w yborów do w ładz Związku, tj. do Zarządu, K o m isji R ew izyjnej, K om isji Balotującej;
6) decyduje o w szelkich spraw ach Związku; 7) rozpatruje w nioski 59.
Jeżeli w yłon ią się pilne spraw y nie cierpiące zw łoki, które m usi rozpatrzyć zebranie ogólne, można zw ołać zebranie nadzw yczajne. Organami upraw nionym i do jego zw ołania są: zarząd, K om isja R e w izyjna (w niosek złożony na piśmie), członkow ie Związku (pi sem ny w niosek 1/5 ogólnej liczyb czło n k iń )60.
Zebranie nadzw yczajne jest upraw nione'do: a) w prowadzania zm ian w Statucie;
b) zatw ierdzania regulam inów zebrań ogólnych; c) w ykluczenia z członkostw a w Związku; d) rozwiązania i lik w id acji Związku.
U ęh w ały zebrań ogólnych zapadają prostą w iększością głosów,
z w yjątkiem :
a) uchw ał dotyczących zm ian lub uzupełnień Statutu; b) w ykluczenia osób z listy członków Związku;
67 AZSIJ, sygn. II B -l, Statut z 1922 r., rozdz. IV, § 22. 68 T am że, § 23.
59 Tamże. 60 Taimże, § 24.
[17] Z w iązek za w o d o w y „ D źw ig n ia ” 239
c) rozwiązania Związku i likw idacji interesów ; d.) znaczniejszych w yd atk ów budżetem n ie objętych.
Do podjęcia tych postanow ień w ym agana ■ jest w iększość abso
lutna, czyli 2/3 głosów obecnych na zeb r a n iu 61.
Zebranie zagaja przewodnicząca Zw iązku, a następnie obecni w ybierają przewodniczące zebrania. Każda z członkiń Związku uczestnicząca w zebraniu ma. prawo jednego głosu. Najpóźniej na 10 dni przed term inem zebrania członkow ie m ogą składać za rządowi na piśm ie sw oje w nioski ®2.
Inną form ą prowadzenia przez Zw iązek działalności organiza cyjnej są zebrania plenarne. O dbywają się one raz na m iesiąc w term inach określonych reg u la m in em 63. W zebraniu plenarnym biorą udział: zarząd Związku, K om isja R ew izyjna, K om isja B a- lotująca (przyjm owała now ych członków do organizacji oraz zb ie rała o nich inform acje), w ydział pośrednictw a pracy i sekcje. Ze brania plenarne uspraw niają pracę Związku. Do nich należy, za leżnie od potrzeb, tw orzenie i zatw ierdzanie sekcji, kom isji, kół, kas itd., zatw ierdzanie ich regulam inów na podstaw ie w ytyczn ych zebrania ogólnego, decydow anie w spraw ach bieżących poszczegól nych sekcji i kół, rozpatryw anie sprawozdań zarządu kom isji i kół,, udzielanie delegacji ad hoc przedstaw icielkom z ram ienia zarzą du 84.
Z w iązkiem bezpośrednio zarządzał zarząd. Początkow o w jego skład w chodziło 7 osób: przewodnicząca, zastępca przewodniczącej, sekretarz, skarbnik oraz 3 członków. K adencja zarządu trw ała 1 rok. Po roku 1922 zarząd składał się z 9 osób: przewodniczącej (prezeski), dwóch w iceprezesek oraz 6 członków zarządu. W ydłu żeniu do 3 lat u legł czas spraw ow ania w ładzy przez zarząd. Jeąo w yborów dokonyw ało zebranie ogólne poprzez tajne głosow anie
zw ykłą w iększością głosów . Pow ołano rów nież 3 zastępczynie
członkiń nie wchodzące w skład zarządu. Poszerzony w sw ym składzie osobow ym zarząd dokonał podziału pracy pom iędzy s w o ich członków. Spośród dwóch w iceprezesek jedna obejm ow ała po moc kierow nictw a w zarządzie, druga natom iast w szystkie spraw y w ym agające osobistego porozum ienia się z członkam i zarządu. W i ceprezeski z urzędu pom agały prezesce w delegacjach i repre zentow aniu zarządu na zew nątrz ®5.
Zarząd w celu skutecznego kierow ania Z w iązkiem zbierał się na posiedzenie raz na tydzień. P osiedzenie było prawom ocne, jeżeli uczestniczyło w nim przynajm niej 5 członkiń zarządu, a w śród
61 Tamże, §§ 25—28: 62 Tamże.
68 Tamże.
64 Tamże, § 31, pkt 1—5. 66 Tamże, §§ 32—33.
nich prezeska lub jedna z w iceprezesek. Postanow ienia zapadały zw ykłą w iększością głosów . Z każdego posiedzenia m iał być spi sany protokół, podpisany przez w szystkich obecnych na zebraniu. N ieobecność bez uspraw iedliw ienia na czterech kolejnych posie dzeniach zarządu była uw ażana na rezygnację z funkcji członka zarządu. W takiej sytuacji do zarządu pow oływ ano zastępczynię członka zarządu. K ażdorazowa prezeska Żwiązku pełniła funkcję
przewodniczącej zarządu, będąc rów nocześnie przedstaw icielką
Związku na zew nątrz. P rzew odniczyła posiedzeniom zarządu i po siedzeniom plenarnym 66.
Statut z 1922 r. daje zarządowi szerokie upraw nienia w pro w adzeniu spraw Związku:
1) Zarząd koordynuje działalność całego Związku, w szystkich
sekcji, kół, w ydziałów , komisji;
2) czuwa nad bezpieczeństw em kasy i majątku;
3) decyduje o w yk reślen iu członków z tytu łu zaległych skła dek;
4) przedstawia zebraniu ogólnem u kandydatki na członkinie ho norowe;
5) w prow adza i w ykonuje decyzje zebrań ogólnych w pisanych
do K sięgi Uchwał; f
6) przedstaw ia zebraniu ogólnem u sprawozdania roczne z dzia łalności oraz stan m ajątkow y Związku;
7) zw ołuje zebrania ogólne i plenarne i układa ich porządek dzienny;
8) zaw iera w szelkie um ow y i kontrakty w im ieniu Związku; 9) udziela pełnom ocnictw osobom trzecim do prowadzenia in te resów Związku w instytucjach sądow ych oraz do zarządzania m a
jątkiem Związku; pełnom ocnictw a muszą być podpisane przez
przewodniczącą, sekretarkę i jedną z członkiń zarządu;
10) udziela zapom óg członkiniom Związku z funduszu zapom o gow ego;
11) sporządza doroczny spis in w en ta rz a 67.
2. S tru k tu ra osobow a g ru p y k iero w n iczej
Na podstaw ie zachow anych m ateriałów archiw alnych struktura osobow a zarządów w latach 1906— 1939 ®8 przedstaw ia się następu jąco:
M T am że, §§ 36—39.
[19] Z w iązek zaiw odow y „D źw ign ia” 241
Lata Prezeska W iceprezeska C złonkinie zarządu
1906— 1907 L. K olasińska ; J. Pietraszew ska brak danych
1907 H. Gałecka i W. Oszym owsk
i 1. L. K olasińska , 2. F. Iżycka 3. A. Grabowska 1908 1910 H. Gałecka A. Grabowska i W. Oszym owsks W. Oszym owsks 1. L. K olasińska 2. F. Iżycka 3.. J. P aw lak 1. H. Gałecka 2. F. Iżycka 3. J. P aw lak 1911 A. Grabowska L. K olasińska 1. W .Oszym owska 2. T. Staniszew ska 3. A. Rossolińska 1912 1
A. Grabowska T. Staniszew ska
1. L. K olasińska 2. F. Iżycka 3. A. R osnkiew icz 1913 A. Grabowska H. Gałecka 1. M. Legoszke 2. W. O strowska 3. F. Iżycka 1914 L. K otarbińska A. Grabowska 1. M. Sarnecka 2. T. S taniszew - , ska i 3. F. Iżycka 1915 L. K otarbińska A. Grabowska 1. M. Motz- -Potrzebow ska 2. S. Jankow ska 3. K. Stankiew icz i
1916— 1923 L. Kotarbińska A. Grabowska brak danych
1923— 1930 J. Mazaraki M. Kurtz
1. Z. Drużycka 2. J. Jarm oło- w icz
3. K. Stankiew icz
1930— 1933 Z. Potocka brak danych brak danych
1933— 1939 Z. Drużycka . j- brak danych brak danych
61 APMW, sygn. 838, Zarząd Oberpolicmajstra Warszawskiego 1838— —1918, W ykaz .personalny Zarządu „Dźwigni” 1906—1913.
W skład grupy kierow niczej C hrześcijańskiego Związku Ręko- dziełniczek D źw ignia w chodziły kobiety o dużym zaangażow aniu ideow ym i społecznym . Inicjatorki i pierw sze prezeski to siostry ze Zgrom adzenia Im ienia Jezus — L. K olasińska, H. Gałecka i A. Grabowska ®9.
W latach -1914— 1923 funkcję prezeski pełniła Lucyna K otarbiń
ska z K lew ańskich, urodzona 27 maja 1858 r. w Przasnyszu,
zm arła 9 kw ietnia 1941 r. w W arszawie. Działaczka społeczna i zw iązkow a, zw iązana z ruchem kobiecym w K rólestw ie P o l skim , a następnie w odrodzonej Polsce. Żona w yb itn ego aktora i dyrektora Teatru M iejskiego w K rakow ie w latach 1898— 1905, Józefa K otarbińskiego. Zaangażowana w n iesieniu pom ocy żołn ie rzom i cyw iln ym ofiarom I w ojny św iatow ej, członkini FIDACU. Autorka książek dla dzieci. Okres jej prezesury przypadł na trud ny czas pierw szej w ojny. D źw ignia nie przerw ała w ted y sw ojej działalności —• dzięki zapobiegliw ości L. K otarbińskiej prowadzo
no działalność gospodarczą, o ś w ia to w ą -i ch a ry ta ty w n ą 70.
K olejna prezeska D źw igni to Julia Bogusław ska-M azaraki, uro dzona 24 maja 1878 r. Pochodziła z rodziny ziem iańskiej, osiadłej na U krainie. Funkcję przewodniczącej Zw iązku pełniła do chw ili w ybrania jej w 1930 r. na prezeskę m iędzynarodow ej organizacji
FIDAC (M iędzynarodowe Stow arzyszenie B yłych U czestników
W ojny — sekcja kobieca) z siedzibą w Paryżu 7ł. 3. S ek cje
Struktury organizacyjne Zw iązku u leg ły rozbudowie za cza sów prezesury L. K otarbińskiej, która tow rzyła now e sekcje, zw a ne inaczej kom isjam i. W ramach Związku działały następujące sekcje:
1) sekcja przem ysłow o-handlow a. Jej zadaniem było prow adze nie pracow ni przeróbek i napraw y b ie liz n y 72;
2) sekcja hurtow ni z w yrobam i gotow ym i (grom adzenie pro dukcji w szystkich szwalni);
3) sekcja w łasnych szwalni;
4) sekcja w łasnych sklepów z produkcją 73;
5) sekcja pedagogiczna, która prowadziła kursy ogólnokształcą ce, pogadanki, kursy buchalterii, biblioteki, czytelnictw o 7<;
,a AZSIJ, sygn. I E -l, Księga Główna, s. 10. 70 J. Czechowska, dz. cyt., s. 454.
71 AZSIJ, sygn. II B-7, 25-lecie Chrześcijańskiego Związku Rękodziel- niczek „Dźwignia” 1906—1931, s. 12.
72 AZSIJ, sygn. II B-5, Sprawozdanie 1914—1915, s. 6. 72 Tamże.
[21] Z w iązek aaiwodowy „ D źw ign ia’ 243
6) sekcja opieki nad rękodzielniczkam i (pomoc w czasie w ojn y 1914— 1918 i 1920, w czasie choroby, pomoc pracownicom w po deszłym w ieku, organizow anie pom ocy lekarskiej dla członkiń, m ożliw ość korzystania ze schroniska dla staruszek) 7S;
7) sekcja gospodarcza (utrzym yw anie in stytu cji działających pod patronatem Związku, grom adzenie funduszów , spłata długów za ciągniętych przez Związek) 76;
8) sekcja zebrań i rozryw ek tow arzyskich (zwiedzanie, koncer ty, teatr itd.);
9) sekcja higieniczna;
10) kasa pożyczkow o-oszczędnościow a; 11) biuro pośrednictw a p r a c y 77.
W szystkie te sekcje działały przez cały okres pracy Związku,
a w ięc do roku 1939. Szerzej ich praca będzie om ówiona w n a stępnym rozdziale.
4. C złonkinie
W skład Związku w chodziły członkinie, które dzieliły się na rzeczyw iste, popierające i honorowe. W arunkiem członkostw a b y ły: ukończony 16 rok życia, narodow ość polska oraz w yznanie chrześcijańskie 78.
Warto zw rócić uw agę, że Zw iązek przynależność w yznaniow ą ujął dość szeroko; nie ograniczył jej tylko do w yznania rzym sko katolickiego, ale stw ierdza, że każda kobieta w yznania chrześci jańskiego m oże ubiegać się o członkostw o Związku. Członkiem po pierającym m oże być osoba n ie zw iązana w sposób bezpośredni ze Związkiem , bez różnicy płci, zasłużona na polu pracy społecz nej lub bezpośrednio dla Z w ią z k u 79.
C złonkowie popierający n ie posiadają biernego i czynnego pra wa w yborczego. N ie mogą też m ieć udziału w decyzjach, jakie podejm uje zarząd Zw iązku 80.
C złonków honorow ych m ianuje zebranie ogólne. Mogą oni ko rzystać ze w szsytkich praw, jakie przysługują członkom rzeczy
w istym , lecz n ie mają ich obow iązków bi.
W roku spraw ozdaw czym 1915 Zw iązek posiadał 2 członków honorow ych (p. E, Rontalerow a i dr J. Saski) oraz 33 popierają cych. Przytłaczająca w iększość jednak to członkow ie rzeczyw iści.
75 Tamże, s. 7. 76 Tamże.
77 Tamże, s. 8—9.
78 AZSIJ, sygn. II B -l, Statut z 1922 r., § 8. 79 Tamże, § 9.
60 Tamże. 81 Tamże, § 10.
A b y uzyskać członkostw o rzeczyw iste, należało złożyć zarządowi pisem ne podanie pośw iadczone przez dw ie członkinie rzeczyw i ste, następnie podanie było rozpatryw ane przez w ładze Związku, które w y d a w a ły decyzję 82.
W m yśl rozporządzeń statutu członkiniom rzeczyw istym Zw iąz ku przysługuje prawo:
1. korzystania z urządzeń Związku, lokalu, biblioteki, czytelni; 2. głosu czynnego i biernego, z w yjątkiem niepełnoletnich; 3. przedstaw iania zarządowi pisem nych postulatów na zebra niu ogólnym i plenarnym;
4. uczestniczenia w e w szystkich spraw ach Związku, stosow nie do pełnionej w nim fu n k c ji83.
O bowiązkiem członkiń jest przestrzeganie w szystkich przepisów statutu oraz opłacanie rocznej składki i w pisow ego, których w y sokość określa zebranie ogólne 8«.
Zw iązek daw ał szansę znalezienia pracy kobietom , które m a sowo przybyw ały do W arszawy w nadziei popraw y w arunków ży cia. K obiety należące do Związku w yw od ziły się ze środowiska proletariatu m iejskiego oraz z em igracji w iejskiej. Na uw agę za sługuje, dość dynam iczny rozwój liczebny Zw iązku w pierw szych latach jego istn ie n ia 85. Z zachow anych archiw aliów wiadom o, że w ch w ili jej założenia (1906 r.) organizacja skupiała 173 osoby. W rok później było już 400 członkiń. Dane statystyczne z roku 1914 m ówią, że w skład Zw iązku wchodziło: 2 członków honoro w ych, 33 członków popierających, 106 członków sekcji opieki nad rękodzielniczkam i oraz 1236 członkiń r ze c zy w isty c h 86. N ie zacho w a ły się dane liczbow e z następnych lat; sądzić należy, że orga nizacja n ie uległa zm niejszeniu, gdyż tego rodzaju instytucja p eł niła w ażne zadania społeczne zarów no w czasie I w ojny św iato w ej, jak i w okresie m iędzyw ojennym 87.
Na podstaw ie decyzji w ładz zaborczych Związek m ógł prow a dzić działalność na terenie Im perium R osyjskiego, a w oparciu o statut z 1922 r. — na terenie całej Rzeczypospolitej. Centralną siedzibą w ładz Związku była W arszawa. Z całą pew nością dało się ustalić, że Zw iązek D źw ignia posiadał sw oje filie w Często chow ie, W ilnie i P etersburgu 88.
82 Tamże, § 11. 85 Tamże, § 17. 84 Tamże, §§ 18—20.
85 AZSIJ, sygn. II B-5, Sprawozdanie 1914—1915, s. 19. Tctmż0 s. 20
87 AZSIj’ sygn.’ II B-7, 25-lecie..., dz. cyt., s. 13.
88 Archiwum Wice,postulatoxa w Warszawie, w dalszym tekście będzie używany skrót AWP, bez sygn. K rótka historia Zgromadzenia Sióstr Imienia Jezus 1887—1908.
