R E C E N Z JE
611
głów ną rolę autorstwa H u ła k o w i18. Zam ieszczone uwagi pozwalają wysnuć wniosek, iż polski aspekt działalności Bractwa św. Cyryla i Metodego wym aga jeszcze opra cowania.
Mirosław Wierzchowski
Magyar Tortenèti Bibliografia 1825—1867 TV. kötet. N em m agyar N épek (Nemzetiségek). Szerkesztettek K e m é n y G. G. és K a t u s
László. (Bibliographia Historica Hungariae 1825—1867. IV. Historia Na-
tionum Non Hungaricarum. Ediderunt G. G. K e m é n y et L. K a t u s).
Akadem iai Kiadó, Budapest 1959, s. X XXV, 675.
Instytut Historyczny W ęgierskiej Akadem ii Nauk wydał czwarty z kolei tom W ęgierskiej Bibliografi Historycznej obejmującej lata 1825—1867.
Tomy I i III tego cennego w ydaw nictw a ukazały się w druku w 1950 r., tom II w 1952 r. Pierw sze trzy tomy w yszły pod redakcją tragicznie zmarłego historyka w ęgierskiego Zoltana I. T ó t h a ; recenzowany obecnie tom czwarty redagowali: Gabor G. K e m é n у i László K a t u s.
Tematyką pierwszych trzech tom ów była całość dziejów politycznych, gospo darczych i kulturalnych W ęgier w latach 1825— 1867. Tom czwarty poświęcony zo stał zebraniu literatury do najpoważniejszego problemu politycznego w dziejach no w ożytnych Węgier, tj. problemu narodowościowego. W ielonarodowościowa mozaika polityczna historycznych Węgier zm usiła w ydaw ców do zajęcia się ruchami narodo w ym i tych krajów, które w chodziły w skład korony węgierskiej. Przygotowano w ięc bibliografię historyczną w ęgierskich Słow ian południowych, siedmiogrodzkich Ru munów, Słow aków, karpackich Ukraińców, w ęgierskich Sasów i innych narodowości. Ilość zebranego materiału nie zm ieściła się w jednym tomie i tak już objętościowo okazalszym, niż tomy poprzednie. W ydawnictwo przygotowuje w ięc drugi tom po św ięcony tem u samemu zagadnieniu.
Ponad 10 lat gromadzono materiał. Przebadano gruntownie przede wszystkim zawartość węgierskich bibliotek nie mając jednakże dostępu do zagranicznych. Wy dawcy zapowiadają, że w następnym wydaniu postarają się uwzględnić materiał bi bliotek wiedeńskich, praskich, bratysławskich, zagrzebskich, belgradzkich i innych. Pew ną rekompensatą ze strony w ydaw ców jest przytoczenie pozycyj bibliograficz nych zawartych w bibliografiach i w ydaw nictw ach naukowych krajów ościennych. Z m ateriałów tych w ydaw cy korzystali z drugiej ręki. Tak w ięc zgromadzony tu m ateriał nie posiada jednakowej wartości naukowej. Mimo to należy powitać z uznaniem inicjatyw ę i w ysiłek wydawców, którzy starali się oddać do dyspozycji nauki bibliografię m ożliw ie pełną.
Omawiany tom podzielony jest na dwie części: pierwsza obejmuje literaturę do problemu narodowościowego sensu stricto, druga zajm uje się ruchami narodowym i ówczesnych w ęgierskich Słowian południowych (Chorwatów, Serbów, Słoweńców)
18 Z a j o n c z k o w s k i j cytuje pogląd Kostomarowa, iż Hułak nabył przekonań rew olucyjnych pod w pływ em pobytu na U niwersytecie Dorpackim. Czy n ie mamy tu do czynienia z oddziaływ aniem rewolucyjnej tradycji konarszczyzny, zaszczepionej w Doriparcie przez kółko Hildebranta.
612
R E C E N Z JEoraz ruchem narodowym słowackim . Tom następny, zapowiedziany .na rok 1961, ma objąć bibliografię pozostałych narodowości węgierskich, jak Rumunów siedm io grodzkich, karpackich Ukraińców,. N iem ców i innych.
Część pierwsza podzielona jest na 13 rozdziałów. W rozdziale pierwszym zawarta została bibliografia ogólna do problemu narodowościowego w X IX w., ze szczegól
nym uwzględnieniem Europy środkowowschodniej i monarchii habsburskiej.
W trzech następnych rozdziałach zebrane zostały bibliografie, encyklopedie, dzieła statystyczne i geograficzne. Rozdziały piąty i szósty poświęcone są historii stosunków poszczególnych rejonów i kom itatów do problemu narodowościowego. Rozdział siód my zajm uje się stosunkami m iędzy Węgrami a innym i narodowościami oraz stosun kami w zajem nym i między narodowościam i niem adziarskimi Węgier. Warunki eko nomiczne i socjalne poszczególnych narodowości zebrane zostały oddzielnie w roz dziale ósmym. Treścią rozdziału dziewiątego jest historyczny rozwój problemu naro dowościowego i polityki narodowościowej w trzech etapach: 1825—1848, 1848—1849 i 1849— 1867. Rozdziały pozostałe zajmują się sytuacją prawną narodowości na Wę grzech, oświatą, kulturą i stosunkiem kościołów do ruchu narodowościowego. Szcze gólnie cenna jest zam ieszczona w rozdziale dwunastym obszerna bibliografia prasy narodowościowej na Węgrzech w latach 1825—1867. Przytoczone są tutaj dane o 183 czasopismach narodowościowych, z podaniem m iejsca i czasu ich w ydawania, a w m iarę możności .redaktorów i wydawców. Znacznej ilości tych czasopism nie udało się w ogóle odszukać, przy innych podano numery brakujące w dostępnych zbiorach. Z czasopism tych w eszły do bibliografii poszczególne artykuły tyczące pro blem u narodowościowego.
Druga część omawianego tomu zajm uje się historią poszczególnych narodowości na Węgrzech w latach 1825— 1867. Układ zastosowany, jest taki sam, jak w tomach poprzednich. Jedyną innowacją jest wprowadzenie obszernej bibliografii literatury pięknej z uwagi na to, że życie literackie tych narodów było w tym czasie organicz n ie zw iązane z życiem politycznym. W ydawcom nie chodziło tu o pełne zebranie bi bliografii literatury poszczególnych narodowości lecz jedynie tych pozycyj literac kich. które odegrały większą lub m niejszą rolę polityczną. Dla orientacji warto za znaczyć, że bibliografia ruchu narodowego w Choi^wacji i Słow enii obejmuje 6763 po zycje, a ruchu słowackiego — 9585.
Całość tomu zam yka dokładny indeks nazwisk oraz indeks rzeczowy podany w językach węgierskim , rosyjskim, niem ieckim, francuskim i angielskim. W poprzed nich tomach indeks rzeczowy podany był tylko w języku węgierskim a indeksu na zw isk w ogóle nie zamieszczono.
W ydawnictwo zam knięto w grudniu 1957 r. Tom następny i ostatni bibliografii, zapowiedziany na rok 1961, zawierać ma uzupełnienia z najnowszej literatury, która ukazała się po 1957 r.
W ęgierska Bibliografia Historyczna nie jest typem tzw. bibliographie raisonnée. Zastosowano w niej układ rzeczowy, a intencją w ydaw ców było zgromadzić w niej całość m ateriału do każdego działu. Czy udało to się redaktorom w całości? Mimo częstych i nieuniknionych w takim układzie powtarzań tych samych not bibliogra ficznych w różnych działach, niektóre rozdziały zdradzają rażące luki. Uderzyć to m usi specjalnie czytelnika polskiego. W ydawcy korzystali z licznych bibliografii za granicznych, uwzględniali szeroko dorobek nauki historycznej w różnych krajach, natom iast dorobek nauki polskiej potraktowany został fragmentarycznie. Tak np. na s. 91, w specjalnym podrozdziale zatytułow anym „Rola pośrednicząca polskiej em i gracji” (chodzi o konflikt narodowościowy w 1848—49) zamieszczono tylko jedną
R E C E N Z JE
613
pracę B a t o w s k i e g o1, d w ie H a n d e l s m a n a2 i jedną L e w a k a 3. Znalazł się wpraw dzie popularny artykuł D z i e w a n o w s k i e g o 4, ale brak pracy K u k i e l a 5, R u s j a n a 6, F e l d m a n a 7 czy innych. To samo w jeszcze wyraźniejszej formie tyczy rozdziałów o stosunkach polsko-słowackich, czy polsko-czeskich. W rozdzia łach o wzajem ności słowiańskiej i panslawizm ie brak zupełnie literatury polskiej, zarówno dawnej, jak i współczesnej. Nie można korzystać z bibliografii polegając na tem atycznym układzie zastosowanym przez redakcję. W iele pozycyj do żądanego te matu szukać należy nie tylko w e wskazanym przez redakcję dziale, lecz w całości tomu a nawet w całości bibliografii. Inną niedogodnością jest brak rozróżnienia m ię dzy małoznaczącymi artykułam i lub drukowanymi przemóiwieniami, a poważnymi pracami naukowym i. Przyjętej w poprzednich tomach zasady rozgraniczania prac współczesnych od późniejszych i najnowszych opracowań nie stosowano konsekw ent nie w om awianym tu tom ie czwartym.
Te drobne uwagi natury krytycznej nie osłabiają dużej w artości dzieła. W ydaw cy węgierscy, zebrali po raz pierwszy ogromny m ateriał do problemu narodościo- w ego na Węgrzech, materiał, bądź porozrzucany dotychczas w różnych bibliografiach, bądź ginący w zapom nieniu na półkach bibliotek. Obfitość nagromadzonego m ate riału, w w ielu wypadkach dotychczas nieznanego, zaskoczyła samych w ydawców. Z ilGŚci przedstawionego m ateriału widać wyraźnie, że problem ten był istotnie klu czowym zagadnieniem politycznym W ęgier nowożytnych. Przez publikację tych ma teriałów autorzy ustaw iają w odpowiedniej proporcji dzieje w łasnego narodu w sto sunku do tych licznych niem adziarskich narodowości, które razem z Węgrami tw o rzyły dzieje korony w ęgierskiej. Proporcja ta, z krzywdą dla narodowości niem a dziarskich i w konflikcie z obiektywizm em naukowym nie była przestrzegana przez dawniejszą, nacjonalistyczną historiografię w ęgierską. Dla w spółczesnych gruntow nych badań nad problemem narodowościowym w X IX w., om ówiona tu bibliogra fia okaże się w alną pomocą.
W acław Felczak
„Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego”, wyd. N aczelny Kom itet
Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Kom isja Historyczna, War
szawa 1959, rocz. 1.
W dniach obrad III Kongresu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego ukazał się pierw szy tom „Roczników D ziejów Ruchu Ludowego”. O założeniu tego nowego czasopisma zadecydował Naczelny Kom itet ZSL. Pism o wychodzi w ięc pod jego patronatem. Na czele redakcji stanął w iceprezes NK ZSL Marszałek Sejmu — Czesław W y c e c h.
1 H. B a t o w s к i,. Polacy, Chorwaci i W ęgrzy w 1848— Í9, Warszawa 1937. 2 M. H a n d e l s m a n , Książe A d a m Czartoryski Warszawa 1949, tenże, Czarto
ryski, Nicolas I-er et la Question du Proche Orient, Paris 1934 i inne.
3 A. L e w a k , Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831—1878), Warszawa 1935. 4 M. H. D z i e w a n o w s k i , 1848 and the Hotel Lambert, SER XXVI, 1948, s. 361—373.
5 M. K u k i e 1, Czartoryski and European Unity 1780—1861, Princenton, N ew Jersey 1955.
• L. R u s j a n , Polacy i sprawa polska na Węgrzech 1848—49, W arszawa 1934. 7 J. F e l d m a n , S prawa polska w roku 1848, Kraków 1933.
