Z dziejów organizacji i zarządzania kulturą fizyczną w Polsce w latach 1918-1998

Z dziejów organizacji i zarządzania

kulturą fizyczną w Polsce w latach

1918-1998

Prace Naukowe. Kultura Fizyczna 4, 87-100

P R A C E N A U K O W E W y ż s z e j S z k o ły P e d a g o g ic z n e j w C z ę s to c h o w ie

Seria: KULTURA FIZYCZNA z. IV, 2001

Eligiusz Małolepszy

Z DZIEJÓW ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA KULTURĄ FIZYCZNĄ W POLSCE W LATACH 1918 - 1998

A. Organizacja i zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce w latach

1918 -1 9 3 9

Po zak o ń czen iu I w ojny św iatow ej w odradzającym się państw ie polskim d ziałacze w y chow ania fizycznego i sportu w ystępow ali z postulatam i, in icja­ tyw am i o raz koncepcjam i tw orzenia w obrębie kultury fizycznej struk tu r o r­ g an izacyjny ch. Już 27 listopada 1918 r. uczestnicy D zielnicow ego Z jazdu L ekarzy z W ielkopolski, Prus i Śląska uznali, iż głó w n ą p o d staw ą bytu narodu i pań stw a j e s t je g o siła liczebna oraz zdrow ie fizyczne. Jedn ocześnie Zjazd w ezw ał ó w czesny rząd do szybkiego opracow ania program u pracy nad „ fi­ zycznym rozw ojem społeczeństw a polskiego” 1.

O db y w ający się w kilka m iesięcy później (kw iecień 1919 r.) w W arszaw ie Z jazd N au czycielski podjął jesz c z e bardziej daleko idące w nioski i p o stan o ­ w ienia. O brad y Zjazdu odbyw ały się w szeregu sekcjach, w śród których ak ­ ty w n ą była S ekcja H igieny Szkolnej i W ychow ania Fizycznego. S kupiała ona głów nie lekarzy szkolnych oraz nauczycieli w ychow ania fizycznego. U chw ała tej sekcji po dk reślała znaczenie i rolę w ychow ania fizycznego w ogólnym pro cesie w ychow aw czym . W ychow anie fizyczne uznano za rów norzędny w zględem w ycho w an ia um ysłow ego składnik procesu w ychow aw czego dzieci i m łodzieży. P ostulow ano rów nież rozszerzenie w ychow ania fizycznego w program ach szkolnych oraz rozbudow ę i w łaściw e w yposażenie szkolnych obiek tó w sportow ych. Pow yższe w nioski i postano w ien ia nie doczekały się szybkiej realizacji w praktyce ze w zględu na brak środków.

W 1918 r. przy M inisterstw ie W yznań R eligijnych i O św iecen ia P ublicz­ nego (M W R i O P) pow ołano R eferat W ychow ania Fizycznego, na czele k tó­ rego stan ął W. O sm ólski. W rok później przy tym że M in isterstw ie utw orzono

1 M. Slon iew sk i, K oncepcje i organ izacja w ych ow ania fizy czn e g o i sp o rtu w okresie m ięd zyw o ­ jen n ym , „W ychow anie Fizyczne i Higiena Szkolna” nr 9, 1988, s. 295.

W ydział H igieny Szkolnej i W ychow ania Fizycznego, w skład którego w szedł uprzednio pow ołany referat. P odstaw ow ym celem działalności R eferatu W y­ chow ania Fizycznego, a następnie W ydziału H igieny Szkolnej i W ychow ania Fizycznego było dążenie do ugruntow ania pozycji w ychow ania fizycznego w tw orzących się program ach szkolnych.

R ów nolegle z zagadnieniam i higieny i w ychow ania fizycznego ro zw ijały się organizacyjne form y ruchu sportow ego. W październiku 1919 r. w K rako ­ w ie utw orzono Polski K om itet U działu w Igrzyskach O lim pijskich , a 1 grud ­ nia 1919 r. Polski K om itet Igrzysk O lim pijskich (PK IO L), na czele którego stanął ja k o prezes książę Stefan Lubom irski. Z inicjatyw y PK IO L rozpoczęto przygotow ania polskich sportow ców do Igrzysk O lim pijskich w A ntw erpii (1920 r.). O bok S. L ubom irskiego, funkcje prezesów w d w u dziestoleciu m ię­ dzyw ojennym w kolejności pełnili: K. L ubom irski (1923 - 1929), K. G lab isz (1929 - 1939). Do zadań PKOL należało: przygotow anie ze Z w iązkiem P ol­ skich Z w iązków Sportow ych reprezentacji Polski do udziału w zim ow ych i letnich igrzyskach olim pijskich, propagow anie idei olim pijskich , rep rez en ­ to w anie sportu polskiego w M iędzynarodow ym K om itecie O lim pijskim oraz w spółpraca z P olo n ią w diasporze.

Po pow staniu kilku zw iązków sportow ych (Polskiego Zw iązku L ekko­ atletycznego, P olskiego Zw iązku Tow arzystw W ioślarskich, P olskiego Z w iąz­ ku Piłki N ożnej i P olskiego Zw iązku N arciarsk ieg o w 1919 r., P olskiego Zw iązku T ow arzystw K olarskich w 1920 r. oraz P olskiego Z w iązku L aw n T enisow ego i P olskiego Zw iązku Ł yżw iarskiego w 1921 r.) po w ołano na zjeź- dzie 29 października 1921 r. Z w iązek Polskich Zw iązków Sportow ych^Z P Z S ). Organizacyjne Walne Zgromadzenie ZPZS odbyło się 19 lutego 1922 r. P ie rw ­ szym je g o prezesem został A rtur Ś liw iński, a od 1923 r. funkcję tę p ełnił S ta­ nisław O siecki. W latach następnych pow stały dalsze zw iązki sportow e, które przystąpiły do ZPZS. ZPZS spełniał rolę naczelnej organizacji sportow ej i w niósł duży w kład w rozw ój polskiego sportu. W 1925 r. nastąpiło p o łącze­ nie ZPZS i P K O L ja k o ZPZS-PK O L.

W pierw szych latach niepodległości opieka nad w ychow aniem fizycznym i sportem znajdow ała się także w kom petencji M in isterstw a Z d ro w ia P ublicz­ nego. W ram ach m inisterstw a utw orzono referat w ychow ania fizycznego, którym kierow ał H enryk Jeziorow ski. O bok referatu w ychow ania fizycznego, przy m inisterstw ie pow ołano do życia P aństw o w ą R adę W ychow ania F izycz­ nego i Kultury Cielesnej (PRWF i KC). PRWF i KC, działająca w latach 1919 — - 1922 była organem opiniodaw czym i doradczym w spraw ach w ychow ania fizycznego i sportu dw óch m inisterstw : Z drow ia P u blicznego oraz W R i OP.

Z d ziejó w organizacji i zarządzania.. 89

W latach 1923 - 1925 podjęto dalsze próby tw orzenia stru ktur za rząd za­ nia i organizacji w dziedzinie w ychow ania fizycznego i sportu. Po likw idacji w spom nianej ju ż PRW F i KC, 25 kw ietnia 1925 r. została po w ołana przy M W R i OP R ada N aczelna W ychow ania F izycznego i P rzy sp oso bienia W oj­ skow ego (R N W F i PW ), która d ziałała do 1927 r.

W ażną rolę w rozw oju kultury fizycznej spełniało w ojsko, które od p o ­ czątku zainteresow ane było w ychow aniem fizycznym i sportem . W 1924 r. rozporządzeniem III oddziału Sztabu G eneralnego pow ołano przy D ow ódz­ tw ach O kręgów K orpusów (D O K ) społeczne kom itety w ychow ania fizy czn e­ go i przysposo bienia w ojskow ego. K ażde D O K posiadało referat W F i PW.

W latach 1918 - 1926 zbudow ane zostały zręby organizacji i zarządzan ia w ychow ania fizycznego i sportu. D ziedziny te znajdo w ały się w k om petencji M inisterstw a W yznań R eligijnych i O św iecenia P ublicznego, M inisterstw a Z drow ia P ublicznego oraz M inisterstw a Spraw W ojskow ych.

W ostatnich m iesiącach 1926 r. stw orzone zostały podw aliny pod reo rg a­ nizację struktury w ychow ania fizycznego i sportu. B ezpośredni w pływ na przem iany zachodzące w tych dziedzinach m iał przew rót m ajow y (1926 r.) i dojście do w ładzy obozu legionow ego skupionego w okół m arszałka Jó zefa Piłsudskiego.

Na posiedzeniu w dniu 10 listopada 1926 r. P rezydium R ady M inistrów pozytyw nie odniosło się do w spólnego w niosku m inistrów resortu Spraw W ojskowych, W yznań R eligijnych i O św iecenia P ublicznego oraz Spraw W ew nętrznych, podejm ując uchw ałę w spraw ie podn iesien ia poziom u w y­ chow ania fizycznego, której w ykonanie pow ierzono m inistrow i Spraw W oj­ skow ych. Jednocześnie zalecono utw orzenie urzędu państw ow ego przy tym m inisterstw ie. O w ocem tych przedsięw zięć stało się utw orzenie 28 stycznia 1927 r. Państw ow ego U rzędu W ychow ania Fizycznego i P rzysp oso bienia W ojskow ego (P U W F i PW ).

Do zadań PU W F i PW należało koordynow anie działalności w zakresie w ychow ania fizycznego, sportu i przysp osobienia w ojskow ego, a w szczegó l­ ności ustalanie w ytycznych, przedstaw ianie w niosków i opinii, spraw ow anie nadzoru nad instytucjam i i organizacjam i w ychow ania fizycznego, sportu i przysposobienia w ojskow ego, składanie propozycji budżetu pań stw a na p o ­ wyższe dziedziny, a także w ydaw anie czasopism i w ydaw nictw . N a czele PUW F i PW stał dyrektor, bezpośrednio podległy M inistrow i Spraw W ojsko­ wych. W latach 1927 - 1939 funkcję tę piastow ali kolejno: ppłk J. U lrych, płk W. K iliński, gen. J. O lszyna-W ilczyński i gen. K. Saw icki. W skład U rzędu w chodziły w ydziały: ogólny, społeczny, w yszkolenia i zaopatrzenia, oraz dw a

referaty: w ychow ania fizycznego kobiet i dzieci i przysposobienia w o jsk o w e­ go kobiet.

Z arządzenie Rady M inistrów z 28 stycznia 1927 r. pow ołało jed n o cz eśn ie do życia R adę N au k o w ą W ychow ania Fizycznego, ja k o organu d oradczego PU W F i PW. Do zadań Rady N aukow ej należało m .in. ustalanie zasad kontroli lekarskiej nad w ychow aniem fizycznym , uzgodnienie i u jed no licenie m etod w ychow ania fizycznego w szkolnictw ie, w ojsku i organizacjach sportow ych, opracow yw anie i opiniow anie projektów ustaw i rozporządzeń, o p racow y w a­ nie w ytycznych w zakresie sportu m łodzieży, sportu kobiecego, kryteriów zaw odniczych, m etod treningu sportow ego o raz prow adzenie badań d o św iad ­ czalnych.

PU W F i PW posiadał sw oje odpow iedniki na szczeblu w ojew ódzkim , pow iatow ym i m iejskim , na których czele stali w ojew odow ie i starostow ie. W późniejszym okresie podejm ow ano próby tw orzenia gm innych kom itetów w ychow ania fizycznego i przysposobienia w ojskow ego.

W ażną rolę w strukturze organizacyjnej kultury fizycznej spełniały O k rę­ gow e U rzędy W ychow ania Fizycznego i P rzysposobienia W ojskow ego przy DOK . O bok O kręgow ych U rzędów W F i PW działały R ejonow e K om endy W F i PW przy dyw izjach piechoty oraz O bw odow e K om endy W F i P W przy pułkach.

PUW F i PW w ystąpił z in icjatyw ą tw o rzen ia poradni sp ortow o-lekarskich przy okręgow ych ośrodkach w ychow ania fizycznego, ja k rów nież w m iarę m ożliw ości przy M iejskich i P ow iatow ych K om itetach W F i PW. W okresie m iędzyw ojennym utw orzono poradnie sportow o-lekarskie m .in. w W arszaw ie, K atow icach, Ł odzi, B rześciu n. B ugiem , K rakow ie, Lw ow ie, Toruniu, W ilnie, Przem yślu, D ziałdow ie, Lublinie, Łucku, G rodnie, C zęstochow ie, B ydgoszczy i Poznaniu. Pom im o podjętych starań stan opieki lekarskiej był nie zad aw ala­ jący. Św iadczy o tym liczba przebadanych sportow ców , np. w 1932 r. na o g ó l­

ną liczbę około 483 000 sportow ców przebadano zaledw ie 15 286.

Politykę państw a w dziedzinie w ychow ania fizycznego i sportu re alizo ­ w ały inne resorty. W 1928 r. zorganizow ano w M W R i OP W ydział H igieny Szkolnej i W ychow ania Fizycznego. Przy M in isterstw ie P o czt i T elegrafów oraz M in isterstw ie K om unikacji utw orzono organizacje P ocztow ego i K o le­ jo w e g o P rzysposobienia W ojskow ego. W M inisterstw ie Spraw W ew nętrznych

spraw am i w ychow ania fizycznego i sportu kierow ał W ydział W ojskowy. P o­ nadto w D epartam encie Z drow ia w M inisterstw ie Spraw W ojskow ych istniał W ydział W ychow ania Fizycznego.

PUW F i PW, w ykorzystując sw oje m ożliw ości, w stosunku do innych in ­ stytucji dążył do p odporządkow ania sobie społecznego nurtu w w ycho w an iu fizycznym i sporcie. W skutek podejm ow anych działań w kw ietniu 1935 r.

Z d z iejó w organizacji i zarządzania. 91

doszło do podpisania um ow y o w spółpracy pom iędzy PU W F i PW, R adą N a ­ ukow ą WF, ZPZS oraz PK O L. W im ieniu poszczególnych instytucji um owę podpisali: płk W ładysław K iliński ja k o dyrektor PU W F i PW, gen. Stanisław R ouppert w im ieniu Rady N aukow ej WF, płk Ju liusz U lrych — p rzew od ni­ czący Z PZS, oraz płk K azim ierz G labisz — prezes PK O L . U m ow a o w sp ó ł­ pracy, nazw ana przez ó w czesną prasę „konstytu cja spo rtow ą”, ug ru nto w ała form alnie zw ierzchnictw o PU W F i PW nad całym sportem w Polsce. O p o ­ wyższym m oże św iadczyć publikacja w „P rzeglądzie Sportow ym ” z 20 k w iet­ nia 1935 r., we fragm encie której czytam y: „[...] do o piekow ania się i o g ó ln e­ go kierow ania sportem z ram ienia państw a pow ołany je s t w pierw szym rzę­ dzie PU W F i PW ja k o państw ow y organ fachow y [...]” .

W latach 1927 - 1939 stw orzono ośrodek kierow niczy, zajm ujący się dziedzinam i w ychow ania Fizycznego, sportu, a także przysposobienia w o j­ skow ego. P U W F i PW usytuow any przy M inisterstw ie Spraw W ojskow ych, spełniał rolę instytucji centralnej, którego działalność przyczyniła się do upo ­ w szechnienia w ychow ania fizycznego, sportu, ja k rów nież przysp osob ien ia w ojskow ego w śród społeczeństw a polskiego.

B. Organizacja i zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce w latach

1945 -1989

Po II w ojnie św iatow ej w zakresie organizacji i zarządzania k u ltu rą fi­ zy czną początkow o naw iązano do koncepcji przedw ojennych. W styczniu 1946 r., ja k pisze L. Szym ański: „[...] w eszły w życie dekrety Rządu Jedności N arodow ej «O pow szechnym obow iązku w ychow ania fizycznego i p rzyspo­ sobienia w ojskow ego»” . Przy M inisterstw ie O brony N arodow ej utw orzono PUW F i PW oraz P aństw ow ą Radę W ychow ania Fizycznego i P rzysp oso bie­ nia W ojskow ego (PRW F i PW ). Z adaniem PRW F i PW było ustalanie zasad ­ niczych w ytycznych postępow ania oraz spraw ow anie kontroli nad PUW F i PW, ja k rów nież w spieranie je g o działalności.

Do zadań PUW F i PW należało m .in.: subw encjonow anie ruchu sp o rto ­ w ego, szkolenie kadr instruktorskich, w ydaw anie rozporządzeń w zakresie pow szechnego w ychow ania fizycznego i turystyki oraz w ykonyw anie nadzoru i doradztw a nad instytucjam i i organizacjam i prow adzącym i w ychow anie fi­ zyczne i sport, planow anie budow nictw a dla potrzeb w ychow ania fizycznego, sportu i przysposobienia w ojskow ego, prow adzenie działalności społeczno- w ychow aw czej na gruncie sportu oraz nadzór nad kontaktam i sportu p o lsk ie­

4 L. Szymański, Ze stu d ió w n ad m odelem kultury fizy czn e j w Polsce L udow ej 1944 - ¡9 8 0 , W ro­ cław 1996, s. 1 4 - 15.

go z zagranicą. PUW F i PW, ja k rów nież PRW F i PW posiadały sw oje odp o­ w iedniki na szczeblu w ojew ódzkim , pow iatow ym i m iejskim .

Środki finansow e na potrzeby PUW F i PW były cz ęścią budżetu M ini­ sterstw a O brony N arodow ej. Jak pisze J. Chefypecki, „w ocenie PRW F i PW w ynosiły one w 1946 r. 0,6% budżetu p ań stw a” .

W czasie obrad K ongresu S portow ego w W arszaw ie 24 m arca 1946 r. re­ aktyw ow ano działalność Polskiego K om itetu O lim pijskiego. Do zadań PKOl należy zaliczyć: reprezentow anie polskiego sportu w kontaktach z M iędzyna­ rodow ym K om itetem O lim pijskim , narodow ym i kom itetam i olim pijskim i innych krajów , oraz podejm ow anie uchw ał w spraw ie zgłaszan ia składu i udziału w letnich i zim ow ych igrzyskach olim pijskich.

D ziałalność PU W F i PW i PRW F i PW trw ała je d y n ie dw a lata. P odstaw ą zm iany struktur w zakresie organizacji i zarządzania k ultura fizy czn ą stała się U staw a Sejm u P olskiej R zeczypospolitej Ludow ej z 25 lutego 1948 r. o po ­ w szechnym obow iązku przysposobienia w ojskow ego oraz organizacji spraw kultury fizycznej i sportu. W m iejsce PU W F i PW i PRW F i PW pow ołano G łów ny U rząd K ultury Fizycznej (G U K F ) oraz N a cze ln ą R adę do Spraw M łodzieży i K ultury F izycznej, działające przy P rezesie Rady M inistrów . W e­ dług J. G aja: „[...] G U K F stał się centralnym organem ad m inistracji p aństw o­ wej. Jego terenow ym i odpow iednikam i b^ły w ojew ódzkie, pow iatow e i m iejskie inspektoraty kultury fizycznej [...]” . W sw ojej d ziałalności urzędy te zostały ściśle pow iązane z radam i ds. M łodzieży oraz P o w szech ną O rgani­ za c ją „S łużba P olsce” .

K olejne zm iany w strukturze państw ow ego k ierow nictw a kultury fizycz­ nej dokonały się na przełom ie lat 1949/1950. Z asadnicze znaczenie m iała U chw ała B iura P olitycznego K om itetu C entralnego Polskiej Partii R o bo tn i­ czej (PPR ) z 28 w rześnia 1949 r., w której czytam y: „P olska zm ierzająca do socjalizm u w inna być krajem zdrow ych i m ocnych ludzi, radujących się ży­ ciem , którym w ychow anie fizyczne i sport w yro b ią siłę w oli, opanow anie i w ytrzym ałość na trudy i um iejętność zespołow ego życia i w ysiłku ludzi przygotow anych do pracy dla Ludow ej O jczyzny i do obrony w razie potrzeby jej g ra n ic” . U staw ą z 30 grudnia 1949 r. utw orzony został G łów ny K om itet K ultury Fizycznej (G K K F), w raz ze swym i terenow ym i odpow iednikam i. G K K F d ziałał przy P rezesie Rady M inistrów . Stał się organem planującym ,

5 J.Chełmecki, D ziałalność P ań stw ow ego Urzędu W ychowania F izycznego i P rzysposobien ia W ojskow ego w latach 1946 - 1948, [w:] „Z najnowszej historii kultury fizycznej w P olsce”, l. II, praca zbiorow a pod red. L. Szym ańskiego i Z. Schwarzera, W rocław 1996, s. 167 - 168.

6 J. Gaj, K. Hądzelek, D zieje kultury fizy czn e j w P o lsce, Poznań 1997, s. 187.

Z d ziejó w organizacji i zarządzania.. 93

kierującym i kontrolującym w zakresie kształcenia kadr i nauki, ustalał w y ­ tyczne w zakresie organizacji i program ow ania w ychow ania fizycznego w szkołach, infrastruktury w ychow ania fizycznego i sportu, działalności w y ­ daw niczej i popularyzatorskiej oraz w spółpracy m iędzynarodow ej w obrębie kultury fizycznej. G K K F był pierw szym w Polsce centralnym organem ad m i­ nistracji państw ow ej, kierującym w yłącznie spraw am i kultury fizycznej.

W okresie działalności G K K F nastąpił w zrost aktyw ności państw a w dziedzinie kultury fizycznej. Państw o przeznaczało w ięcej środków m ate­ rialnych m .in. na upow szechnienie kultury fizycznej, ja k rów nież na sport w yczynow y. W tym okresie pow stały now e organizacje, które w niosły w iele dla rozw oju i upow szechnienia kultury fizycznej w Polsce. W śród nich należy w ym ienić: Z rzeszenie „L udow e Z espoły S portow e” (pow stałe w 1952 r.), Z rzeszenie S portow e „S tart” (1952 r.).

P ew nego rodzaju przełom em w om aw ianych problem ach był rok 1956. W dekrecie z 18 stycznia 1956 r. określone zostały ponow nie zadania G K K F i je g o terenow ych odpow iedników . Do zadań G K K F należało m.in.: ustalanie kierunków oraz sporządzanie planów rozw oju kultury fizycznej, ustalanie w ytycznych do program ów obow iązkow ego w ychow ania fizycznego w szko­ łach i innych placów kach ośw iatow ych oraz spraw ow anie kontroli, ustalanie kierunku i opracow yw anie planów szkolenia kadr dla potrzeb kultury fizy c z­ nej, w ytyczanie kierunku działalności w szystkich organizacji sportow ych, k ontrola i nadzór nad d ziałaln o ścią fin an so w ą i gospodarczą, inw estycje sportow e, ustalanie potrzeb w zakresie produkcji i rozdziału sprzętu sp o rto ­ w ego, koordynow anie działalności naukow o-badaw czej w dziedzinie kultury fizycznej, w spółpraca m iędzynarodow a, rozw ijanie działalności upow szech­ niającej i w ydaw niczej. W tym sam ym roku utw orzono przy G K K F organ o piniodaw czy — Radę N aukow o-M etodyczną K ultury Fizycznej.

W 1960 r. podjęto działania m ające na celu utw orzenie organu, który za­ rządzałby nie tylko k ulturą fizyczną, ale także turystyką. Połączono dw ie o d ­ rębne instytucje G K K F i K om itet ds. Turystyki pod n azw ą G łów ny K om itet K ultury Fizycznej i T urystyki (G K K F i T) w raz z odpow iednikam i w terenie (w ojew ódzkie i pow iatow e). Ta struktura w ładz państw ow ych p rzetrw ała do roku 1978. W ram ach działalności G K K F i T utw orzono dw a podkom itety kultury fizycznej i turystyki oraz pow ołano now e ciała kolegialne: R adę W y­ chow ania Fizycznego, Radę Sportu i Radę Turystyki. U stabilizow ana została w tej dziedzinie d ziałalność państw ow a i społeczna.

W okresie istnienia G K K F i T zaznaczył się rozw ój sportu. Polska w k la­ syfikacji drużynow ej na letnich igrzyskach olim pijskich, plasow ała się w pierw szej dziesiątce. W arto w ym ienić bardzo udane dla sportow ców Polski Igrzyska O lim pijskie w R zym ie w 1960 r., w Tokio w 1964 r., w M eksyku

w 1968 r., w M onachium w 1972 r., w M ontrealu w 1976 r. Z intensyfikow ano rozwój i kształcenie kadr dla potrzeb kultury fizycznej, m .in. przez pow ołanie now ych ośrodków akadem ickich oraz rozwój istniejących. N a stą p ił rów nież rozw ój budow nictw a sportow ego, zw iększenie produkcji sprzętu sportow ego. W dalszym ciągu organizow ano działalność w ydaw niczą, propagandow ą, o r­ ganizow ano im prezy m asow e w zakresie kultury fizycznej.

W roku 1973 uchw ałą Rady M inistrów pow ołano P olsk ą F ederację Sportu i W ojew ódzkie Federacje Sportu. W skład Polskiej F ederacji Sportu w ch o ­ dziły F ederacje W ojew ódzkie, polskie zw iązki sportow e, a także niektóre zrzeszenia sportow e. N atom iast W ojew ódzkie F ederacje Sportu zrzeszały kluby, organizacje sportow e i okręgow e zw iązki sportow e. Ponadto, po w p ro ­ w adzeniu now ego podziału adm inistracyjnego państw a w 1975 r., we w szyst­ kich urzędach w ojew ódzkich i urzędach m iast liczących pow yżej 150 tysięcy m ieszkańców pow stały w ydziały kultury fizycznej i turystyki. Jak pisze J. G aj, „[...] działalności jed n o stek adm inistracyjnych tow arzyszyły ze­ społy doradczo-konsultacyjne pod nazw ą kom itet kultury fizycznej i turystyki pow oływ ane w w ojew ództw ach. Ich aktyw ność była uzależniona od stopnia zaangażow ania przedstaw icieli reprezentujących w składzie kom itetów różne środow iska, tj. kuratoria, zw iązki i kluby sportow e, stow arzyszenia, ja k np. Tow arzystw o K rzew ienia K ultury Fizycznej i itp., w latach osiem dziesiątych na podstaw ie um ow y o radach narodow ych uległy one likw idacji [...] .

K olejne zm iany w organizacji i zarządzaniu k u ltu rą fizyczną w P olsce na­ stąpiły w roku 1978. U staw ą z 26 m aja 1978 r. w m iejsce G K K F i T pow ołano G łów ny K om itet K ultury Fizycznej i Sportu (G K K F i S) oraz G łów ny K om i­ tet Turystyki (G K T). W arto rów nież zw rócić uw agę na fakt, iż w zw iązku z pow ołaniem G K K F i S, zlikw idow ano P olską F ederację Sportu. W dalszym ciągu istniały w poszczególnych w ojew ództw ach — W ojew ódzkie F ederacje Sportu. G K K F i S został podporządkow any Prezesow i R ady M inistrów .

Słusznie uw aża J. G aj, że „w ątpliw ość budzi nazw a u rzędu” — G K K F i S. Sport je s t form ą uczestnictw a w kulturze fizycznej, stąd też w łaściw ą nazw ą byłby G łów ny K om itet K ultury Fizycznej. W ram ach kom itetu działała R ada U pow szechniania K ultury Fizycznej, R ada Polskich Zw iązków Sporto­ wych oraz R ada W yższego Szkolnictw a K ultury Fizycznej. Były to ciała op i­ niodaw czo-doradcze. G K K F i S przestał nadzorow ać całokształt statutow ej i gospodarczej działalności organizacji społecznych, w je g o gestii po zosta­ w iono jed y n ie funkcje koordynacyjno-kontrolne. E lem entem pozytyw nym było dzięki postulatom kom itetu podjęcie decyzji rządow ych w spraw ie u tw o ­ rzenia państw ow ego system u stypendialnego dla w ybitnych sportow ców

Z d ziejó w organizacji i zarządzania.. 95

w celu un iezależnienia się od zakładów pracy, przejęcia od zakładów pracy porzucanych obiektów sportow ych oraz stw orzenia dla klubów sportow ych m ożliw ości podejm ow ania i rozw ijania zarobkow ej działalności g o sp od ar­ czej . K rytycznie o kulturze fizycznej przełom u lat siedem dziesiątych i osiem dziesiątych w ypow iada się L. Szym ański, „[...] czynnie upraw iało kulturę fizyczn ą zaledw ie 7,4% ogółu społeczeństw a, w tym 6,5% p ow szech ­ ne form y w ychow ania fizycznego i sportu, a 0,9% sport w yczynow y . Jest to uw aga słuszna, w arto je d n a k zauw ażyć, że w okresie tran sfo rm acji ustrojow ej (po roku 1989) zm niejszył się stan osób upraw iających sport w yczynow y — zarejestrow anych w Polskich i O kręgow ych Zw iązkach S portow ych.

Ważnym w ydarzeniem dla zagadnień organizacji i zarządzania k u ltu rą fi­ zy czną w Polsce było uchw alenie przez Sejm ustaw y o kulturze fizycznej z 3 lipca 1984 r. U staw a regulow ała zakres obszarów i form u czestnictw a w kulturze fizycznej, regulow ała problem y w ychow ania fizycznego, sportu rekreacji fizycznej i rehabilitacji ruchow ej. Ponadto o kreślała status kadry trenerskiej i instruktorskiej, podstaw y praw ne działalności stow arzyszeń kul­ tury fizycznej, przynależności zaw odników do klubów i organizacji sp o rto ­ w ych, zasady opieki m edycznej w sporcie. U staw a ta sankcjonow ała je d n a k m onopol państw a i akceptow anych oficjalnych stow arzyszeń w tw orzeniu m odelu organizacyjnego kultury fizycznej.

G odna uwagi je s t rów nież decyzja P olskiego K om itetu O lim pijskiego, którego zarząd, przy udziale przedstaw icieli zw iązków sportow ych, na po sie­ dzeniu 17 m aja 1984 r. postanow ił nie zgłaszać polskiej reprezentacji do igrzysk w L os A ngeles (1984 r.).

W roku 1985 nastąpiły dalsze zm iany w strukturze i organizacji kultury fizycznej. W w yniku ustaw y z dnia 12 listopada 1985 r. zniesiono dw a urzędy G K K F i S oraz GKT, a w ich m iejsce pow ołano G łów ny K om itet K ultury Fizycznej i Turystyki.

W latach osiem dziesiątych nastąpił spadek ilości jed n o stek organizacy j­ nych w ychow ania fizycznego i sportu, np. w roku 1980 liczba sekcji sp o rto ­ w ych w ynosiła 6061, a w 1985 spadła do 5866. W 1985 r. kulturę fizy czn ą upraw iało 5,42% ogółu populacji, o 2% mniej niż w 1979 r. P ow szechne j^r- my kultury fizycznej upraw iało tylko 4,57% , a sport w yczynow y — 0,85% .

9 B. Ryba, op. ci!., s. 72.

10 L. Szymański, Ze stu d ió w n ad m odelem ..., s. 118.

11 L. Szym ański, K ultura fizy czn a w p o lity ce PRL w latach 1981 - 1989, „W ychowanie Fizyczne i Sport” nr 1 - 2, 1999, s. 106.

Po niespełna 2 latach działalności zlikw idow ano G K K F i T. U staw a z dnia 23 października 1987 r. pow oływ ała do życia K om itet do Spraw M ło­ dzieży i K ultury Fizycznej (K dSM i KF). Do zadań K om itetu należało pro­ gram ow anie i planow anie rozw oju kultury fizycznej, finan sow ania d ziałaln o ­ ści klubów i stow arzyszeń sportow ych i inw estycji sportow ych (np. bud ow ­ nictw a sportow ego), szkolenia kadr dla potrzeb w ychow ania fizycznego, sportu rekreacji fizycznej i rehabilitacji ruchow ej, określanie ram w sp ółza­ w odnictw a sportow ego, organizacja i finansow anie przygotow ań olim pijskich. U tw orzenie KdSM i KF poszerzało pole działania w zakresie kultury fizy cz­ nej w środow isku m łodzieżow ym .

Organizacja i zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce po 1989 r.

W roku 1991 nastąpiła ostatn ia zm iana w strukturze organizacji i zarzą­ dzania k u ltu rą fizyczną w Polsce do 1998 r. W m iejsce K dSM i KF pow ołano Urząd K ultury Fizycznej i Turystyki (U K F i T). Prezes U K F i T p odlega p re­ m ierow i rządu. W arto zaznaczyć, iż brak je s t jasn y ch struk tu r adm in istracy j­ nych UKF i T. Jak piszą L. Jaczynow ski i J. Zyśko, „[...] zależność w ydziałów zajm ujących się kultura fizyczną w urzędach w ojew ódzkich od centralnego organu adm inistracji państw ow ej — UKF i T — je s t je d y n ie fu nkcjonalna, bo linia więzi służbow ej idzie przez w ojew odę do prezesa Rady M inistrów [...]” 12. Od 1989 r. spraw y kultury fizycznej (w zakresie adm inistracyjnym — w ojew ództw o) zaczęły przechodzić do w ydziałów , które często w nazw ie nie m iały nic w spólnego z kulturą fizyczna lub z form am i uczestnictw a w kulturze fizycznej, np. W ydział Infrastruktury Społecznej i T echnicznej, W ydział Spraw O byw atelskich, W ydział R ozw oju R egionalnego, W ydział Zdrow ia i Spraw S połecznych, W ydział Infrastruktury S połecznej. W 18 w o ­ jew ó d ztw ach spraw am i kultury fizycznej zajm ow ały się w ydziały spraw sp o­ łecznych, natom iast tylko w 9 w ojew ództw ach działały w ydziały kultury, sportu i turystyki. Ponadto istnieje ograniczony charakter w ięzi strukturalnych pom iędzy w ojew ódzkim i w ydziałam i zajm ującym i się spraw am i kultury fi­ zycznej a ich odpow iednikam i na szczeblu gminy.

S tow arzyszenia kultury fizycznej, zgodnie z u staw ą o kulturze fizycznej, które swoim zasięgiem obejm u ją terytorium w y kraczające poza granice j e d ­ nego w ojew ództw a, re je stru ją się i uzysk ują osobow ość p raw n ą w UKF i T. S ą je d n a k odstępstw a od tej reguły. W spisie stow arzyszeń kultury fizycznej nie figuruje np. Polski K om itet O lim pijski. Z ostał on zarejestro w an y na pod ­ staw ie „Praw a o stow arzyszeniach” .

12 L. Jaczynowski, J. Zyśko, P rzekształcenia w system ie organizacyjnym kultury fizy cz n e j w Polsce w d o b ie transform acji ustrojow ej, „Kultura fizyczna” nr 11 - 12, 1994, s. 10.

Z d ziejó w organizacji i zarządzania. 97

P onadto okres transform acji ustrojow ej przyniósł zm niejszenie środków finansow ych przeznaczanych na kulturę fizyczną z budżetu państw a. Podczas gdy w latach osiem dziesiątych przeznaczano około 0,5% środków fin an so ­ w ych budżetu państw a (0,48% w 1989 r.), to w okresie transform acji (tylko do roku 1993) nakłady zm niejszono do 0,12% . Po roku 1989 organizacje spo­ łeczne utraciły m ożliw ości korzystania z dotacji budżetow ych. U staw a z dnia 23 grudnia 1988 r. poszerzyła i uspraw niła proces p od ejm ow ania d zia­ łalności gospodarczej przez kluby sportow e aż do w iązania się klubów w spółki praw a handlow ego (akcyjne i z ograniczona o dpow iedzialnością). S łusznie uw aża J. G aj, że „[...] szczególny rozwój tego rodzaju działalności gospodarczej przypadł w sporcie na przełom ie lat o siem dziesiątych i d zie­ w ięćdziesiątych. Z akładano w łasne sklepy, a naw et restau racje i hotele, u ru ­ cham iano punkty «Toto-Lotka», prow adzono usługi tran spo rto w e klubow ym i autobusam i, z których zyski przeznaczano na cele szkolenia sportow ego f . . ] ” 13. Pow oływ ano także przy niektórych klubach rady sponsorów . Ich zad a­ niem było udzielanie klubom pom ocy finansow ej w zaknesie szkolenia, za­ w odów sportow ych, zakupu sprzętu sportow ego. M im o t ( / w okresie tran sfo r­ m acji ustrojow ej, głów nie z pow odu braku środków finansow ych likw idacji uległo w iele klubów i sekcji sportow ych, przede w szystkim najw iększe straty poniósł sport za k ła d o w y ,/Z rzesz en ie Sportow e „S tart” , Ludow e Z espoły S portow e i sport szkolnyTK luby, które prow adziły kilkanaście sekcji sp o rto ­ w ych, ograniczyły działalność do kilku, z tą uwagą, iż je d n a lub dw ie sekcje są w iodącym i np. klubem , w którym prow adzonych je s t w iele sekcji sp o rto ­ w ych, je s t „U n ia” Tarnów. Znaczne straty poniósł szkolny ruch sportow y, a U czniow skie K luby S portow e są p róbą w yjścia z kryzysu. Jak pisze J. G aj, o pierając się na badaniach I. B artosik, „[...] tragiczn a sy tu acja sportu szko ln e­ go została spow odow ana m.in. likw idacją zajęć nadobow iązkow ych w 1991 r. W ślad za tym nastąpiła likw idacja 80% sekcji w szkolnych klubach sp o rto ­ w ych, co oznaczało, że z dnia na dzień przestało ćw iczyć 800 tysięcy dzieci i m łodzieży [...]” 14.

13 J. Gaj, S port w P olsce w latach transform acji u strojow ej w św ietle lokaln ej p ra s y (1 9 8 9 - - 1 9 9 3 ), [w:] Z n ajn ow szej historii kultury fizy czn ej w P o lsce, t. III, praca zbiorow a pod red. B. W oltmanna, Gorzów Wlkp. 1998, s. 203.

Literatura

1. C hełm ecki J., D ziała lno ść P aństw ow ego U rzędu W ychow ania F izyczn eg o i P rzysposobienia W ojskowego w latach 1946 - 1948, [w:] Z n a jn o w ­

szej historii ku ltu ry fiz y c z n e j w P olsce, t. II, Red. L. S zym ański,

Z. Schw arzer, W rocław 1996, s. 167 - 168.

2. Gaj J., A n a lo g ie p rzedw o jen n eg o i p o w o jen neg o system u ku ltu ry fiz y c z n e j

w Polsce, [w:] Wybrane zag a d n ien ia za rzą d za n ia ku ltu rą fiz y c z n ą w Polsce, AW F W arszaw a 1990.

3. Gaj J., H ądzelek K., D zieje kultury fiz y c z n e j w P olsce, Poznań 1997. 4. Gaj J., H ądzelek K., D zieje kultury fiz y c z n e j w P olsce w X IX i X X w ieku,

Poznań 1991.

5. Gaj J., K oncepcje, uw arunkow ania i efekty instytucjon alnej d zia ła ln o ści

w dziedzinie kultury fiz y c z n e j w P olsce w latach 1919 - 1939, „W y­

chow anie F izyczne i S port” nr 4, 1993.

6. Gaj J., Sport w P olsce w latach tra nsfo rm a cji ustrojow ej w św ietle lo k a l­

nej p ra sy (1989 - 1993), [w:] Z na jno w szej histo rii ku ltu ry fiz y c z n e j w P olsce, t. III. Red. B. W oltm ann, G orzów W lkp. 1998.

7. Gaj J., W ychowanie fizy c z n e i sport w P olsce L udow ej, W arszaw a - P o ­ znań 1987.

8. G ondek L., K ultura fizy c zn a w P olsce (1944 - 1984), G dańsk 1986. 9. G ondek L., Sp orty lotnicze, techniczne i obronne w P olsce (1945 - 1985),

G dańsk 1987.

10. Jaczynow ski L., Jędruch S., Sm oleń A., K lub spo rto w y ja k o sto w a rzy sze­

nie, a kcjo na riusz i spółka akcyjna, „K ultura F izyczna” nr 9 - 10, 1993.

11. Jaczynow ski L .( P rakseologiczne ujęcie stru ktu ry org an izacyjnej sp o rtu

w Polsce, „R oczniki N aukow e AW F w W arszaw ie” , W arszaw a 1979.

12. Jaczynow ski L., Zyśko J., P rzekszta łcen ia w system ie organizacyjnym

kultury fiz y c z n e j w P olsce w dobie tra nsfo rm a cji ustrojow ej, [w:]

„K ultura F izyczna” nr 11 - 12, 1994; nr 1 - 2, 1995.

13. Jakubow ska H., K ształto w a nie się stru ktu ry o rga nizacyjnej w ychow ania

fizy c z n e g o i sportu w P olsce w latach 191 - 1925, „K ultura F izy czna”

nr 7 - 8 , 1960.

14. Jaw orski J., Ł ysakow ski J., M akrostru ktury organizacji ku ltu ry fiz y c z n e j

w P olsce w latach 1946 - 1980, W arszaw a 1985.

15. M ałolepszy E., K u ltu ra fiz y c z n a i p rzysp o so b ien ie w ojskow e w C zęsto ­

chow ie i w p o w iecie częstochow skim w latach 1918 - 1939, C zęsto ch o ­

Z d ziejó w organizacji i zarządzania. ₉₉

16. M łodzianow ska-Jakubow ska H., P a ństw o w y U rząd W ychow ania F izy c z­

nego i P rzysposobienia W ojskowego w P olsce do 1939 r. (G eneza, struktura organizacyjna i cha rakter), R oczniki N aukow e AW F w W ar­

szaw ie, t. II, W arszaw a 1963.

17. R onikier A., K to rzą d zi spo rtem w E uropie, „K ultu ra F izy czna” nr 1 - 2, 1997.

18. Ryba B., P o dsta w y organizacji kultury fizy c zn e j, Poznań 1989.

19. Słoniew ski M ., K oncepcje i organizacja w ychow ania fizy c zn e g o i sportu

w okresie m iędzyw ojennym , „W ychow anie F izyczne i H igiena S zk olna”

nr 9, 1988.

20. Szym ański L., K ultura fizy c z n a w p o lity ce I I R zeczypo spolitej, W rocław 1995.

21. Szym ański L., K ultura fizy c zn a w p o lity ce PRL, „W ychow anie F izyczne i S port” nr 1 - 2, 1999.

22. Szym ański L., P rzyczyn ek do stud ió w n a d p o lity k ą I I R zeczyp o sp o litej

w kulturze fiz y c z n e j w latach 1918 - 1926, [w:] Z na jn o w szej histo rii kultury fiz y c z n e j w Polsce, praca zbiorow a pod re d ak cją L. S zym ań­

skiego, W rocław 1993.

23. Szym ański L., Z e stu d ió w nad m odelem ku ltu ry fiz y c z n e j w P olsce L u d o ­

w ej 1944 - 1980, W rocław 1996.

24. W oltm ann B., Gaj J., Sport w P olsce 1919 - 1939, G orzów W lkp. 1997.

SUMMARY

E lig iu s z M a ł o l e p s z y

ON THE HISTORY OF ORGANIZATION AND MANAGEMENT OF PHYSICAL CULTURE IN POLAND IN YEARS 1918 - 1998

In years 1918 - 1926, the foundations of organization and management of sport and physical education were built. The fields were supervised by the Ministry of Re­ ligious Creeds and Public Enlightenment, as well as by the Ministry of Military Af­ fairs.

After the year 1927, there was a management center formed in Poland that dealt with the domain of physical education and sport, and, at times with — military training.

After the political system was transformed in 1991, the Department of Physical Culture and Tourism was formed. Until 2000, the Department was headed by the Prime Minister.