Zwi¹zek wody i zieleni w przy- rodzie jest oczywisty. Gdy jednak od tego ogólnego stwierdzenia przecho- dzimy do rozwi¹zañ konkretnych, wprowadzanych zw³aszcza w œrodo- wisku miejskim, temat ten dotyczyæ mo¿e nowych treœci.
Woda i szata roœlinna, obok rzeŸby terenu i klimatu, nale¿¹ do elementów tworz¹cych jeden z czyn- ników miastowórczych, okreœlany niekiedy czynnikiem warunków przyrodzonych1. Mia³ on zawsze istotny wp³yw na wybór miejsca pod przysz³e miasto i jego ewolucjê. D³u- go zawiera³ wrêcz wartoœci podsta- wowe, decyduj¹ce o ¿yciu mieszkañ- ców. Obecnie mo¿na zbudowaæ miasto zaopatrywane w wodê z od- leg³ych Ÿróde³, podobnie jak jego strefa ¿ywicielska nie musi znajdo- waæ siê za murami. Równoczeœnie jednak i woda, i zieleñ sta³y siê dla mieszkañców miast atrakcyjne jako wartoœci ponadpodstawowe, nie tyle warunkuj¹ce przetrwanie, co wp³y- waj¹ce na komfort ¿ycia. Miasto jako potê¿ny biorca dobrodziejstw natu- ry musi zatem dbaæ o to, aby gdzieœ niedaleko, a najlepiej wewn¹trz, znajdowa³ siê ich dawca. St¹d, miê- dzy innymi, wynika potrzeba ochro- ny enklaw przyrodniczych w grani- cach aglomeracji i d¹¿enie do ich zrównowa¿onego rozwoju. Gdy jed- nak spojrzymy na ten proces z punk- tu widzenia odpornoœci wody i zie- leni na inwazjê urbanizacyjn¹, to zauwa¿ymy, ¿e woda jest silniejsza.
Po prostu ³atwiej wycinaæ drzewa ni¿
budowaæ na wodzie. Zatem œcis³e po- wi¹zania wody z zieleni¹ bardziej s³u¿yæ mog¹ s³abszemu partnerowi – czyli zieleni.
Parki rzeczne w krajobrazie Krakowa
River Parks in Cracow
Kanwa historyczna
Kraków od wielu lat uwa¿any by³ za modelowy przyk³ad koncen- tryczno-promienistego systemu ziele- ni miejskiej oraz – co mniej chwa- lebne – miasta odwróconego ty³em do rzeki. Obecnie zgodziæ siê mo¿na ju¿ tylko z drug¹ czêœci¹ tej opinii.
Pocz¹tki formowania siê wspom- nianego systemu zieleni w Krakowie by³y obiecuj¹ce i dynamiczne. W miej- scu dzikich wertepów, zarastaj¹cych g¹szczem chwastów2 i resztek forty- fikacji miejskich Senat Wolnego Mia- sta, z inicjatywy Feliksa Radwañskie- go, uchwali³ w roku 1820 wniosek o urz¹dzeniu ogrodów naoko³o mias- ta3. W konsekwencji – w ci¹gu na- stêpnych 10 lat powsta³ pierœcieñ Plant o powierzchni ponad 20 ha.
Opracowywane w latach 1815-1846 plany upiêknienia Krakowa da³y po- cz¹tek promienistym pasmom szpa- lerów wzd³u¿ ulic wybiegaj¹cych
Kraków
Promieniste ulice obsadzone drze- wami ³¹cz¹ pierœcieñ Plant z nary- sem twierdzy krakowskiej.
Radial arrangement of tree-lined streets connects the Planty green belt with the outline of the historic fortress.
poza granice miasta œredniowieczne- go. Ich kraniec wyznacza³ narys twierdzy austriackiej wytyczony w Krakowie w latach 1854-564. W ro- ku 1909, w wyniku pierwszego na ziemiach polskich konkursu urbanis- tycznego na Wielki Kraków, koncen- tryczno-promienisty uk³ad zieleni utrwalono w planie znacznie po- wiêkszonego miasta, a krakowianie do dziœ wspominaj¹ kurtuazyjn¹ wy- powiedŸ na ten temat goszczonego w roku 1912 Ebenezera Howarda.
PóŸniej by³o ju¿ gorzej. Jeszcze w la- tach 50. Anna Ptaszycka próbowa³a obj¹æ wspólnym pierœcieniem ziele- ni Kraków i powstaj¹c¹ u jego boku Now¹ Hutê5, wykorzystuj¹c w tym celu tak¿e zieleñ nadrzeczn¹. Plany te jednak pozosta³y na papierze. Po- dobnie koncepcja zieleni miejskiej oparta na czterech pierœcieniach i czterech ³¹cz¹cych je klinach – w miejscu dawnych terenów fortecz- nych6 – nie sta³a siê rzeczywistoœci¹.
W obydwu przypadkach niepo- wodzenia mia³y wspóln¹ przyczynê.
By³a ni¹ rozbie¿noœæ miêdzy wizj¹ a realiami. Powojenna w³adza w Pols- ce mia³aby wprawdzie doœæ si³y i in- strumentów nowego prawa, aby wy- w³aszczyæ rozleg³e tereny planowane jako zieleñ miejsk¹, ale
Kraków
Koncepcjê promienisto-koncentrycznego systemu zieleni podtrzy- mywano przez d³ugi czas: a) plan A. Ptaszyckiej z 1956 r.;
b) schemat czterech pierœcieni i czterech parków krajobrazowych J. Bogdanowskiego (1979).
The idea of radially-concentric greenery system was being promot- ed for a long time:
a) the1956 plan (by A. Ptaszycka, b) the 1979 conception of four rings and four parks (by J. Bogdanowski).
Rozwój terytorialny Krakowa miêdzy rokiem 1951 a stanem obecnym.
Spatial development of Cracow from 1951 to the present.
nie mia³a doœæ pieniêdzy, aby je urz¹dziæ. St¹d, jeœli nawet jakieœ fragmenty obszaru miejskiego rezer- wowano w planach miasta pod pa- sma parkowe, to zosta³y one nied³u- go potem zabudowane. Zabudowane albo osiedlami, które nale¿a³y do priorytetów gospodarki socjalistycz- nej, albo samowolnie – przez w³a- œcicieli gruntów – na co w³adza mu- sia³a przymykaæ oko, bo nie by³a w stanie daæ obiecanych mieszkañ wszystkim potrzebuj¹cym. W ten sposób kontynuacja systemu koncen- tryczno-pierœcieniowego sta³a siê obecnie niemo¿liwa bez trudnych do wyobra¿enia wyburzeñ, a wobec zmian wielkoœci i kszta³tu terytorium miasta równie¿ nie w pe³ni uzasad- niona. Nie oznacza to jednak rezy- gnacji z pielêgnowania jej zachowa- nych fragmentów, takich jak odcinki drogi rokadowej, zieleñ otaczaj¹ca forty czy parki dzielnicowe.
leni, nazwanych parkami rzecznymi.
Nie jest to idea nowa. Jednym z pierwszych dzie³ architektury kra- jobrazu – jako wyodrêbniaj¹cej siê dyscypliny – by³ tzw. Szmaragdowy Naszyjnik (Emerald Necklace), czyli system parków wzd³u¿ rzek, zreali- zowany w roku 1894 w Bostonie.
Ca³kiem niedawno oryginaln¹ wer- sjê tej idei wprowadzono w Walen- cji, gdzie starorzecze Turii zamienio- no w latach 80. na park, rzekê zaœ, z powodu zagro¿enia powodziowe- go, skierowano do nowego, szersze- go koryta.
W przypadku Krakowa za przy- jêciem owej koncepcji przemawiaj¹ cztery przes³anki:
skala i kszta³t terytorium miasta oraz struktura jego dzielnic, mo¿liwoœæ zwi¹zania parków rzecznych z otaczaj¹cym miasto systemem obszarów krajobrazu prawnie chronionego,
istniej¹ce rezerwy terenowe wzd³u¿ Wis³y i jej dop³ywów w granicach miasta,
szansa na realizacjê parków
rzecznych w po³¹czeniu z inwes- tycjami przeciwpowodziowymi, aktywizacj¹ gospodarcz¹ brze- gów rzeki i ¿eglug¹ pasa¿ersk¹.
Krystalizacja promienisto-kon- centrycznego systemu zieleni w Kra- kowie, a zarazem jego harmonia z kszta³tem i wielkoœci¹ miasta, trwa-
³a do roku 1951. PóŸniej, a wiêc po przy³¹czeniu do Krakowa rozleg³ych terenów po jego wschodniej stronie (w zwi¹zku z budow¹ Nowej Huty), zbli¿ony do okrêgu kszta³t miasta przekszta³ci³ siê w nieregularn¹ pla- mê, rozci¹gaj¹c¹ siê sukcesywnie wzd³u¿ Wis³y. Zwi¹zany z tym pro- cesem wzrost powierzchni zainwe- stowania miejskiego wymaga równo- wa¿enia go poprzez powiêkszanie terenów otwartych. W tym kontekœ- cie kanw¹ systemu zieleni nie mo¿e byæ dalszy rozwój kompozycji pro- mienisto-koncentrycznej, tym bardziej
¿e rozrastaj¹ce siê miasto wchodzi w coraz bli¿sze s¹siedztwo, a niekie- dy wrêcz wkracza w otaczaj¹ce go strefy krajobrazu chronionego. Ich gra- nice okreœlone s¹ wedle kryteriów przyrodniczych, nie zaœ geometrycz-
Sytuacja wspó³czesna
Podjête w Instytucie Architek- tury Krajobrazu Politechniki Krakow- skiej opracowania zlecone przez Urz¹d Miasta Krakowa latach 1996- 19977, sta³y siê okazj¹ do sformu³o- wania nowego systemu zieleni pu- blicznej, a nastêpnie wprowadzenia go do projektu Studium uwarunko- wañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego Krakowa8. Myœl¹ przewodni¹ jest w nim wykorzysta- nie systemu hydrograficznego miasta jako kanwy dla uk³adu terenów zie-
Plan regulacyjny Wielkiego Krakowa (1909).
Regulation plan od Great Cracow (1909).
nych czy kompozycyjnych. St¹d te¿
logiczn¹ konsekwencj¹ jest przeni- kanie tej naturalnej struktury do syste- mu przyrodniczego miasta.
Niezast¹pionym ³¹cznikiem przyro- dy otaczaj¹cej miasto i jej miejskich enklaw jest sieæ wodna. W przypad- ku Krakowa, równie¿ dlatego, ¿e obejmuje ona wszystkie bez wyj¹t- ku dzielnice, zapewniaj¹c ka¿dej z nich dostêp do zieleni nadrzecznej9. Krêgos³upem systemu hydrogra- ficznego Krakowa jest Wis³a. Od pó³- nocy wpada do niej Rudawa, Pr¹d- nik, D³ubnia i Potok Koœcielnicki; od po³udnia – Wilga i Drwina z Seraf¹.
Od strony zachodniej Wis³a wp³ywa na terytorium miasta przez niezwy- k³¹ bramê jak¹ jest Zespó³ Jurajskich Parków Krajobrazowych z dominu- j¹cym kompleksem Lasku Wolskie- go. Posuwaj¹c siê wzd³u¿ jej biegu – a wiêc proponowanym parkiem Wis-
³y – mijamy kolejno malowniczo po-
³o¿one klasztory w Tyñcu i na Biela- nach, zespó³ rezydencji w Przegorza-
³ach, Salwator, kopiec Koœciuszki, klasztor Norbertanek, Wawel, pano- ramê Starego Miasta i Kazimierza, Ska³kê, wzgórze œw. Benedykta z for- tem, kopiec Krakusa, klasztor w Mo- gile, ³êgi Nowej Huty. Tu¿ za granicami miasta Wis³a wp³ywa do Puszczy Niepo³omickiej.
To wyj¹tkowe pasmo atrakcji krajobrazowych parku Wis³y uzupe³- nia³yby parki rzeczne jej dop³ywów.
Park Rudawy zaprowadziæ nas mo¿e wzd³u¿ B³oñ i Bielañsko-Tynieckie- go Parku Krajobrazowego do Têczyñ- skiego Parku Krajobrazowego. Par- kiem Pr¹dnika dochodzimy do Dolinek Krakowskich, a dalej do Oj- cowskiego Parku Narodowego. Par- kiem D³ubni dostajemy siê do D³ub- niañskiego Parku Krajobrazowego,
a id¹c za Potokiem Koœcielnickim do zespo³u pa³acowego Koœcielnik.
Z kolei po³udniowe dorzecze to Park Wilgi i s¹siaduj¹cy z ni¹ niezwyk³y ze- spó³ stawów wœród wapiennych ska³ Zakrzówka, do którego uzupe³nie- niem bêdzie planowany Kana³ Ulgi i Park Jagielloñski z Kampusem 600- -lecia UJ, a dalej na po³udnie uzdro- wisko w Swoszowicach. Mniej atrak- cyjne jest otoczenie Drwiny i Serafy, ale i tu po spodziewanym przekszta³- ceniu terenów poprzemys³owych w nowoczesn¹ dzielnicê, mo¿na ocze- kiwaæ powstania parków ³¹cz¹cych Wis³ê z zespo³em stawów Bagry.
Nale¿y tu podkreœliæ, ¿e warun- kiem zapewniaj¹cym trwa³oœæ par- ków rzecznych, jako przedpola par- ków krajobrazowych, jest nadanie im ustawowych form ochrony, w posta- ci zespo³ów przyrodniczo-krajobra- zowych10. Status ten pozwoli³by po- nadto na objêcie zintegrowan¹ ochron¹ tak¿e zabytków, jak dot¹d niemaj¹cych ochrony strefowej.
Rezerwy terenowe wzd³u¿ Wis-
³y i jej dop³ywów, umo¿liwiaj¹ce rea- lizacjê parków rzecznych, to wynik zapisów w planach zagospodarowa- nia przestrzennego miasta. Kolejne ich edycje zawsze chroni³y przed
Parki rzeczne przenikaj¹ miasto, ³¹cz¹c przyleg³e par- ki krajobrazowe ze struktur¹ 18 dzielnic Krakowa.
River parks penetrate the urban structure, connecting the outlying areas of protected landscape (so called landscape parks) with the city centre.
SSystem parków rzecznych zosta³ zapisany w projekcie Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania Krakowa.
The river parks system has been proposed in the management study for the city of Cracow.
zabudow¹ tereny po³o¿one nad wo- dami, przeznaczaj¹c je na zieleñ.
Zreszt¹ nie tylko tam, ale w³aœnie tam pasma te zachowa³y siê lepiej ni¿ gdzie indziej. Sta³o siê tak dla- tego, ¿e przed zabudowaniem – w wyniku miejscowej korekty planu lub samowoli – broni³y je warunki hydro- graficzne. Po prostu by³y to tereny albo podmok³e, albo zagro¿one po- wodzi¹, a wiêc takie, na których le- piej nie budowaæ. Przekszta³cenie ich w parki rzeczne ³¹czy siê z po- dwójn¹ korzyœci¹. Po pierwsze – warunki przyrodnicze sprawiaj¹, ¿e s¹ to tereny tanie w wykupie i w kosz- tach urz¹dzenia, po drugie – ich li- nearna struktura podporz¹dkowana korytom rzek, sprzyja tworzeniu ko- rytarzy rekreacyjnych ³¹cz¹cych w sposób nieprzerwany centrum mia- sta z otaczaj¹cym krajobrazem otwar- tym. Zarówno dla powi¹zañ ekolo- gicznych i miêdzydzielnicowych, jak i dla atrakcyjnoœci turystyki miejskiej
ma to dodatkowe znaczenie.
Aktywizacja gospodarcza brze- gów Wis³y i jej dop³ywów w Krako- wie jest od lat problemem nierozwi¹- zanym. Wynika to z jednej strony z niedokoñczonego systemu zabez- pieczeñ przeciwpowodziowych, z drugiej – z powodu zajêcia tych te- renów przez ró¿nego rodzaju funkcje niechciane i tymczasowe (sk³ady, dawne pola i rezerwy przemys³owe, w tym nigdy nieu¿ywany port w No- wej Hucie!). Z tego wzglêdu poten- cjalnie atrakcyjne pasma terenu s¹ typowym nieu¿ytkiem urbanistycz- nym, niedaj¹cym korzyœci w³aœcicie- lom, ani dochodów gminie z tytu³u odpowiednich podatków. Jest to szczególnie ra¿¹ce w przypadku blis- ko stuletniej rezerwacji szerokiego pasa terenu, na którym jeszcze przed pierwsz¹ wojn¹ œwiatow¹ Austriacy planowali przekopanie tzw. kana³u ulgi. Niezale¿nie od planowanego wówczas u³atwienia dla ¿eglugi,
móg³by on obecnie – jako suchy pol- der – odprowadzaæ w razie powodzi nadmiar wód do wspólnego ujœcia z Wilg¹.
Perspektywy rozwoju
Postêpuj¹ca modernizacja ob- wa³owañ rzeki, w tym tak¿e budowa wspomnianego polderu, stopniowo otworzy mo¿liwoœci lokalizacyjne dla trwa³ych obiektów, które z racji charakteru miasta i potrzeb miesz- kañców powinny byæ hotelami, re- stauracjami, kawiarniami, salami kongresowymi, galeriami, klubami – w otoczeniu parkowo-bulwarowym.
Istnieje zatem szansa, aby po³¹czyæ œrodki z bud¿etu centralnego (na za- bezpieczenia przeciwpowodziowe) z pieniêdzmi gminy (na plany, infra- strukturê i zieleñ) oraz kapita³em pry- watnych w³aœcicieli gruntów i inwe- storów. Otwiera to tak¿e perspektywy rozwoju pasa¿erskiej
¿eglugi po Wiœle, która dzia³a jedy- nie sezonowo dla potrzeb turystycz- nych, a mog³aby byæ wa¿nym ele- mentem wspomagaj¹cym komunikacjê miejsk¹ na linii wschód-zachód. Port ju¿ jest.
Punktem wyjœcia dla tego ro- dzaju operacji urbanistycznej winien byæ plan koordynacyjny, podobny do opracowywanych dla terenów spe- cjalnych stref ekonomicznych czy innych wieloetapowych inwestycji.
W tym przypadku, konieczne by³o- by podporz¹dkowanie jego treœci wymogom obowi¹zuj¹cym dla wspomnianych zespo³ów przyrodni- czo-krajobrazowych. W rezultacie parki rzeczne sta³yby siê rozga³êzio- n¹ kompozycj¹ wody i zieleni, prze- nikaj¹cej miasto i sprzyjaj¹cej rów- nowa¿eniu rozwoju Krakowa.
Aleksander Böhm
Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej Institute of Landscape Architecture Cracow University of Technology
Przypisy
1 To³wiñski T., Urbanistyka, t.1, Warszawa 1947, s. 17.
2 Dobrzycki J., Zieleñ Krakowa, Kraków 1955, s.10.
3 Ibidem, s. 11.
4 Bogdanowski J., Warownie i zieleñ twierdzy Kraków, Kraków 1979, s. 123.
5 Ptaszycka A., Oblicze urbanistyczne wspó³- czesnego Krakowa [w] Kraków – studia nad rozwojem miasta (red. D¹browski J.), Kraków 1957, s. 354-389.
6 Bogdanowski J, op.cit., s. 316-323.
7 Pierwszym opracowaniem by³ Kompleksowy program rozwoju zieleni miejskiej dla Krako- wa (Böhm A., Paw³owska K., Zachariasz A., Bednarz Z., 1996); drugim – Studium archi- tektoniczno-in¿ynierskie podwy¿szenia obwa³o- wañ wiœlanych w Krakowie (praca zbiorowa, 1997).
8 Projekt Studium powsta³ pod kierunkiem Z. Ziobrowskiego w 1999 roku.
9 Od roku 1991 Kraków podzielony jest na 18 dzielnic pomocniczych, przyp. aut.
10 Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 16 paŸdzier- nika 1991 roku o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 114. poz. 492).
Klasztor Benedyktynów w Tyñcu
Status zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych pozwoli³by na objêcie zintegrowan¹ ochron¹ cennych zabytków po³o¿onych w dolinach rzek.
Benedictine monastery in Tyniec. The status of protected natural and landscape area would guarantee the effective protection of impor- tant historic monuments situated in river val- leys. Photo: author
