„OSOBOM WYKONUJĄCYM WŁADZĘ RODZICIELSKĄ [...] ZAKAZUJE SIĘ STOSOWANIA KAR CIELESNYCH”1 – CZYLI O PRZEMOCY W WYCHOWANIU W POLSCE W ŚWIETLE PRAWNEGO JEJ ZAKAZU

„OSOBOM WYKONUJĄCYM WŁADZĘ RODZICIELSKĄ [...] ZAKAZUJE SIĘ STOSOWANIA KAR CIELESNYCH”

– CZYLI O PRZEMOCY W WYCHOWANIU W POLSCE W ŚWIETLE PRAWNEGO JEJ ZAKAZU

Streszczenie: Artykuł prezentuje wyniki badań realizowanych w ramach monitoringu Rzecz- nika Praw Dziecka dotyczącego postaw społecznych wobec przemocy w wychowaniu. W per- spektywie wybranych kilku wskaźników ukazano zarówno społeczne postawy wobec zachowań przemocowych w stosunku do dzieci (klapsy i bicie), społeczną akceptację kar cielesnych oraz traktowanie bicia dzieci jako skutecznej metody wychowawczej. W szczególności wyeksponowa- no dane na tle grupy rodziców dzieci do osiemnastego roku życia, wskazując ponadto na same relacje rodziców na temat ich własnych zachowań przemocowych wobec dzieci. Uzyskane wy- niki badań stały się podstawą do sformułowania praktycznych wskazań w zakresie ograniczania problemu przemocy w wychowaniu w Polsce.

Słowa kluczowe: Przemoc w wychowaniu, przemoc wobec dzieci, kary cielesne, bicie dzieci.

1

Wprowadzenie: teoretyczno-polityczne podstawy ochrony dzieci przed przemocą w wychowaniu

Dzieciom, podobnie jak innym obywatelom, należy się ochrona przed łama- niem ich praw w codziennym życiu, w tym prawa do ochrony przed przemocą i okrutnym traktowaniem, we wszystkich środowiskach życia – w rodzinie, szkole, społeczności, społeczeństwie. Podstawami tego stanowiska i w konsekwencji podej- mowania działań ochrony dzieci przed przemocą są zarówno względy formalne, jak i argumenty psychopedagogiczne oraz społeczno-polityczne.

Wśród względów formalnych wskazać należy na zapisy i przepisy zakazujące stosowania przemocy wobec dzieci, w tym bicia dzieci w celach wychowawczych, zawarte w różnego rodzaju dokumentach i umowach międzynarodowych. Stosowa- nie kar cielesnych w wychowaniu dzieci jest współcześnie zgodnie umiejscawiane przez ekspertów oraz międzynarodowe agendy ochrony praw dziecka w obszarze ogólniejszego problemu, jakim jest przemoc wobec dzieci. Kary fizyczne, jakie- kolwiek uderzanie dziecka, bicie, szarpanie, popychanie oraz inne zachowania są określane wprost jako przemoc w wychowaniu². Zasadniczym aktem globalnym

1 Ustawa z dn. 25.02.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. 2016 poz. 2082, art. 96¹.

2 General Comment 2006, No. 8, The right of the child to protection from corporal punishment and oth- er cruel or degrading forms of punishment, (arts. 19; 28, para. 2; and 37, inter alia) (CRC/C/GC/8), para. 11.

wyrażającym prawo dziecka do ochrony przed przemocą „Konwencja o prawach dziecka” oraz dokumenty wobec niej sekwencyjne (Komentarze Komitetu Ochro- ny Praw Dziecka ONZ)³, jak też różne rekomendacje Rady Europy i Unii Euro- pejskiej, w których prezentowane jest stanowisko międzynarodowej społeczności i standardy dotyczące ochrony dzieci przed przemocą oraz postulaty na temat działań, ale także formułowane są zobowiązania i zalecenia do wprowadzania w państwach odpowiednich rozwiązań, mających urzeczywistniać ochronę naj- młodszych przed różnymi formami przemocy⁴. Kierując się międzynarodowymi standardami Polska jako kraj, który ratyfikował Konwencję o prawach dziecka, oraz jako państwo członkowskie Rady Europy i Unii Europejskiej, wprowadza zalecane rozwiązania w swoje prawo państwowe oraz podejmuje działania. Nie dokonując w tym miejscu szczegółowej charakterystyki całego obszaru legislacyj- nego w Polsce dotyczącego ochrony dzieci przed przemocą, warto tylko zazna- czyć, iż poza ustawą zasadniczą⁵ zalicza się tu ustawę o przeciwdziałaniu prze- mocy w rodzinie, kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks karny oraz różnego rodzaju rozporządzenia i przepisy administracyjne. Zgodnie z zaleceniami między- narodowych agend (głównie Komitetu Praw Dziecka ONZ), w Polsce dokonano reform prawa, których celem miała być lepsza ochrona dzieci przed przemocą.

W 2010 roku znowelizowano prawo dotyczące problemu przemocy domowej oraz na jego podstawie wprowadzono całkowity zakaz stosowania przemocy w wy- chowaniu i opiece nad dziećmi poprzez umieszczenie w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przepisu art. 96¹, w którym zakazano stosowania kar cielesnych osobom sprawującym władzę rodzicielską, opiekę lub pieczę nad małoletnim⁶.

3 „Państwa – strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź niedbałego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystania w celach seksualnych, dzieci pozostających pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem”: Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526, art. 19. Komitet Praw Dziecka ONZ wydał komentarze ogólne nr 8 i 13 bezpośrednio odnoszące się do artykułu 19, wyznaczające szczegóły jego implementacji w ży- cie społeczne państw – stron Konwencji.

4 Zob. np.: Prawa dziecka . Dokumenty Rady Europy, [zbiór i oprac.] P. Jaros, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2013; E. Jarosz, Międzynarodowe standardy ochrony dzieci przed krzywdze- niem, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2008

5 „Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu trak- towaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2.04.1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483, art. 40; „Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed prze- mocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją”, tamże, art. 72.

6 Art. 96¹ Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego brzmi w całości: „Osobom wykonującym wła- dzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych”.

Reformie tej towarzyszyło ustanowienie przepisów administracyjnych, które wy- znaczyły bardziej szczegółowe kierunki i procedury działań⁷.

Drugi obszar argumentacji ochrony dzieci przed przemocą to uzasadnienia psychopedagogiczne. Odwołują się one nie tylko do potrzeby respektowania pod- miotowości dziecka i zapewnienia mu poczucia bezpieczeństwa, jako pierwszo- rzędowych potrzeb, których zaspokojenie jest warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka, ale także wskazują na liczne i poważne konsekwencje emocjonalne, po- znawcze, zachowaniowe i zdrowotne, wynikające z doznawania przez dzieci róż- nych form przemocy. Konsekwencje te nie tylko mają wpływ na bezpośrednie jak i późniejsze – po dorośnięciu – funkcjonowanie samej jednostki, ale, co więcej, wią- żą się z negatywnymi skutkami dla jej otoczenia i mają swoje społeczne reperkusje, w tym ekonomiczne. W obszarze argumentów pedagogicznych podkreśla się także, iż kary fizyczne w wychowaniu są nieskutecznym środkiem wychowawczym, iż ist- nieją inne, bardziej efektywne sposoby uczenia dziecka, poprawiania jego zacho- wań i dyscyplinowania, które są lepsze dla rozwoju indywidualnego i przyczyniają się do konstruktywnego rozwoju potencjałów, ale też do budowania więzi z innymi, opartych na zaufaniu i wzajemnym szacunku. Kary fizyczne uczą, iż przemoc jest dopuszczalna w relacjach z innymi, że to efektywny sposób rozwiązywania konflik- tów, uzyskiwania tego, co się chce oraz że silniejszy ma rację.

Równolegle do nurtu argumentacyjnego o szkodliwości stosowania kar fizycz- nych, podnosi się kwestie zakresu ich występowania. Niedawne szersze badania w tym zakresie, prowadzone przez UNICEF pokazują, iż na całym świecie ogrom- ne rzesze dzieci doświadczają kar cielesnych w domach, szkołach i różnego rodzaju instytucjach. W krajach o niskim i średnim dochodzie około 75% dzieci doświadcza przemocowych metod wychowawczych, a 17% spotykają poważne kary fizyczne⁸.

Trzeci nurt argumentacji na rzecz bezwzględnej ochrony dzieci przed prze- mocą ma wymiar społeczno-polityczny. Opiera się na idei głębokiego rozumienia demokracji i jej rozwijania oraz na promowaniu zasad równości dorosłych i dzieci.

W jego świetle krytykuje się społeczną i prawną ekskluzję dzieci, ich nierówne trak- towanie w relacjach społecznych i przepisach prawnych, a zaznacza konieczność spostrzegania dzieci jako pełnoprawnych członków społeczeństwa i państwa, jako obywateli. Podkreśla się równorzędność prawa i gwarantowanej przez nie ochrony zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci, a w konsekwencji akcentuje się to, iż dziec- ku przynależą się prawa człowieka, tak jak każdemu innemu obywatelowi, w tym szacunek, respektowanie podmiotowości, poszanowanie godności i wolności osobi- stej, a także ochrona przed przemocą, niewłaściwym i poniżającym traktowaniem.

7 Zob. np.: E. Jarosz, A. Nowak, Dzieci ofiary przemocy w rodzinie . Raport Rzecznika Praw Dziecka . Funkcjonowanie znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa 2012.

8 Child Disciplinary Practices at Home: Evidence from a Range of Low- and Middle-Income Countries, NY: UNICEF 2010.

Wskazuje się, iż dzieci powinny być chronione przed przemocą tak samo jak do- rośli, i w tym sensie uznaje się też, że wszystkie ogólne akty zawierające stosowne zapisy na ten temat odnoszą się także do dzieci, ale jednocześnie ze względu na specyficzną sytuację dziecka, jego niedojrzałość społeczną i emocjonalną oraz to, że nie potrafi jeszcze samo zadbać o respektowanie jego praw i ochronę przed prze- mocą, uznaje się konieczność istnienia specyficznych przepisów i regulacji gwaran- tujących dziecku wolność od wszelkich form przemocy.

Chcąc zrozumieć fenomen kar fizycznych i ich znaczenie w wymiarze indy- widualnych i społecznych szkód oraz ich występowanie jako paradoksu akcepto- wania w praktyce łamania praw człowieka, należy ujmować to zjawisko jako zjawi- sko złożone, o głębokich historyczno-kulturowych korzeniach oraz jako zjawisko o psycho-emocjonalnym wymiarze. Rzucenie takiego światła na problem przemocy w wychowaniu pokazuje jego złożone uwarunkowania, ale w następstwie pozwala racjonalnie konstruować koncepcje jego ograniczania.

Założenia diagnozy społeczno-kulturowych uwarunkowań przemocy w wychowaniu

W nowoczesnym rozumieniu ochrona dzieci przed przemocą powinna być ukierunkowana nie tylko reaktywnie, tj. obejmować działania wobec ujawnionych przypadków przemocy wobec dzieci, ale też, czy raczej przede wszystkim, powinna mieć charakter proaktywny. To oznacza, iż działania powinny być ukierunkowane na czynniki sprzyjające występowaniu przemocy nad dziećmi, czynniki indukujące jej pojawianie się. Te zostały dość dobrze zidentyfikowane przez współczesną naukę i określone na kilku poziomach społecznych: indywidualnym, rodziny i jej otoczenia, lokalnym i ogólnospołecznym⁹. Wśród czynników lokalnych i ogólno- społecznych znaczącą rolę w występowaniu przemocy wobec dziecka odgrywają między innymi:

• przekonanie, iż dziecko jest własnością rodziców, iż ma być im bezwzględ- nie posłuszne,

• niski poziom podmiotowości dziecka oraz niski stopień uznawania i posza- nowania praw dziecka,

• normy obyczajowo-społeczne akceptujące lub rekomendujące posługiwanie się przemocą w wychowaniu oraz uznające przemoc jako skuteczną metodę wychowania,

• postawy aprobujące bezwzględną władzę rodziców oraz broniące ich bez- względnej autonomii i niezależności rodziców w postępowaniu z dzieckiem,

• brak kontroli społecznej w sposobie postępowania rodziny z dzieckiem oraz brak aprobaty dla ingerowania w rodzinę dla celów ochrony dziecka.

9 Zob. np.: P.S. Pinheiro, World report on violence against children, 2006, www.violencestudy.

int. [dostęp: 10.02.2015].

Badacze problemu przemocy wobec dzieci z różnych krajów podkreślają, iż ist- nieje związek pomiędzy wymienionymi czynnikami a natężeniem i zakresem zjawi- ska przemocy wobec dzieci. Podkreśla się też między innymi to, iż zwykle potoczne przekonania na temat przydatności i efektywności wychowawczej stosowania kar cielesnych tworzą koherentny system przekonań, który w połączeniu z orientacją konserwatywną oraz silnymi przekonaniami o potrzebie porządku i ładu mogą sprzyjać posługiwaniu się karami cielesnymi w stosunku do dzieci¹⁰. Badacze zwra- cają ponadto uwagę, iż np. społeczna aprobata dla łagodniejszych postaci prze- mocy, jak klapsy czy bicie w celach wychowawczych, jest pozytywnie skorelowana z liczbą przypadków poważnego znęcania się nad dziećmi¹¹, co oznacza, że im bardziej w społeczeństwie aprobowane są te łagodne postaci przemocy, tym więcej jest przypadków poważnego znęcania się nad dziećmi.

Uwzględniając społeczne determinanty występowania zachowań przemocy wobec dzieci, jednym ze szczególnie istotnych kierunków działań na rzecz ochro- ny dzieci jest diagnozowanie społecznych postaw dotyczących przemocy wykorzy- stywanej w wychowaniu dzieci, a następnie oddziaływanie społeczne w kierunku rozwijania poszanowania dziecka, uznania jego podmiotowości, jego praw oraz upowszechniania bezprzemocowego wychowywania dzieci. Stanowi to niezwykle istotny element zmiany społecznej na poszanowanie praw dziecka i podnoszenie kultury pedagogicznej społeczeństwa. Diagnozy dotyczące społecznych postaw wobec przemocy nad dziećmi (klapsów czy bicia) ukazują także, choć pośrednio, zakres ryzyka występowania samych zachowań przemocy, pozwalają pośrednio, choć z pewnymi ograniczeniami, szacować rozmiary tego zjawiska. Monitorowanie postaw społecznych w stosunku do zachowań przemocy wobec dzieci pozwala też analizować skuteczność różnych środków wprowadzanych w celu zmniejszania na- tężenia zjawiska przemocy wobec dzieci. Pozwala na przykład określać efektywność wprowadzania rozwiązań systemowych, o charakterze ogólnospołecznym, takich jak nowelizacje prawa, jak efektywność kampanii społeczno-edukacyjnych dotyczą- cych problemu przemocy czy reagowania na to zjawisko, lub na przykład efektyw- ność ograniczania dostępu do alkoholu jako środka zapobiegania przemocy wobec dzieci. Monitorowanie postaw społecznych wobec przemocy nad dziećmi pozwala też analizować skuteczność środków wprowadzanych na poziomie lokalnym, jak lokalne programy wsparcia dla rodziców, programy integracji społecznej i aktywi- zacji społeczności lokalnej, które nota bene są widziane jako działania sprzyjające ograniczaniu zjawiska. Analizując badania prowadzone w innych krajach spostrzec można, iż na podstawie monitorowania społecznych postaw wobec przemocy nad

10 A. Furnham, Spare the rod and spoil the child lay theories on corporal punishment, [w:]

Corporal punishment of children in theoretical perspective, [eds.] M Straus I M. Donnelly, Yale 2005.

11 K. Bussmann, C. Ethal, A. Shroth, The effect of banning corporal punishment in Europe: five nation comparison, 2009 http://www.endcorporalpunishment.org/pages/pdfs/reports/Bussman%20 -%20Europe%205%20nation%20report%202009.pdf [dostęp: 21.01.2014].

dziećmi można też określać znaczenie różnych wydarzeń i sytuacji społecznych, a nawet ekonomicznych (emigracja, bezrobocie, zmiany i zjawiska gospodarcze, rozwiązania w zakresie polityki rodzinnej, reformy polityki pracy, itp.) dla zakresu występowania samego problemu.

Niezwykle znaczący dla współczesnej percepcji problemu przemocy wobec dzieci światowy raport na ten temat, opracowany przez Paula Sérgia Pinheiro, jako jedną z podstawowych rekomendacji w zakresie przeciwdziałania problemowi po- stulował działania na poziomie społecznym, dotyczące podnoszenia świadomości społecznej na temat problemu oraz zmiany postaw społecznych sprzyjających krzyw- dzeniu dzieci¹². Wobec obrazu problemu przemocy wobec dzieci na świecie ukaza- nego między innymi przez Raport Pinheiro, Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło 22 lutego 2008 roku rezolucję nr 62/141 Rights of the child, w której w części III zawarto szereg wskazań dla państw dotyczących ograniczania zjawiska przemocy wobec dzieci, w tym wskazania do podejmowania w państwach działań mających na celu zmianę postaw społecznych, które podtrzymują lub sprzyjają stosowaniu przemocy wobec dzieci, w tym w wychowaniu¹³. Znaczenie społecznych postaw dla występowania problemu przemocy wobec dzieci pokazują też badania. Wskazują one, iż społeczna aprobata dla przemocy w wychowaniu, w tym nawet dla łagod- niejszych postaci przemocy, jak klapsy czy bicie, jest skorelowana z liczbą przypad- ków poważnego znęcania się nad dziećmi¹⁴.

Prowadzenie badań nad społecznymi postawami dotyczącymi przemocy w wy- chowaniu wydaje się być niezbędnym elementem oddziaływania na nie w kierunku zmniejszania poziomu społecznej aprobaty dla przemocy wobec dzieci, oraz dla monitorowania efektywności działań podejmowanych w celu zmiany postaw, w tym kampanii społecznych.

Metodologiczne podstawy diagnozowania postaw wobec przemocy w wychowaniu oraz stosowania przemocy w wychowaniu

Uwzględniając przedstawione założenia i konteksty wskazań, w Polsce co roku prowadzone jest badanie, w którym postawy społeczne wobec przemocy w wycho- waniu są analizowane w kilku aspektach:

• aprobaty dla zachowań przemocy wobec dzieci (bicia i uderzania),

• akceptacji bicia/kar cielesnych jako metody wychowania,

12 P.S. Pinheiro, World report on violence against children, 2006, www.violencestudy.int.

[dostęp: 24.10.2015].

13 Zob.: http://srsg.violenceagainstchildren.org/sites/default/files/documents/UN%20Reso- lutions/A-RES-62 – 141_EN.pdf#page=14 [dostęp: 24.10.2015].

14 K. Bussmann, C. Ethal, A. Shroth, The effect of banning corporal punishment in Europe: five nation comparison, 2009 http://www.endcorporalpunishment.org/pages/pdfs/reports/Bussman%20 -%20Europe%205%20nation%20report%202009.pdf [dostęp: 21.01.2014].

• podejmowania interwencji w rodzinę z problemem przemocy w wychowa- niu oraz preferencji co do ich charakteru,

• osobistego reagowania na sytuacje występowania przemocy wobec dziecka,

• osobistego stosowania przemocy w wychowaniu przez rodziców (w perspek- tywie zachowań fizycznych i psychicznych).

Ten stały monitoring postaw prowadzony jest przez Rzecznika Praw Dziecka od 2011 roku, jako konsekwencja rekomendacji raportu ukazującego skutki noweli- zacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2010 roku¹⁵.

Wyniki badania, których fragment jest przedstawiany w tym opracowaniu, pochodzą z roku 2015 roku. Badanie zrealizowano z użyciem stałej spójnej me- todologii monitoringu. Zebranie danych zlecono (jak w poprzednich edycjach) agencji TNS Polska. Badaniami surveyowymi objęto reprezentatywną próbę 1017 dorosłych Polaków. Dane zebrano w dniach 4 – 9 września metodą CAPI (poprzez bezpośrednie wywiady ankieterskie wspierane komputerowo).

Cele badania w 2015 roku były w dominującej części jednolite z celami badań z poprzednich lat i obejmowały¹⁶:

• określenie poziomu społecznej akceptacji dla zachowań przemocy w sto- sunku do dzieci w kategoriach uderzania dziecka (klaps) oraz bicia dziecka (lanie),

• określenie poziomu uznawania bicia dzieci jako metody wychowawczej,

• ustalenie poziomu społecznej aprobaty dla wykorzystywania kar cielesnych w wychowaniu,

• rozpoznanie poziomu społecznej wiedzy na temat istnienia prawa zakazują- cego bicia dzieci oraz społecznej oceny na temat jego funkcjonalności,

• rozpoznanie postaw społecznych dotyczących interwencji w rodzinę w sytu- acjach przemocy nad dzieckiem (bicia dzieci) oraz co do charakteru owej interwencji,

• ustalenie społecznych preferencji co do podmiotów interwencji w rodzinę z problemem przemocowego traktowania dziecka,

• rozpoznanie deklarowanych sposobów reagowania na sytuacje przemocy wobec dziecka występujące w najbliższym otoczeniu (sąsiedztwo) oraz w miejscach publicznych,

• oszacowanie skali występowania zachowań przemocy fizycznej i psychicz- nej w wychowaniu na podstawie relacji (ujawnień) rodziców.

Kierując się globalnymi standardami dotyczącymi gromadzenia danych na te- mat problemu przemocy wobec dzieci, po raz pierwszy w badaniu w roku 2015 pod- jęto próbę uchwycenia różnic w aprobacie zachowań przemocy oraz w stosowaniu

15 Zob.: E. Jarosz, A. Nowak, Dzieci ofiary przemocy w rodzinie . Raport Rzecznika Praw Dziec- ka: Funkcjonowanie znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2012.

16 Zob.: E. Jarosz, Przemoc w wychowaniu: między prawnym zakazem a społeczną akceptacją, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2015.

zachowań przemocy ze względu na płeć dziecka. Ponadto w roku 2015 podjęto też inicjatywę rozpoznania na podstawie ujawnień rodziców pozafizycznych zachowań przemocy wobec dzieci. Realizacja tych dodatkowych celów wymagała wprowadze- nia uzupełnień w zakres dotychczas stosowanych pytań.

W dalszej części opracowania przedstawione zostaną wyniki w zakresie wy- stępowania zachowań przemocy w wychowaniu, analizowane na podstawie ujaw- nień rodziców dzieci do 18 roku życia¹⁷, których w całej losowej próbie badawczej było 283. W celach komparatystycznych relacje rodziców o zachowaniach wobec własnych dzieci odniesiono do analogicznych danych uzyskanych w 2014 roku.

W oparciu o obrazy korelacyjne analizowano również znaczenie indywidualnych cech badanych rodziców na zachowania przemocy i ich ujawnienia.

Przemoc w wychowaniu w relacji rodziców – wyniki badań i elementy dyskusji nad nimi

a) Stosowanie klapsów wobec dzieci

W świetle relacji rodziców można stwierdzić, iż zakres występowania przemo- cy w wychowaniu w postaci uderzania dziecka (klapsów) jest w Polsce poważny – większość rodziców (54%) przyznała się do zastosowania chociaż raz klapsa, w tym 21% przyznało się do wykorzystywania klapsów częściej niż „raz lub kilka razy”.

Wykres 1. Czy zdarzyło się Panu/Pani wymierzyć swojemu dziecku klapsa? (dane dla N = 283)

W porównaniu z danymi z roku 2014 (wykres 2) można stwierdzić, iż nie- znacznie zmalał procent rodziców deklarujących, iż nigdy nie posłużyli się klap- sem, a wzrosła z kolei liczba rodziców przyznających się do wykorzystywania klap- sów, zwłaszcza w kategorii częstości „od czasu do czasu”.

17 Pełny raport Rzecznika Praw Dziecka z badania w 2015 roku: Przemoc w wychowaniu w opinii społecznej oraz w relacjach rodziców, www.niedlabicia.pl

Wykres 2. Czy zdarzyło się Panu(i) wymierzyć swojemu dziecku klapsa? – rodzice dzieci do 18 r.ż. N = 251 (dane z 2014)

Wykorzystywanie klapsów „dosyć często” zaznaczali rodzice:

• z niższym wykształceniem (podstawowym i gimnazjalnym):

Wykres 3. Stosowanie klapsów a wykształcenie rodziców (N = 283) (w %)

• posiadający troje i więcej dzieci:

Wykres 4. Stosowanie klapsów przez rodziców a liczba dzieci w gospodarstwie domowym (w %)

• oceniający swoją sytuację materialną jako złą:

Wykres 5. Stosowanie klapsów przez rodziców a ocena sytuacji materialnej

• którzy sami doświadczali takich zachowań w dzieciństwie:

Wykres 6. Stosowanie klapsów a doświadczenie klapsów w dzieciństwie (N = 283)

W świetle danych widoczne jest, że im częściej rodzice doświadczali klapsów w dzieciństwie, tym częściej sami tak się zachowują wobec własnego dziecka.

• uznający bicie za skuteczną metodę wychowawczą:

Wykres 7. Stosowanie klapsów a uznawanie bicia za metodę wychowawczą (N = 283)

• zwolennicy całkowitej prywatności rodziców w postępowaniu z dzieckiem:

Wykres 8. Stosowanie klapsów a uznawanie całkowitej prywatności rodziców w postępowaniu z dzieckiem (N = 283)

Co ciekawe, wiedza o prawnym zakazie bicia dzieci lub przypuszczenie, że ta- kie prawo istnieje, nie różnicowały częstości deklaracji o braku stosowania klapsów, ale różnicowały deklaracje ich stosowania w kategorii „od czasu do czasu”. Rodzice wiedzący lub przypuszczający, że takie prawo istnieje, rzadziej przyznawali się do częstszego stosowania klapsów.

Wykres 9. Stosowanie klapsów a odpowiedzi na pytanie: Czy zgadza się Pan/i z następującymi stwierdzeniami: bicie dziecka jest niezgodne z polskim prawem (dane w % dla N = 283)

Analiza deklaracji zachowań rodziców stosujących klapsy w wychowaniu (154 osoby) w zależności od płci dziecka pokazała, iż znacznie częściej klapsów doświadczają chłopcy niż dziewczynki.

Wykres 10. Jakiej płci jest dziecko/są dzieci, które dostało\y klapsa? (dane dla N = 154)

Zarówno ten obraz danych jak i wcześniejsze analizy dotyczące aprobaty za- chowań przemocy ze względu na płeć dziecka pozwalają na stwierdzenie, iż w per- spektywie polskiej chłopcy są bardziej narażeni na przemoc fizyczną w wychowa- niu niż dziewczynki. Ten obraz jest zgodny z wieloma innymi doniesieniami na temat wpływu płci dziecka jako czynnika ryzyka przemocy fizycznej.

b) Bicie dzieci w świetle ujawnień rodziców – stosowanie lania

Bicie dzieci w wychowaniu, w świetle uzyskanych relacji rodziców, jest zja- wiskiem występującym w Polsce w stosunkowo znaczącym natężeniu. Biorąc pod uwagę bezpośredni sposób zapytania, należy uznać, iż część rodziców, którzy tak naprawdę biją swoje dzieci, nie przyznała się do tych zachowań, dlatego uzyskane wskaźniki należy najprawdopodobniej traktować jako zaniżone.

W badaniach okazało się, iż jakkolwiek zdecydowana większość rodziców twier- dzi, że ich dziecko nigdy nie doświadczyło lania, to jednak niemal co dziesiąty ro- dzic (9%) przyznał się do występowania takich sytuacji.

Wykres 11. Czy zdarzyło się, że Pana/Pani dziecko dostało tzw. lanie? (dane dla N = 283)

W badaniu zastosowano jeszcze jedno pytanie dotyczące własnych zachowań przemocy fizycznej wobec dziecka – bicia z użyciem przedmiotu. Uzyskane wyniki wskazują, iż 7% rodziców przyznało się do tego typu zachowania wobec dziecka.

Wykres 12. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachowań: dać „w skórę” pasem lub innym przedmiotem (dane dla N = 283)

Analiza wpływu płci dziecka na częstość bicia przez rodzica (na podstawie do- datkowego pytania) pokazała, iż w zdecydowanej większości zachowania te dotyczą chłopców; 59% wskazań rodziców przyznających się do bicia (sprawiania lania).

Wykres 13. Jakiej płci jest dziecko/są dzieci, które dostało/y lanie? (dane dla N = 283)

Zachowania bicia dziecka (sprawianie mu lania) częściej ujawniali rodzice, którzy sami doświadczali przemocy w wychowaniu.

Wykres 14. Stosowanie lania a doznawanie lania we własnym dzieciństwie (N = 283)

Z kolei do bicia dziecka pasem lub innym przedmiotem częściej przyznawali się rodzice posiadający 3 lub więcej dzieci.

Wykres 15. Bicie dziecka przedmiotem a liczba dzieci w gospodarstwie domowym

Porównując obraz danych z roku 2015 z rokiem 2014 można zauważyć, iż licz- ba osób przyznających się do bicia dziecka (sprawiania mu lania) wyraźnie zmalała z 17% do 9%.

Wykres 16. Czy zdarzyło się, że Pana(i) dziecko dostało tzw. lanie? Odpowiedzi w grupie rodziców dzieci do 18 r.ż. N = 283 (dane z 2014)

Spadek ten należy jednak, jak się wydaje, interpretować bardziej jako rzadsze w 2015 roku przyznawanie się rodziców do zachowań, niż jako faktyczny spadek aż o 8% liczby rodziców bijących dzieci. Prawdopodobnie rolę odgrywa tu wzrost świadomości rodziców na temat niewłaściwości bicia dzieci i wzrastającej społecz- nej dezaprobaty bicia dziecka.

c) Inne zachowania przemocy wobec dziecka

W badaniu zastosowano dodatkowe pytanie o zachowania przemocy wobec dziecka, takie jak: karmienie na siłę, szarpanie, popychanie lub potrząsanie, spo-

liczkowanie, ciągnięcie za włosy lub uszy, szczypanie, ściskanie ze złością, krzy- czenie, obraźliwe, poniżające epitety. Uzyskane dane będące wprost ujawnieniami rodziców co do prezentowania poszczególnych zachowań, jeśli traktować jako ob- raz rozmiarów zachowań przemocowych wobec dzieci, wskazują, iż od kilku do kilkunastu procent rodziców ma skłonność do wykorzystywania przemocy w wycho- waniu (w zależności od zachowania). W wyniku analizy poszczególnych zachowań ustalono, iż:

• co siódmy rodzic przyznał się do siłowego karmienia swojego dziecka (13%

badanych):

Wykres 17. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachować: karmić na siłę, kiedy było małe (N = 283)

• szarpanie, popychanie, potrząsanie dzieckiem ujawniło łącznie 14% badanych rodziców:

Wykres 18. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachowań: szarpać lub popychać, potrząsać ze złością (N = 283)

• spoliczkowaniu dziecka zaprzeczyli niemal wszyscy badani rodzice, jedynie 3% przyznało się do takiego potraktowania dziecka:

Wykres 19. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachowań: spoliczkować (dane dla N = 283)

• do ciągnięcia za włosy, uszy przyznał się rzadziej niż co dziesiąty rodzic (8%):

Wykres 20. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachowań: pociągnąć za włosy lub uszy (dane dla N = 283)

• do zachowania polegającego na złośliwym szczypaniu lub ściskaniu części ciała dziecka przyznał się co dziesiąty rodzic (11%):

Wykres 21. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachowań: uszczypnąć, ścisnąć ze złością rękę, nogę lub inną część ciała (dane dla N = 283)

• zdecydowana większość badanych rodziców (67%) przyznała się do krzycze- nia na dziecko, w tym prawie co trzeci rodzic przyznał się do prezentowania takiego zachowania od czasu do czasu, a prawie co dziesiąty (8%) przyznał, iż zdarza mu się to często.

Wykres 22. Czy zdarzyło się Panu/Pani nakrzyczeć na własne dziecko? (dane dla N = 283)

• do obraźliwego nazywania dziecka, zwracania się do dziecka przyznał się czę- ściej niż co dziesiąty rodzic (12%)

Wykres 23. Czy zdarzyły się Panu/Pani wobec własnego dziecka któreś z poniższych zachowań: wyzywać, nazwać np. niedołęgą, ciamajdą, głupkiem, kretynem, osłem itp. (dane dla N = 283)

Analiza porównawcza pomiędzy poszczególnymi rodzajami zachowań prze- mocowych rodziców w stosunku do dziecka wyraźnie pokazuje przede wszystkim to, iż zdecydowanie częściej wobec dzieci prezentowane są zachowania przemocy psychicznej w postaci krzyczenia na dziecko, w porównaniu z różnymi postaciami przemocy fizycznej, jak też w porównaniu z aktywnym atakowaniem dziecka – agresją werbalną wobec niego.

Wykres 24. Zachowania przemocy wobec dziecka relacjonowane przez rodziców dzieci do 18 roku życia (dane w % dla N = 283)

W tym zestawieniu można też dostrzec, iż spośród zachowań przemocy w wy- chowaniu o fizycznym wymiarze rodzice najczęściej przyznają się do zastosowania wobec dziecka klapsów, najrzadziej natomiast do fizycznego, a jednocześnie bar- dzo poniżającego zachowania, jakim jest spoliczkowanie dziecka. Uzyskany obraz relacji o zachowaniach przemocy wobec dziecka skłania ponadto do komentarza, iż wysoki odsetek ujawnień klapsów oraz krzyczenia na dziecko wynika najprawdopo- dobniej także z tego, poza faktyczną duża częstością ich występowania, iż rodzice nie spostrzegają tych zachowań jako przemocy i w związku z tym nie bronią się przed ich ujawnieniem w kontekście badania dotyczącego przemocy wobec dziecka.

Zakończenie

Ukazany obraz ilościowy wykorzystywania zachowań przemocowych w wy- chowaniu przez rodziców jest z pewnością nieoszacowany. Przede wszystkim z po- wodu bezpośredniego stawiania pytań o zachowania przemocy, w stosunku do któ- rych powszechne jest odczucie negatywnej ich społecznej oceny. Jak można to było zobaczyć, liczniejsze ujawnienia wystąpiły tylko wobec tych zachowań, których społeczna konotacja nie jest jednoznacznie łączona ze sferą przemocy – klapsy i krzyczenie na dziecko. Nawet jednak przy wyrażeniu tego typu wątpliwości co do rzetelności i szczerości udzielonych przez badanych odpowiedzi, należy uznać, iż w świetle tych danych posługiwanie się przemocą w wychowaniu jest istotnym elementem profilu polskiego wychowania. Zdecydowana większość rodziców krzy- czy na swoje dzieci, ponad połowa rodziców uderza dziecko, co dziesiąty bije, 14% poszturchuje i szarpie, tyle samo karmi dzieci na silę. Trzeba przyznać, iż nawet jak na zaniżony obraz zakresu problemu przemocy w wychowaniu i tak jest on niepokojący oraz sugerujący kontynuowanie, a nawet poprawę działań w zakre- sie edukacji o szkodliwości wykorzystywania przemocy w wychowaniu, o prawach dzieci oraz edukacji w kierunku rozwijania pozytywnego rodzicielstwa (rodziciel- stwa bezprzemocowego).

Literatura

Bussmann K., Ethal C., Shroth A., The effect of banning corporal punishment in Europe: five nation comparison, 2009 http://www.endcorporalpunishment.org/pages/pdfs/reports / Bussman%20-%20Europe%205%20nation%20report%202009.pdf.

Child Disciplinary Practices at Home: Evidence from a Range of Low- and Middle-Income Coun- tries, NY: UNICEF 2010.

Furnham A., Spare the rod and spoil the child lay theories on corporal punishment, [w:] Corporal punishment of children in theoretical perspective, [eds.] M. Straus, M. Donnelly, Yale 2005.

General Comment 2006, No. 8, The right of the child to protection from corporal punishment and other cruel or degrading forms of punishment, (arts. 19; 28, para. 2; and 37, inter alia) (CRC/C/GC/8), para. 11.

http://srsg.violenceagainstchildren.org/sites/default/files/documents/UN%20Resolu- tions/A-RES-62 – 141_EN.pdf#page=14.

Jarosz E., Międzynarodowe standardy ochrony dzieci przed krzywdzeniem, Wydawnictwo Akade- mickie „Żak”, Warszawa 2008.

Jarosz E., Nowak A., Dzieci ofiary przemocy w rodzinie . Raport Rzecznika Praw Dziecka . Funkcjo- nowanie znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Rzecznik Praw Dziec- ka, Warszawa 2012.

Jarosz E., Przemoc w wychowaniu: między prawnym zakazem a społeczną akceptacją, Biuro Rzecz- nika Praw Dziecka, Warszawa 2015.

Ustawa z dn. 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. 2015 poz. 2082.

Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2.04.1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.

Pinheiro P. S., World report on violence against children 2006, www.violencestudy.int.

Prawa dziecka . Dokumenty Rady Europy, [zbiór i oprac.] P. Jaros, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2013.

Przemoc w wychowaniu w opinii społecznej oraz w relacjach rodziców – raport Rzecznika Praw Dziecka, www.niedlabicia.pl .

Ustawa z dn. 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. 2015 poz. 2082.

„CORPORAL PUNISHMENT OF CHILDREN FROM THE PART OF THEIR LEGAL GUARDIANS [...] IS PROHIBITED

BY LAW” – VIOLENCE IN THE EDUCATION PROCESS IN POLAND IN THE LIGHT OF CASE-LAW AND LEGAL

PROHIBITION

Summary: This paper presents the research results of a study based on the monitoring of the Ombudsman for Children. It investigates the general public attitude towards the application of physical punishment in the education process. Based on select indicators the general public atti- tude towards the application of physical punishment in form of slaps and spanking is investigat- ed as well as the general acceptance of physical punishment by wide parts of our society and the beating of children as an effective educational means. In particular presented are data gathered from parents of children up to age eighteen and their personal assessment of violent behavior towards their offspring. The yielded results provide guidance for the formulation of practical rec- ommendations in order to limit physical violence in the education process in Poland.

Key words: physical punishment in the education process, violence against children, child beating,