Tom XXVI.

(1)

,\t II (1295). W arszawa, dnia 17 m arca 1907 r. Tom XXVI.

TYGODNIK P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NAUKOM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA".

W Warszawie: ro cznie rb, 8, k w a rtaln ie rb. 2.

Z przesyłką p o czto w ą: ro czn ie rb . 10, półr. rb . 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R ed ak cy i W sz e c h ś w ia ta i we w sz y stk ic h k s ię g a rn ia c h w k ra ju i z a g ra n ic ą .

R edaktor W s z e c h ś w ia ta p rz y jm u je ze sp ra w a m i re d a k c y jn e m i codziennie od g o d z i

n y 6 do 8 w ieczorem w lo k alu re d a k c y i.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118. T e l e f o n u 8 3 1 4 .

0 PRAW IDŁOW OŚCI W B U D O W IE WIDM.

Różnobarwne linie świetlne, stanowiące widmo emisyjne par rozżarzonych, nie są rozrzucone bezładnie, ale ułożone według pewnych praw, k tóre fizycy starają się wykryć. Przybliżenie, prawidłowa budo-

" ,l niektórych widm j e s t widoczna na pierwszy rzut oka (np. dla węgla, w któ- ieg« widmie pewne g ru p y pow tarzają się peryodycznie), ale ścisłe prawa, rządzące

"zkladem linij są trudno dostępne i do stoimy dopiero na początku- zadania.

'‘a niewielu ciał udało się ująć wszyst- filt‘ linie według pew nych praw, dla in- 1 h ciał zrobiono to ty lk o częściowo, a ' Jeszcze większej liczbie przypadków nie mamy p o z y ty w n y c h rezultatów

" *ym kierunku.

I rawidłowość w budowie widm, która narzuca się najłatwiej patrzącem u i naj-

' ze > n i ej też została odkryta, tw orzą po

niżające się w n ie k tó ry c h widmach gru-

■ l>0 - lub 3 linie w sta łyc h od siebie

■' fpach. Zostały one zauważone przez II ar,a w 1863 r. na p rzy p a d k u cha- j‘ erystycznych trójek, po w ta rz a ją c y c h

; " "idm ie magnezu. Dziś wr widmie

magnezu mamy takich trójek czternaście.

Powszechnie znane są grupy po 2 linie w widmie sodu: jest ich 12; takie dwójki i trójki linij bywają niekiedy śeiśnione i w te d y łatw o je wyróżnić, ale m ogą też być rozstawione szerzej (np. w widmie rtęci), mogą między liniami takiej grupy być rozmieszczone inne linie i wtedy już nie wykrylibyśm y ich bez pomocy ozna

czeń ściślejszych. (Każda linia w widmie odpowiada pewnej długości fali świetlnej;

im bliżej końca czerwonego, tem fale są dłuższe, im bliżej fioletowego, te m krót

sze. Fale dłuższe mają okres drgań więk

szy, więc w ypada ich mniej w danym okresie czasu, niż fal krótszych). Najwię

kszą prawidłowość w budowie dwójek i trójek otrzymujemy, jeżeli c h a ra k te ry z u jemy każdą linię nie zapom ocą długości fali, ale przez wielkość odwrotną: przez liczbę fal, k tó ra mieści się w jednostce długości, albo, co n a jedno wychodzi, przez liczbę drgań, odbyw ających się w określonym czasie. W te d y wszystkie dwój

ki lub trójki w całej rozciągłości widma składają się z linij jednakowo odległych od siebie, podczas kiedy stają się bar- i dziej ściśnione ku fioletowemu końcowi, jeżeli długości fal bierzemy pod uwagę.

Jednowartościow e m etale alkaliczne (lit,

(2)

162

W S Z E C H Ś W I A T

sod, potas, rubid i cez) dają w idm a dwój

kowe; podobnie miedź i srebro, k tó re z niemi sąsiadują w klasy fik a c y i M eyera.

Metale dwuw artościow e dają trójki (ma

gnez, w apń, stront; c \ n k , kadm, rtęć). P o dobnież n iem etale tlen, siarka, selen.

W tró jk a ch odległości m iędzy pierwszą a drugą linią i m iędzy d rug ą a trzecią nie są je d n a k o w e : linie pierw sza i druga, ra

chując od czerw onego k ońca w'idma są bardziej od siebie odległe, niż d rug a i trzecia.

Dla ciał jednej rodziny stałe, o kreśla

jąc e różnicę częstości drgań w dwójkach, w zrastają z ciężarem atom ow ym . Dla m e

tali alk alicznych te stałe są przybliżenie proporcyonalne do k w a d r a tu z ciężaru atomowego.

Ciało ciężar zaiaca rozm- slcUcl lu atomowy cę częstości (cięż at)®

drgań

Lit . . 7

n ri

Sod . . 23 0,17 3,25

Potas 39 0,57 3,81

Rubid . 85 2,34 3,22

Cez . 1.33 5,45 3,09

Dla litu nie udało się w y kry ć budowy dwójkowej, ale przez analogię z innemi ciałami tej rodziny p rz y p u sz c z am y , że i tu dwójki istnieją, ty lko są n azb yt zbli

żone, żeby j e m ożna było rozdzielić za

pomocą środków, jak ie m i rozporządzamy.

W powyższej tabliczce stała dla litu wy

nosiłaby około 0,017.

P o tasow ce oprócz tv ch dwójek równo

ległych okazują inne, k tó ry c h składniki stają się coraz bardziej zbliżone do siebie ku fioletowemu końcowi widma.

Pog ląd na te dwójki i trójki j e s t roz

m aity; jed n i przypisują t y m formom zna

czenie podstawowe, związane z cheinicz nemi własnościami elem entów, inni sądzą, że różnica może b y ć pozorna, w y w o łan a tylk o z b y t slabem natężen iem i rozszcze

pieniem linij. Opierają się oni n a tem, że często tró jk i u k a z u ją się j a k o dwójki, bo trzeci składnik je s t z b y t słaby; także n a tem, że s to su ne k n atężen ia linij w dwójkach j e s t te n sam, co dla 2 mniej załam anych linij trójki.

N iekiedy mamy do czynienia z t. zw.

j

trójkami złożonemi, t. j. że obok lij 1 trójki występują linie „towarzyszące”.

I Schemat ogólny takiej trójki złożonej jest.

| przy pierwszej linii trzy tak ie „satelity", przy drugiej—dwa, a przy trzeciej—jeden.

T a k jest np. dla rtęci. Te linie towarzy.

szące, mają ja k o wspólną własność wie]

ką z a h ż n o ś ć natężenia od warunków emi

syi: tem peratury, ciśnienia i t. d.

Inne prawidłowości rozkładu linij w widmach trudniej zaobserwować. Starano się ich dopatrzeć n a podstaw ie analogii z akustyką, mianowicie z szeregiem to

nów harm onicznych z zasadniczym, t. j.

takich, któ ry c h częstości d rgań są w sto

sunku 2, 3, 4 i t. d. do pewnej częstości.

W a k u sty c e to praw o nie je s t ogólne, stosuje się tylko do n iek tó ry ch układów, do który ch należą nasze instrumenty mu

zyczne. Przypuszczenie, że cząstki świe

cące odznaczają się tą własnością, było mało usprawiedliwione. J e d n a k Stoneyowi udało się dowieść zapomocą obliczenia, że pewne linie wr widmie wodoru są przy

bliżenie harmoniczne względem jednej z linij. Ale inne linie nie dały się pod

ciągnąć pod prawo. Także w innych wi

dmach nie można było w ykazać takiej prawidłowości. Przypuszczenia w tym kie

runku ostatecznie obalił Schuster, wyka

zując, że liczba linij wodoru, podlegają

cych tem u praw u, w stosunku do całko

witej liczby linij widm a wodoru jest wca

le nie większa, niż to w yp ada z rachun

ku prawdopodobieństwa.

W ogóle niektóre widm a mają tyle li

nij, że możnaby między niemi wynale»f takie, do których daje się

z a s t o s o w a ł '

mniej więcej każde prawo, o ile

z a d o w o

limy się ścisłością przybliżoną.

Droga, na której udało się wykryć naj

więcej prawidłowości i zoryentować sif w chaosie oddzielnych linij, to

u g r u p o

wanie linij w szeregi. W 1885 r. udało się Balmerowi ująć kilkanaście linij wodo

ru zapomocą Wzoru:

gdzie n oznacza częstość drgań dla dan^J linii, l i — j e s t stała, a m zmienia się °l*

8. .. . 15. Każdej w artości dla m odpoWtf'

(3)

w s z f c h ś w i

,vr

163

da pewna częstość d rg ań n, a więc pe

wna linia świetlna. Później w p rotube

rancjach słonecznych i w widmach gwiazd znaleziono szereg, złożony z kilkunastu linij. należących też do widm a wodoru, które podobnie dają się ująć przez wzór powyższy, przez nadanie zmiennej w dal

szych wartości od 15 do 31; zgodność wartości obliczonych i zaobserwowanych jest zadawalająca.

Wzory ogólniejsze o tym samym c h a rakterze, które m ożem y stosować do uję

cia linij widmowych różnych elementów, podali nam Rydberg, o r a z K a y s e r i Runge.

a — u. — ——,0 N

wzór Rydberga.

(

ot

-j- |A)'

W nim u je s t częstością drgań linii w szeregu, iV0 — stała ogólna dla różnych ciał, której w artość liczbowa wynosi 1U!)721,6, |j. — stała dla danego szeregu i danego pierwiastku.

ni — przybiera różne wartości dla roz

maitych linij każdego szeregu. Im wyż

sze wartości >n przybiera, tem linie stają się gęstsze (wartości na n w ted y coraz mniej różnią się od siebie). Wreszcie, dla wartości m = oo( n przybiera pew ną w ar

tość, którą n a z y w a m y częstością granicz

ny Ta liczba drgań, jak widać ze wzoru wynosi wtedy n0.

W zór Kaysera i Rungego ma postać:

—2 —4

ii -

. I — j— Jj i/t — j— Cm

•'*)

C są to stałe, specyalnie obliczane

'Ha danego ciała i danego szeregu.

Zapomocą wzoru Kaysera i Kungego

"'rzymujemy nieraz ściślejsze rezultaty, al'‘ wzór R yd berg a posiada większą war- ,I,S(' teoretyczną, m a bowiem tę wyższość, pozwala uwidocznić związek między kilkoma szeregami je d n e g o widma; przy-

!,,m występuje w nim stała N 0, ta sama 'H'1 "szystkich ciał. J e s t t o rzecz bardzo 11'arakterystyczna, k tó ra pozwala przy

puszczać, że stała ta ma jakieś istotne, głębsze znaczenie fizyczne, k tórego co prawda dotąd nie znamy.

" ostatnich czasach (1905 r.) Ritz po- '*al uogólnienie wzoru R yd berg a przez

"Prowadzenie do niego wyższych parzy- 6t.Vch potęg zmiennej m. T en wzór daje

rez u lta ty ściślejsze, a zachowuje wszyst

kie dodatnie strony wzoru Rydberga.

Te wzory, stosowane do widm rozm ai

t y c h ciał, dają bardzo różne rezultaty: nie

które widma można w zupełności ująć i rozsegregować za ich pom ocą (metale al

kaliczne); w innych rozklasyfikowano w szeregi ty lko część linij (tlen, magnez, stront, wapń), a w jeszcze innych wcale się to nie udało, ja k np. dla ołowiu, a r

senu, antym onu, bizmutu, złota. K a y s e r i Runge zw racają uw agę, że to może być w związku z wysoką te m p e ra tu rą topli

wości ty c h ciał. Może istnieją pewne w a runki, będące w związku z tem p e ra tu rą topliwości, które pozwalają na w ystąpie

nie prostszego widma.

Zestaw im y p u n k ty topliwości n iek tó rych ciał i liczbę procentową linij, ro z mieszczonych w szeregi w stosunk u do całkowitej ilości linij.

P ierw iastek

Punkt

L ic z b a linij ro zm iesz czo n y c h w s z e to p liw o ści reg i, w y r a

Ba. . . 1600 . .

żona w p ro c e n ta c h

0 Au . . 1200 . . 4

Cu . . 1050 . . 6

Ag . . 900 . . 26

Sr. . . 700 . . 20

Ca. . . 700 . . 34

Mg . . 600 . . 64

Zn . . 410 . . 80

Cd. . . 320 . . 50

Li . . 180 . . 100

Na . . 90 . . 100

Cs . . 62 . . 100

K . . . 58 . . 100

Rb . . 38 . . 100

Hg . . —40 . . 27

Możnaby przypuszczać, że pun kt topli

wości metali alkalicznych leży w ty ch granicach, które odpowiadają owym prost

szym warunkom; w inych ciałach wymie

nionych p u n k t ten jest zawysoki, a w p rz y

padku rtęci zaniski. Podobnie rzecz się

m a w gazach: w pewnej tem p eratu rze

otrzym ujem y dla tlenu widmo, w którem

wyróżniam y tylko 6 szeregów linij,

a w w jższej tem peraturze, przypuszczał-

(4)

164

W S Z E C H Ś W I A T

j\ó 11 nie zanadto odległej od owych hypote-

tycznych warunków, w y stę p u je oprócz tego jeszcze wiele linij, k tó ry c h nie um ie

my rozklasyfikować.

W m etalach alkalicznych, w których wszystkie linie udało się rozmieścić w e dług praw , p rze d staw io n y c h zapomocą w ym ienionych wzorów ,odróżniamy 3 sze

regi. Dla każdego stałe wre wzorach p rzy bierają specyalne wartości. Linie każdego szeregu odznaczają się pewmemi własno

ściami wspólnemi: m ają podobny wygląd zew nętrzny, zachow ują się analogicznie pod wpływem pola m agnetycznego (zja

wisko Zeemana), podobnie rea g u ją na wzrost ciśnienia. Szeregi w widm ach ty c h metali są następujące:

1) Linie jasne, ukazujące się n a w e t

w n iezbyt wysokich tem p e ra tu ra c h pary,

np. w płomieniu. Stąd są one łatw o odwra

calne, t. j. m ogą by ć zastąpione w wid

mie przez odpow iadające im linie ciemne.

Dzieje się to w tedy, jeżeli je w y d a je p a ra w wyższej te m p e ra tu rz e , a pochłania para o niższej tem p e ra tu rz e , k tó ra w myśl pra

wa Kirchhoffa może j e absorbować, skoro równocześnie może j e w y d aw ać.

Te linie tw o rzą szereg, n a z w a n y przez R yd berg a oraz K a y s e ra i Rungego zgo

dnie szeregiem głównym .

2)Lin;e szerokie, o brzegach zam azanych szczególniej k u czerw onem u końcowi. Ten szereg R y d b e rg n azy w a mglistym, a K;jy- ser i R u n g e nadali m u nazwę, „pierwszy szereg poboczny", bo ow a m glistość nie j e s t c h a ra k te ry s ty c z n a dla wszystkich pierwiastków .

3) Linie ostre, n ie z b y t jasne: „szereg o s tr y ” Rydberga, i „drugi szereg pobocz n y ” K a y s e ra i Rungego.

Linie szeregu 2) i 3) w ystępuje w z n acz

nie wTyższych te m p e ra tu ra c h niż linie szeregu piewszego.

W k ażd y m szeregu natężenie linij m a

leje k u fioletowemu końcowi, a ró w n o cześnie z tem w z ra sta natężenie linij.

Każdy z ty ch szeregów skład a się z dwójek; przy te m ob a szeregi poboczne m ają dwójki o j e d n a k o w y c h odstępach między liniami przez całe w7idmo, a w sze

regu głównym tylk o pierwsza dw ójka ma ten sam odstęp, dalsze stają się coraz ści

ślejsze. Oba szeregi poboczne m ają wspól

ną granicę. Istnieje ta k ż e ścisły związek między szeregiem główmym a pierwszym pobocznym: mianowicie ich pierwsze linie są wspólne. P rz y te m częstość drgania tej pierwszej linii równa się różnicy między częstościami drgań granic obu ty c h szere

gów.

Poznano też niektóre związki, zacho

dzące między widmami pierw iastków pe

wnej rodziny. Do nich należy zaobserwo

wany fakt, że w każdej rodzinie pierwiast

ków p o krew nyc h granice szeregów prze suwają się ku końcowi czerwonemu.

Np. w rodzinie potasowców granice są rozłożone w następujący sposób.

I Li Na Rb Cs

* S bC S

_{- f i}

®

N

h

S

C O bC

Li Na K

~Rb Cs

1

_’c _ci

Ł 03

■—

. — t b^{* o} 'S b ' "—'

£-1

_co⁰

05t- 05 c £ d

© N

N O d

w

cn _O O

I I

200 250 300 350 400 czerwone

450 ultrafiol.

Granice szeregów przesuwają się tutaj k u czerwonemu końcowi, jeżeli ciężar cia

ła wzrasta. Podobnie rzecz się m a dla in

nych rodzin pierwiastków. Dla rodzin pier

w iastków różnych przeciwnie, szeregi prze

suwają się ku końcow i fioletowemu dla grup ciał o wyższym ciężarze atomowym.

W a tt s zauważył, że między widmami ciał p o krew nych a ich ciężarem atomo

wym można w ykazać 2 rodzaje zależnoś

ci: 1) Różnice częstości d rg a ń w jednem

ciele są w tak im stosunku do różnioy

drgań odpowiednich linij w drugiem, jak

kw adraty ciężarów a tom o w y ch ty c h ciał-

Liniami odpowiedniemi w dwru widmach

nazyw am y linie szeregów analogicznych,

otrzym ane dla tej samej wartości zmiennej

m we wzorze

Rydberga, lub Kaysera

i Rungego. Związek tu przedstaw iony spo-

(5)

W S Z E C H Ś W IA T

165 tykamy w grupach cynk, rtęć, także

,ral i ind. Mając widm a dwu takich ciał i

^{zn a ją c}

ciężar atom ow y jednego z nich

m ożem y

stąd obliczyć ciężar atom owy drugiego.

2) W grupach: potas, rubid i cez; wapń, stroni i bar, pierw iastki są ta k związane po 3, że p o rów nyw ając 3 linie, odpowia

dające sobie (po 1 w każdera widmie), widzimy, że różnice ilości drgań między każdemi dwiema z ty c h linij są do siebie w takim stosunku j a k różnice między kwadratami z ciężarów atom ow ych 1-go 1 '1-go ciała do różnicy kw adratów z cię

żarów atomowych 2-go i 3-go ciała. Stąd mając 3 widma i znając ciężary atomowe

2 z tych ciał możemy obliczyć ciężar a t o 

mowy trzeciego ciała.

Oba podane p ra w a są prawdopodobnie tylko przybliżone; rezu ltaty obliczeń by

łyby ściślejsze, g dyby w rzeczywistości stosunki nie były bardziej skomplikowane.

Np. obliczając ciężar atomowy cynku z kadmu (którego ciężar atomowy =112,4) przez kombinowanie różnych linij o trz y mujemy wartości od 65,4 do 65,69, a p rzy jęta wartość jest 64,9. Podobnie przyjm u

jąc ciężar atom ow y rtęci jako równy -00,0 otrzym ujemy dla kadmu wartości 109,8!) do 113,7, a dla cynku 65,9 oraz W,13.

Jeszcze znacznie bardziej skomplikowa

ne niż widma liniowe, o których dotąd kyla mowa, są widma t. zw. pasmowe,

"skutek tego jeszcze raniej poznane, niż poprzednie. W razie niewielkiego roz

szczepienia widma tak ie wyrg lądają jakb y złożone z oddzielnych pasm, pow tarzają

cych się peryodycznie i o podobnym cha- 'akterze, z jednej strony z końcem ostro zarysowanym, a z drugiej—mglistym.

^ obec większego rozszczepienia te pas- ll)i1 okazują się złożone z mnóstwa linij Mniejszych i bliższych siebie u ostrego tańca pasma, k tóry n a zy w am y czołem ,l 'łabszych i bardziej od siebie oddalo-

"K'11 im dalej od czoła pasma. Układ ta- lctl pasm w widmie podlega pew ny m [)rawom: czoła pasm tw orzą zazwyczaj sam szereg, j a k linie^ tworzące poje- l,cze pasmo, tylko zazwyczaj szereg pasm Wrócony j e s t w przeciw nym kierunku

t. j. jeżeli linie w pasmach słabną ku fio letowem u końcowi widm (jak b y w a n a j

częściej) to czoła stają się coraz rzadsze i słabsze ku czerwonemu końcowi i o d wrotnie. Nieraz pasm a są tak bliskie sie

bie, że jedno nakłada się na drugie, co naturalnie znacznie powiększa kompli- kacyę.

P a k t y tutaj przedstawione nie mają do

tąd objaśnienia teoretycznego. Są próby robione w ty m kierunku, ale żadna z nich nie zadawala; żadna nie jest ta k prosta, żeby ułatwiła zrozumienie i objęcie po

szczególnych faktów, a przedewszystkiein żadna nie j e s t tak żywotna, żeby pomo

gła do posunięcia naprzód naszej znajo

mości tych faktów, żeby ze znanych po zwalała przewidzieć inne.

To też wspomnę tylko pokrótce, że współczesne teorye zazwyczaj opierają się na teoryi jonów, wyobrażając sobie, że cząstki drgające, któ re w ysyłają linie świetlne, to układy elektryczne, złożone z wielu elektronów. Pogląd ten znajdu

je potwierdzenie w zjawisku Zeemana.

Przytem przyjmuje się zazwyczaj, że linie, tworzące jeden szereg, pochodzą od drgań samej cząsteczki.

Ewa Bujakowa.

Źródła, któremi się posługiwałam, że

by sobie zdać sprawę ze stanu przedsta

wionej kwestyi są:

Lockyer, Series of lines in spektra (N a

turę, 1899).

Fabry, La structure des speotres (Revue generale des scienoes, 1903).

Ritz, Zur Theorie der Serienspeotra (Phy- sikalische Zeifschrilt, 1903).

Runge u. Pasjhen, Beitrage zur Kennt- nis der Linienspectra (Annalen der Phy- sik, 1901).

Marshall Watts, On the existenco of a relationship between the spectra of sorae elements and the squares of their atomie weights. (Philcsophical Magazine, 1903).

I jeszcze kilka prac drobniejszych.

Także korzystałam z książek:

Bahy, Spectroscopy, 1905. Rozdział XV.

Watts, Study of spectrum analysis, 1904.

Rozdziały XI i XII.

(6)

W S Z E C H Ś W I A T JNq u

Z BIOLOGII H Y D R Y .

Zielona barw a h y d r y (H yd ra viridis), j a k to w ykazały po raz pierwszy badania G. E n tz a i K. B ra n d ta w 1882 r., zależy od obecności wodorostu, Zoochlorella con- ductrix (Brandt). Że istotnie m am y t u do czynienia z chlorofilem a nie z innym barwnikiem', łatwo m ożem y p rzekonać się, po ró w n yw ając widma w y c ią g u alkoholo

wego z h y d ry zielonej i z zielonych liści.

J . Hadżi, którego o statnie bad an ia *) w y świetliły wiele kw estyj, d o ty c z ą c y c h bio

logii h y d ry , stwierdził zupełną identycz

ność t y c h widm.

Kuliste zielone komórki zoochloreli j a k o p asorzy ty, w dużych kom ór

k a c h en toderinalnych ciała h y d ry , w in

nych zaś istnieć nie mogą. Je że li podczas tw orzen ia się j a je c z e k u h y d ry przed - stanie się do nich zoochlorela, to p ew ną ilość k o m ó rek w odorostu możemy znaleść i w ektodermie, są one je d n a k zawsze bledsze, po pew nym czasie obum ierają i zostają wreszcie usunięte.

Życie wpólne hyd ry z w odorostem je s t tak ścisłe, że dotychczas ani zapomocą środków fizycznych, ani też chem icznych nie zdołano uwolnić jej od zoochloreli.

Poniew aż rośliny zielone w ym ag ają do życia św iatła a w braku jego giną, Hadżi przeto, aby usunąć wodorost z ciała hydr, hodował je w ciemności. P okazało się jed n a k , że ani zielone, ani b r u n a tn e h y dry nie moiją żyć przez dłuższy czas bez światła; giną prędzej n a w e t, niż wodorost.

Próby hodowania zoochloreli poza c ia łem h y d r y również nie ud ały się. N a roz

cieńczonej p o żyw ce agarow ej wodorost niuże wprawdzie żyć przez pew ien czas, a n a w e t rozm nażać się, lecz w k ró tc e ule

ga degen eracyi i ginie, co wskazuje nam, ja k daleko posunęło się przystosowanie zoochloreli do życia w ew nątrz-kom órko- wego, stąd zaś w ypływ a wniosek, że ist

nienie jej pośrednio lub bezpośrednio wiąże się z życiem hydry.

') Jow an H adżi, Yersuulie

zur

Biologie von Hydra. A reliiv fur E ntw iekelungsm echanik der O rganlsnien. 1900. Zesz. 22,

str.

^2S—46.

W biegu procesu a sym ilacyi wodoro sty w ydzielają tlen. A b y zbadać, w ja

kim stopniu hydra k o rzy sta z tego, Ha

dżi w ykonał następujące doświadczenie:

zielone i brunatne hy dry (H. viridis i H.

fusca) umieścił w szklankach z wodą pod dzwonem pompy pneu m aty cznej na świe

tle, poczem wypom pował powietrze,,a na

stępnie dzwon napełnił dwutlenkiem wę

gla, którego ciśnienie równało się ciśnie

niu pow ietrza nazew nątrz. W krótkim czasie spostrzegł, że hydra b run atn a skur

czyła się i oderwała się od swego podło

ża, a nieco później to samo stało się i z h yd rą zieloną. Wówczas, badacz wyjął szklanki z pod dzwonu i zmienił wodę;

h y d ry zielone dość prędko wróciły do stanu normalnego, brunatne zaś pozosta

ły martwe. Zginęły oczywiście skutkiem braku tlenu, gdy tymczasem h y d ry zielo

ne o trzym y w ały tle n od wodorostów i skutkiem tego przez pewien czas były zabezpieczone od trującego działania dwu

tlenku węgla. Można byłoby tedy przy

puszczać, że okoliczność ta j e s t nader ważna i k o rzy stn a w życiu h ydry zielo

nej. Należy jednak zwrócić uwagę, że wydaje się rzeczą bardzo wątpliwą, aby zw ierzęta w przyrodzie m ogły się znaleśc w takich warunkach, jakie zostały sztucz

nie wytworzone. H y d ry brunatne i zielo

ne często żyją razem w wodach stoją

cych, w których rośnie całe mnóstwo ro

ślin wodnych, pochłaniających nadmiar d w utlen ku węgla. Działanie zatem zabój

cze dwutlenku węgla na h y d ry w przy

rodzie sprow adza się do zera, od innych zaś szkodliwych czynników, psujących wodę, zoochlorele nie mogą zabezpie

czyć hydry. W wodach zepsutych, jak w y k a z a ły badania Hadżego, h y d iy zielo

ne giną daleko prędzej niż brunatne. Z po

wyżej przyto czony ch faktów widzimy, że Zoochlorella w procesie oddychania hydry zielonej odgryrwa ty lko bardzo podrzędn1!

rolę.

Dawniej przypuszczano, że hydryr zielo

ne w razie niedostatecznej ilości pokar

mu lub wobec znacznego rozmnożenia si?

kom órek wodorostów tra w ią te ostatni#-

Przypuszczenie to je d n a k je s t zupeh)>1'

bezpodstawne. Głodzone przez ja k iś .

(7)

W S Z E C H Ś W IA T

167 hvdry żyją kosztem tk a n e k własnego cia

ła i stają się coraz mniejsze. Przede- wszrstkiein znikają ramiona, poozem cia

łu coraz bardziej redukuje się aż do wiel

kości i kształtu jajka . Zoochlorele po

zostają w komórkach entoderm y, dopóki tylko mają miejsce. Podobne wyniki da

ty doświadczenia L. Graffa w 1884 roku.

Izolowane zoochlorele wprowadzone do jamy pokarmowej h y d ry nie były stra

wione przez ciecz traw ienną i nie zosta

ły wchłonięte przez kom órki odżywcze.

Twierdzenie, że z mączki, produkowanej przez wodorosty pod w p ływ em światła, korzysta hydra, w ydaje się również bez- podstawiiem, ponieważ niem a na to żad

nych dowodów. Przeciwnie, doświadcze

nia Hadżego wykazały, że hydra oka

zuje pewien w stręt do niej. Ziarna m ącz

ki i ziemniaczanej) podane hydrze nie b y ty przyjmowane przez nią; mączkę zaś wprowadzoną do j a m y pokarmowej hydra prędzej lub później w yrzucała w stanie nietkniętym. W o bec tego wydaje się mało prawdopododnem, aby zoochlorele lub mączka były traw ione przez hydrę zielmą. a L. Graff zupełnie słusznie u- t rżymy wał, że wodorosty nie m ają żadne

go znaczenia w odżywianiu się hydry.

Hydra żywi się zawsze pokarm em po

chodzenia zwierzęcego, przekładając m a ić raczki lub inne niższe ż y ją tk a wodne, duj wielkość ciała zależy od wielkości s|">żvwanych zwierzątek. H y d ry spoży

wające płesznice są pięć razy większe od tych, które żyw ią się Noteus; pośrednie miejsce zajmują hydry, k tó ry c h pokarm 'tanowią grzępiki (Cypris). Jeżeli hydrę, pożywającą małe grzępiki, przyzwyczai- 111 y stopniowo do większych płesznic, to fosnie ona do pewnej wielkości, u trz y m u j ą .ją stale dotąd, dopóki przyjm uje ten ostatni pokarm; gdy pokarm zmienimy znowu, ciało h y d ry się zmniejsza.

Irawienie nie odbyw a się, j a k dawniej Powszechnie przypuszczano, tylko w e

wnątrz komórek, lecz i przedwstępnie w jamie pokarmowej (ze współudziałem wy-

■zieliny komórek gruczołowych); poczem dopiero cząstki pokarm u zostają pochło- luęte przez nibynóżki komórek odżyw

czych, gdzie następuje ostateczne stra wienie.

Próby Hadżego zaszczepienia zoochlo- reli hydrom nie zielonym nie udały się.

H ydry zielone, rozwijając się z jajeczek, jak również z pączków, posiadają już, jak wiadomo, w ciele śwojem wodorost. Kwe- stya, w ja k i sposób zoochlorele począt

kowo przedostały się do ciała hydry, jest sporna. Mobius przypuszcza możliwość biernego przedostania się ich wraz z po

karmem, N usbaum zaś—czynnego.

Hadżi pierwszy zdołał wyhodować po

tomstwo h y d ry zielonej, wolne od wodo

rostów. Hyrdry zielone, u któ ry ch rozpo

czął się ju ż okres rozwoju jajeczek, ba

dacz ten trzy m ał w ciemności. J a je c z k a rosły daleko wolniej niż na świetle, lecz nie posiadały zupełnie wodorostów. W o bec tego przypuszczenie, że zoochlorele biernie dostają się do jajeczek, wydaje się nieprawdopodobnem; g dy by t a k było istotnie, to wodorost powinienby przenik

nąć do jaje cz e k i w ciemności. Ja je c z k a o trzym ane w ten sposób osiągnęły wiel

kość normalną, lecz nie wytworzyły błony i nie dzieliły się; z dwudziestu jedno t y l

ko rozwijało się dalej i wydzieliło błonę, reszta zaś zginęła. Z jajeczka ocalałego rozwinęła się h yd ra biała, zupełnie po zb a

wiona wodorostów, wkrótce jednak żyć przestała. Kwestya, czy przedwczesna śmierć nastąpiła w skutek braku zoochlo- reli w jajeczku, czy też z innych przy

czyn, pozostaje nierozstrzygnięta, ponie

waż Hadżi dla b raku odpowiedniego ma- tery ału nie mógł prowadzić dalej swoich

badań.

Cz. St.

LOKO KELVIN.

P R Ó B A W Y T Ł U M A C Z E N IA R A D Y O A K T Y W N O Ś C I RA DU *).

§ 1. J e d n e m z głów nych działań, zw ią

zanych z radyoaktywnością, je s t w y strz e liwanie elektronów z ciała nienaelektry- zowanego stałego lub ciekłego. W stanie

') Philosophical Jlagazine, m arzec 1907.

(8)

168 W S Z E C H Ś W I A T

średniej równowagi c y n e ty c z n ej w ja- kiembądź ciele stałem lub ciekiem każ

dy oddzielny elektro n musi od czasu do czasu osiągnąć prędkość ta k wielką, że zostaje w ystrzelony z d a ne go ciała. Tym sposobem każde ciało stałe lub ciekłe po

siada nieco rad yoak ty w n o ści.

§ 2. W dzisiejszym stanie naszych wia

domości zmuszeni j e s te ś m y przypuścić, że atom radu posiada p e w n ą własność spe- cyaltią — mianowicie, że m oże on, za po średnictw em elektronu, znajdującego się w jego wnętrzu, nagrom adzić więcej ener

gii, aniżeli atom jakiejkolwiek innej z n a nej n am substancyi. W k ró tk im a r t y k u le, ogłoszonym w P h ilosophical M agazine w grudniu 1905 r., wyjaśniłem plan a to mu, oparłszy się na czysto Boscovichow- skiem założeniu o sile wzajemnej, czyn

nej wzdłuż prostej, k tó ra łączy środek atomu z elektronem , z najdującym się gdziekolw iek w je g o w nętrzu . W planie tym jedno z położeń równowagi stałej p rzypada dla elektronu w pobliżu gran i

cy atom u, przy c z e m zasób energii poten- oyalnej j e s t bardzo mały, drugie zaś p o łożenie — w środku atom u, gdzie zasób energii potencyalnej jest bardzo duży.

Dla krótkości n a z y w a m a to m „naładowa- n y m “, gdy elektron znajduje się w jego środku iub gdziekolw iek w obrębie za

k resu stałości położenia środkow ego i n a zyw am atom „ n ie n a ła do w any m “, gdy nie

m a elek tro nu w ty m obrębie.

§ 3. Możemy przypuścić, że w krysz tale s ta ły m bromku lub chlorku radu chlor, brom oraz hel, o trz y m any przez R a m saya i Soddego, nie są związane bezpośrednio z tą c udow ną rad y o a k ty - wnością, j a k ą okazuje kryształ. Dla kró t

kości zakładam obecnie, że rad y o a k ty w - ność zależy w pierw szym rzędzie od a to mów radu, w chodzących w skład związ

ku. Przypuśćm y teraz, że m am y krysz

tał, w' k tó ry m żaden atom radu nie j e s t naład ow an y . Po bardzo krótkim czasie zdążania do średniej rów now agi cynelycz- nej, czasie, k t ó r y wynosi, być może, je- dnę milionową lub j e d n ę milion-miliono- w ą część sekundy, p e w n a część atom ów zostanie naładow ana. Z biegiem czasu ładow ać się będzie coraz to większa licz

ba atom ów radu, dopóki nie zostanie osiągnięta pew na trw ała średnia wypad- ków ładowania i w yłado w yw ania Ener

gia, zużyta na pracę ładowania atomów radu, p ob iera na je s t z zapasu termonie- trycznej energii cieplnej kryształu. A za

tem k ry sz ta ł ulega oziębianiu się, dopóki ciepło przewodzone oraz wpromieniowy.

wane z m atery i otaczającej nie zrówno

waży oziębiającego skutku ładowania - i nie sprowadzi trwałej równowagi tem

peratury.

§ 4. Co sekunda, wobec zachodzenia średniej równowagi cynetycznej, pewna określona część w szystk ich atomów na

ł a d o w a n y c h — prawdopodobnie część bar

dzo drobna— ulegnie w yładow aniu. Z tych atom ów elektrony będą w yrzucane z o- grom nem i prędkościami, dostatecznemi, niewątpliw ie, do w ystrzelenia ich poprzez substancy ę k ry sz ta łu w przestrzeń ze

w nętrzną. Działanie tak ie możemy na

zwać eksp lozy ą lub wybuchem na tej sa

mej podstaw ie, n a jakiej mianem tem oznaczamy sku tek bezpośredni spalenia k o rd y tu we wnętrzu arm aty. Przyczynił, która wywołuje naszę przypuszczalną eks- plozyę atom ową, j e s t gwałtowne wypro

wadzenie elektronu z je g o równowagi stałej w środku atom u na odległość o tyle znaczną, by się wydostał poza obręb za

kresu stałości i został wyrzucony skut

kiem odpychania. O dpychanie to wzra

sta do maximum bardzo wysokiego, a po

tem spada do zera i zmienia się dalej sposób ciągiy, aż do względnie

s ła b e g o

przyciągania pomiędzy odjemnym elektro

nem

^a

dodatnim atomem, k tó re

z a c h o d z i

wtedyr, g d y elektron wychodzi z obrębu atom u.

§ 5. T e z pomiędzy eksplozyj

a t o m ó w

naładow anych, które dany elektron wy

syłają w ew nątrz (względnie do

k r y s z t a

łu), wypchną nazew nątrz Wskutek odsko- ku atom nienaładow any, a w razie gdj znajduje się on dość blizko

p o w i e r z c h n i

kryształu, wyrzucą go w przestrzeń ot a*

czającą

^z

m ałą stosunkowo

p r ę d k o ś c i ?

i energią. Atom y nie naładowane, jak1' naelektryzow ane dodatnio, stanow ią Kpr0' mienie a 71, gd\r siłą w y b uc hu wysyła11'’

są poza obręb kryształu. W ytw orzą <>Iie

(9)

jNł 11

W SZEC H ŚW IAT 169

maty stosunkowo ilość ciepła, gdy z osta

ną

zatrzymane przez opór m ate ry i poza

obrębem

kryształu. W ytw arzanie ciepła przez elektrony w ystrzeliw ane będzie znacznie obfitsze z powodu, że ich ener

gia cynetyczną j e s t znacznie większa.

§ 6. Zdaje mi się, że pracę w y tw a rz a nia ciepła w stosunku stu kaloryj gram o wych stustopniowych na gram radu i go dzinę wykonyw ają głównie elektrony cząstki [3”); jednakże pewien udział w tej pracy muszą brać i „cząstki a ”.

łj T. Proces powyższy może odbywać się nieustannie; nie narusza on p ra w a za

chowania energii, ani też nie w ym aga istnienia jak ieg o ś potwornego lub nie

skończonego zapasu energii potencyalnej w naładowanym atomie radu. W ystrzeli

wanie elektronów ze zdumiewającemi prędkościami w y tw arza ciepło miejscowo w materyi dokoła kryształu radu, gdy tymczasem kryształ ten pobiera ciepło przez przewodnictwo i promieniowanie, dostarczając ty m sposobem energii, po

trzebnej na ciągłe ładowanie nienałado- wanych atomów radu.

S 8. Pow róćm y do „równowagi tem p e

ratury” osiągniętej w końcu § 3. P rz y puśćmy, że m a te ry a dokoła radu je s t k u lą ołowianą (fig.) o promieniu 50 cm, oto-

' 2°ną futerałem tak urządzonym, by wzdłuż pół-południków kuli mógł płynąć

•■tale strumień wody. K ażda „cząstka a a 1 -cząstka p”, wystrzelona z radu w ma- ołowiu, w ytw orzy w nim ilość ciepła,

^ uvnoważną swojej energii eynetycznej.

1 (," n a część tego ciepła przejdzie do

"nętrza radu i współdziałać będzie z pro- '""'niowaniein w dostarczaniu energii na

‘'1‘iwiczne ładowanie poszczególnych ato- Pozostała część przejdzie drogą 1 rz,‘" odnictwa nazew nątrz i zostanie u- llu >iona przez wodę. Urządzenie powyż

sze utworzy kalorym etr, przeznaczony do mierzenia stałego, trw ałego s ku tku ciepl

nego radu.

§ 9. Gdybyśm y powierzchnię z e w n ę trz ną ołowiu powlekli warstw ą lakieru ideal

nie nieprzenikliwego, to wszystko ciepło, w ytw orzone w ołowiu przez elektrony i atom y, wystrzeliwane z kryształu, po wróciłoby do kryształu drogą przewodni

ctwa, dostarczając energii potrzebnej na ładowanie oddzielnych atomów.

§ 10. Wielu umysłom „radyoaktyw- n y m ” przychodziło ju ż na myśl, że w ra

zie wzięcia kuli dostatecznie wielkiej, skutek cieplny mógłby być całkowicie stracony. J e s t to niewątpliwie praw dzi

we z p u n k tu widzenia proponowanej obec

nie teoryi radyoaktywności. Albowiem, w miarę wzrastania kuli ołowianej, coraz to w iększa część ciepła, wytworzonego w ołowiu, przechodzić będzie do wnętrza, dostarczając energii na ładowanie oddziel

n ych atom ów w krysztale.

§ 11. Jeżeli rad zatopimy w rurce szkla

nej lub kulce, a je g o skutek cieplny oce

niać będziemy' za pośrednictwom strum ie

nia wody, płynącej dokoła poprzez rurkę szklaną o m ałym przekroju, to znaczna część ciepła, wytw arzanego przez „cząst

ki p”, nie dostanie się do wody k a lo ry m etrycznej lecz zmarnuje się na ogrzewa

nie powietrza zewnętrznego. Gdyby w u- kładzie z § 8 kula miała promień równy nie 50 cm, lecz tylko połowie centym etra, to znaczna część „cząstek (3” uszłaby so

bie, nie zostawiwszy energii swej ani w ołowiu, ani w wodzie, ale wszystkie, prak ty cznie rzecz biorąc, „cząstki a ”, j a kie w ychodzą z radu, zostałyby zatrzy mane przez ołów i oddałyby mu swą energię.

§ 12. W ym iary, wymienione w § 8, o- brane zostały jed y n ie ty tu łem przykładu;

nie sądzę, by nadaw ały się one do do

świadczenia praktycznego.

§ 13. W y ra z y „wyprom ieniow any” i

„prom ieniowanie”, wydrukowane w §§ 3, 7 i 8, wskazują to, co wydaje mi się j ed y n ie możliwą drogą do uniknienia wniosku, że rad zawiera quasi-nieskoń- czony zasób energii, któ ry można w ydo

b y w a ć zeń przez setki lat bez żadnej

(10)

170 WSZUCHSW1AT

A1? 11 ko m p en sa ty ze źródła postronnego. Nie

uważam za^bezwzględnie niemożliwe p rzy puszczenia, wedle k tó re g o rad b y łb y cia

łem niezm iernie czarnem względem fal e te ru tak dalece k rótkich , że ołów oraz inne ciała stałe i ciekłe są dła nich p r z e zroczyste.

tłum . S. B.

M A D A G A SK A R .

(D o k o ń czen ie).

Handel tra n z y to w y o d b y w a się głównie przez Tam ataw e, najważniejszy p u n k t handlow y n a w yb rzeżu w schudniem . To też ruch ożywiony zmienił tę miejscowość nie do poznania. Dawniej składała s ę ona z bezładnej k u p y niskich domów d rew nianych, jednej ulicy oraz niepo- r ządny ch c h a t słom ianych krajowców.

Dzisiaj T a m a ta v e jest, kw itn ącem , reg u larnie zabudowanem m iastem z zdrową okoli' ą, okazałe mi kawiarniam i, bankami, m agazynam i, biurami adm in istracy jn em i oraz dobrze urządzonemi hotelami, z od

powiednio wysokiemi, co praw da, ce

nami.

/ innych m iejscow ości nadbrzeżny ch , przez któ re o d b y w a się wywóz, wymieni- m y po stronie wschodniej F o rt Delfina, V ohem ar, Diego Suarez, po zachodniej—

Nos>.-Be, Majunga, M orondava, Tulear.

N aj ważni ej sze m i a rtyku łam i wywozo- wemi są: złoto, bydło rogate, rafia, skóry i kauczuk. T e n ostatni produkt b ył już przed laty na wyczerpaniu, gdyż krajo w cy prowadzili z nim gospodarkę rabu n ko wą. Było to rzeczą godną ubolewania, albowiem kauczuk m ad a g a s k a rs k i bardzo jest n a ry n k u europejskim poszukiwany.

Dzięki przekładaniom a dm inistracyi kolo

nialnej oraz k upców europejskich, krajow cy zaczęli troskliwiej się obchodzić z lia

nami kauczukow em i (Y ahea m adagasca- rensis), ,tak, że wywóz k auczuk u w k r ó t

kim czasie wzrósł w dwójnasób.

W handlu z M a d ag a sk a re m na pierw- szetn miejscu znajduje się naturalnie F ra n c y a; później posiadłości południowo

j

afrykańskie oraz Afryka wschodnia; han

del niemiecki coraz więcej w ypiera an

gielski. W prow adzenie m onety francu

skiej ogromnie ułatwiło stosunki z kra jowcami; pieniądze miejscowe, dawniej powszechnie używane, zostały przez urz;jd menniczy wycofane i znikły obecnie zu

pełnie.

Rozwój gospodarczy kolonii jest ściśle zależny od podniesienia się duchowego ludności. Dla tego też jen e rał Gallieni specyalną zwrócił uwagę na szkolnictwo.

Wyszedł on ze słusznego założenia, że na

leży szkoły dla krajowców możliwie uwolnić od niepotrzebnego balastu teore

tycznego i przystosować do potrzeb pra

ktycznych. W szkołach wiejskich stop

nia niższego nau czają krajow cy, którzy muszą się wylegitym ow ać ze swego u- zdolnienia. W główny ch m iastach pro- w incyo nalnych w szkołach stopnia wyż

szego , gdzie uczą rolnictw a i rzemiosł, w ykładają nauczyciele-francuzi. Dla dziew

cząt istnieją w ty c h szkołach kursy go

spodarstw a domowego, prowadzone przez wychow aw czynie-francuski. Osobny od

dział m a za zadanie przygotowywanie krajo w y c h sił nauczycielskich (Section normale).

Pozatem , w ważniejszych miejscowo

ściach, gdzie osiedlili się europejczycy, istnieją szkoły europejskie (Antanarivo, T am atave, Diego Saurez, Majunga); cie

szą się one znaczną frekwencyą.

W spom nim y wreszcie, że dla popiera

nia badań n a u k o w y c h istnieje od 1902 roku „Academie M algache“, akademia, zb ierająca się co miesiąc na posiedzenia w stolicy; otrzym uje ona roczny

z a s ił e k

na bibliotekę i muzeum. Zadaniem tej akademii je s t zajmować się lingwistyką, socyologią i etnografią M adagaskaru, oraz zapoczątkow yw ać badania geologiczno i paleontologiczne.

Z przytoczonych wyżej danych widzi- my, że F r a n c y a rozwinęła na Madagaska

rze działalność intensyw ną i owocną.

P rzy czynił się do tego również „Comit^

de M adagascar“ w P a ry żu , n a czele któ

rego stoi znakomity g eog raf Alfred Gra"'

didier; dzięki bogatem u doświadczeni11

ten k o m ite t udzielił władzom kolonialni111

(11)

WSZECH-Ś A IAT 171

c e n n y c h

wskazówek, jest on również po-

n i e k

;ia pośrednikiem między kolonią Ma

dagaskarem a publicznością francuską.

(Geogr. Zeitschr. 1906, II, 0. Keller,

Die

Kolonie Madagaskar in ilirer gegen-

wiirt.

Bntwickl.)

str. L. H.

ZAMIANA EN ER G II RADU NA ENERGIĘ MECHANICZNĄ.

Zjawiska

promieniotwórczości przeczą po

zornie

zasadzie zachowania energii. Z zasa

dy tej

wypływa, że perpetuum mobile jest

niemożliwe.

Stąd wniosek, że Avychodząc

ze zjawisk

promieniotwórczości możnaby

zbudować

przyrząd, któryby stanowił po

zorne

przynajmniej perpetuum mobile. Ła

two to

powiedzieć, lecz, kiedy pomyślimy,

że

rozporządza się niezmiernie mał.mi iloś-

riaini ra d u ,

to zgodzić się wypadnie, ze

jest to

zadanie eonajmniej kłopotliwe. Kwe-

stya ta

została rozstrzygnięta przez Slrutta

w n a s tę p u ją c y

niesłychanie dowcipny spo

sób.

Wiadomo,

że preparaty radowe wysyłają

trzy rodzaje

promieni: a [i, i ■(. Promienie a,

składające

się z cząstek naładowanych do

datnio, są

analogiczne z promieniami Gold

steina,

powstającemi w rurkach Crookesa

i, jak ta m te ,

posiadają zdolność przenikania

przegród

materyalnych w nieznacznym jeno

stopniu.

Prom ienie. [3 posiadają zdolność

przenikania

w stopniu daleko większym;

są one

naładowane elektrycznością odjemną,

zupełnie

jak promienie k a

toda! ne.

Wreszcie promienie

V nie

posiadają ładunku, we

"'Jasnościach

swych podo

bne są

do promieni Ront-

gena, a

łatwość przechodzo

"ia

^przez

przegrody posia-

l|ają

n a j w i ę k s z ą z tych

wszystkich

trzech rodzajów.

• eźeli

w rurce a (patrz ry

sunek)

umieścimy jakiś pre

parat

radowy, a grubość

ścianek

jej dobierzemy od-

['0

wiednio, to promienie

[3

i ' su-°bodnie przez szkło pi zejdą, zaś promienie a nie dostaną się nazewnątrz.

u"0 nasze tracić będzie yczność o dj e m n ą

ii* f tk/ i pozostające cząstki a naładują je

^ '[ at,uo. L spodu rurki przymocowane są

"• listki glinowe b, jak to* spotykamy , kły oh elektroskopach. Na listki te przejdzie część ładunku dodatniego, ro

zejdą się one, aż wreszcie dotRną ścianek nacz) nia zewnętrznego, do których przykle

jone są dwa pasemka z cynfolii, c na rys.

Pasemka te połączone są z ziemią. Listki dotknąwszy pasemek, opadną. Oczywiście, że potem proces ten znów się powtórzy i t. d. Dla dokładności zaznaczymy jeszcze że powierzchnia rurki pociągnięta jest cie

niutką warstewką kwasu fosforowego; to ją czyni przewodzącą i w ten sposób zapew

nione} jest połąezenie między nią a listka mi. Rurka a zawieszona jest na izolującej ją* nici kwarcowej d. Koniecznem jest też sta

ranne wypompowanie powietrza z przyrządu.

Wiadomo bowiem, że promienie radu mają zdolność jonizowania gazów t. j. rozdziela

nie molekuł gazu na cząstki naładowane dodatnio i odjemnie. Jony odjemne, któie- by powstawały tym sposobem w naszym przyrządzie, przyciągane przez dodatni ła

dunek listków glinowych, zobojętniałyby go, i zjawisko pożądane nie dochodziłoby do skutku.

Strutt rozporządzał w swych, doświadcze

niach bardzo słaby m preparatem lądowym;

umieściwszy w rurce a \ grama (jego zdol

ność promieniotwórcza była zaledwie 100 razy większa od zd. prom. uranu), musiał czekać 20 godzin mu największe odchylenie listków. Rutherford pisze, że, jeżeli weźmie

my 30 mg Czystego bromku radu ,to listki do

tykają się okładki Cynfoliowej już po upły

wie 1 minuty. Przyrząd tak zbudowany dzi dać będzie automatycznie. Z czasem okres potrzebny na rozchodzenie się list

ków powiększać się będzie, gdyż, jak do

wodzi teorya, po upływie 1200 lat, zdol

ność wysyłania cząstek (3 ma się zmniej

szać do połowy.

St. Landau.

Z p o w o d u b ro s z u ry p. t.

„W SPRAWIE RECENZYI P. RACIBORSKIEGO W KOSMOSIE11 napisał J. B r z e z i ń s k i , Kraków, 1907 r.

Większą część broszury zajmuje odpo

wiedź na sprawozdanie p. M. Raciborskie

go, pomieszczone w Kosmosie 1903 (A? 11—

12) i 1906 roku (N° 10 —12 o dwu pracach p. Brzezińskiego, a miano wieie o raku drzew owocowych (Rozprawy Akad. Kra

ków. tom 4—5) i o nowym pasorzycie bu

raka cukrowego Myxomonas betae (Bule

tyn Akademii Krakowskiej, marzec 1906 r.

i Rozprawy Akad. Krak. t o m ' 6 Bi, a ta k

(12)

172 W S Z E C H Ś W I A T

Ne 11 że opis nieporozumienia z redakcyą Kosmo

su, która odpowiedzi na krytykę p. Raci

borskiego w najbliższych N-rach tego pi

sma pomieścić nie mogła. Na ostatnich dopiero stronicach (od str. 28) autor ten stara się dowieść, że moja krytyka jego pascrzyta, Myxomonas, o której się dowie

dział, że będzie drukowana w Kosmosie, nie może mieć żadnego znaczenia, ponie

waż jestem w tej sprawie interesowany.

Okoliczność ta zmusza n nie znowu do zabrania głosu, tembardziej, że p. Brzeziń

ski w broszurze swej w opisie całego nie

porozumienia między nami, które ma niby służyć za dowód interesowności mojej w krytyce jego pracy o Mvxomonas, zwy

czajem swoim w wielu miejscach całkiem mija się z prawdą.

Nasamprzód więc p. Brzeziński przedru

kowuje swój polemiczny artykuł z JNę 29 Wszechświata (1906 r.), przyczem dodaje, że, jak z notatki tej widzieć można, zarzu

cił mi tylko i to w drodze prywatnej, nie- delikatność, oraz wymagał zastrzeżenia co do nadanej przeze mnie nazwy. W kwestyi zaś moiej odpowiedzi na wyżej wymienio

ny artykuł, ogranicza się następującą o niej wzmianką (str. 33 broszury): „P. Trzebiń

ski żadnego z twierdzeń moich nie odparł, ale zato dał mi do zrozumienia na końcu, że zobaczymy się jeszcze przy krytyce mo

jej pracy, z którą wystąpić zamierza*4. Jak widzimy, czytelnik wynosi wprawdzie ze słów tych wrażenie, że na zarzuty p. Brzez.

odpowiedzieć musiałem przecie, lecz gdzie i kiedy, w druku, czy w liście prywatnym, to dlań pozostaje tajemnicą. A tymczasem na wyżej przytoczony artykuł polemiczny p. Brzez. pomieściłem we Wszechświecie (Ne 33 z roku 1906) obszerną odpowiedź, w której na podstawie listów udowodniłem mu, że przedstawiony przez p, Brzez.

opis naszego nieporozumienia w Ne 29 Wszechświata jest nieprawdziwy, albowiem p. Brzez. pominął umyślnie swoje wystą

pienie w liście z dnia 10 marca 1906 roku, gdzie w sposób gwałtowny i brutalny na

samprzód oskarżył mnie o przywłaszczenie sobie, wykrytego przez niego nowego pa- sorzyta, Myxomonas, a następnie żądał ode mnie, grożąc publicznem oskarżeniem w pi

smach, albo przysłania preparatów, albo pomieszczenia we Wszechświecie notatki, w której miałem się przyznać, że opisany przeze mnie nowy grzybek Cladochytrium betaecolum jest identyczny z Mvxomonas betae. Aby mi jaknajbardziej ułatwić tę ostatnią drogę wyjścia, wskazuje mi w tym samym liście, że odwrołanie swe mogę mo

tywować dalszemi badaniami, jakie mo

głem w tym kierunku przeprowadzić.

A tymczasem na załatwienie całej tej spia-

wy p. Brzez. daje mi w tymże liście zale

dwie koło 5-ciu dni czasu (list ze Sraiły, miejsca mego zamieszkania, do Warszawy idzie dni 3, do Krakowa 4— 5). Udowodni

łem dalej, że przytoczone przez p. Brzez, w wyżoj wymienionym artykule wyjątki z moich dwu listów wcale nie dowodzą, jakobym ja sam identyczność mojego Clad.

betaecolum z M)xomonas betae kiedykol

wiek uznawał. Oczywiście, że odpowiedź taka nie podobała się panu Brzez., wolał więc nietylko jej nie przedrukowywać, lecz nawet nie cytować pisma, gdzie została po

mieszczona, z obawy prawdopodobnie, że jakiś wyjątkowo ciekawy czytelnik zechce ją przeczytać i wtedy przekona się, że przedstawienie przez p. Brzez. całej spra

wy niekoniecznie zgadza się z prawdą.

Dalej p. Brzez. pisze w swej broszurze:

„Wreszcie uznał p. Trzebiński za najlepsze, przechodząc do porządku dziennego nad wszystkiem, co sam pisał poprzednio, sta

nąć na tem stanowisku, że mikroorganizm, który badał, właściwie nie istnieje, pod wa

runkiem wszak,':e, że nie istnieje i to tak

że, o i ja badałem** (str. 32 i 33). I tu znowu p. Brzez. nie przytacza pisma, w którem miałem tak łatwo jego i swój własny mikroorganizm unicestwić. Jest to tem dziwniejsze, że w polemice z prof.

Raciborskim przedrukowuje w broszurze swej obie jego krytyki całkowicie.

Ale przejdźmy do owego unicestwienia.

Opisany przeze mnie dość pobieżnie nowy grzybek, Cladochytrium betaec. we Wszech

świecie .N& 7 musiałem rzeczywiście sam uśmiercić na podstawie własnych później

szych badań. Uczyniłem to w j\» 25 Wszech

świata w następujących słowach: „Grzybek Cladochytrium betaecolum nic należy wcale do rodz. Ohytridiaceae, ponieważ przypisy

wane mu pływki i zarodniki okazały się obcego pochodzenia, połączenie zaś za- rodni z grzybnią — pozornem. Natomiast udało mi się odszukać prawdziwe organy owocowania grzybni** i t. d. J a k widzą czy

telnicy, nie wypieram się tu obrazów, któ

re obserwowałem pod mikroskopem i z któ

rych posiadam preparaty, prostuję tylko pomyłkę, polegającą na tem, że pływki, ameby i cysty pewnych pierwotniaków (Flagellata) połączyłem z grzybnią w jeden organizm. -Tak samo nie twierdzę, że „nie istnieje** to, co badał p. Brzez., bo z różnych stadyów jego śluzowca Myxomonas p0' siadam preparaty, lecz nie mogę się zgo

dzić, aby obrazy te można było uważać za stadya rozwojowe jakiegoś mikroorganizmu, ponieważ, jak mnie własne obserwacye i doświadczenia przekonały, obrazy te wy

stępują podczas zamierania plazmy komór

kowej buraków skutkiem najrozmaitszych

(13)

H 11

WsżfiĆHŚWlAf 173

I

przyczyn,

a nawet w warunkach uniemoż-

I li\viającvch istnienie jakicgobądź organizmu, lup. po zabiciu tkanek sublimatem.

Dalej p.

Brzez. powiada (str.

3 3

broszu-

|rvi: „ozy ta solidność p. Trzebińskiego I w przedstawianiu i traktowaniu następnie

I w ł a s n y c h

obserwacyj wzbudzać może zau

fanie do

mego, gdy występuje jako sędzia

I cudzej p r a c y —

wątpię. Zaufania inego nie

wzbudza

stanowczo’’.

Mnie się

zaś zdaje, że przeciwnie: czło

w i e k ,

który otwarcie przyznaje się do wła

s n y c h

zmyłek, skoro przekona się, że je

popełnił,

zasługuje bardziej na zaufanie, niż

ten, co

uparcie obstaje przy popełnionych

błędach.

W mojej

zaś krytyce pracy p. Brzez.

I

o Myxomonas

I etae., która już wyszła po

rossyjsku

(Wiest. Sach. Promyszlennosti 1906 i'.), i która ma być drukowana w Ko

smosie,

nie przedstawiam swych osobistych

wrażeń z

przeczytanej pracy p. Brzez.. lecz

po w skazaniu

szeregu rzeczy niedowiedzio-

nych, a

nawet rażących nieprawdopodo

bieństw,

daję dokładny opis swych wła

snych

obserwacyj i dośw adczeń, które

przecież

każdy z przyrodników naszych

i obcych

łatwo powtórzyć może i w ten

sposób

przekonać się, kto z nas ma słu

szność.

•Jak

widzimy, cała oryginalność metody,

jaką p.

Brzez. się posługuje w polemice ze

">ną, polega n a

przemilczaniu lub przekrę

caniu faktów .

Ponieważ tego rodzaju pole

mika nie

przyczynia się wcale do wyja

śnienia

kwestyi egzysiencyi Myxomonas,

lutwo zaś

wejść może na tory czysto oso

biste, przeto

zrzekam się dalszego jej pro

wadzenia

i wszelkie, rzucane przez p. Brze

zińskiego

podejrzenia, aluzye i ucinki, któ- r)ch i vv rozpatrywanej broszurze znajdzie S1§

sporo,

będę stale pomijał milczeniem.

Może więc p. Brzeziński w dalszym cią- - u opowiadać wszystkim, żem jego odkry- ' le> dotyczące nowego śluzowca IVlyxorno-

"as Przywłaszczyć

S ' ) b i e

usiłował. Niech pamięta jednak, że postępowanie takie wię-

°J jemu niż mnie szkody przynieść może.

me może być co najwyżej przykro, że Postępuje tak człowiek, z którym praco-

V Ęln w s p ó l n i e

przez lat kilka na Wszecli-

! y l agiellońskiej i w Krakowskiem Towr.

'^odniczem.

^.^a jeden tylko zarzut uczyniony wyraź- r °Piero w rozpatrywanej broszurze (str.

y\,■ ,0.^J)0vv'iedzieć jeszcze muszę p. Brze

żek lemi1- ma on do mnie pretensyę, 1 o wykryciu przez niego śluzowca Myr-

°nas nie wspomniał ani w swoich od-

•sz'nv • k ^ re w 1906 r. miałem w War- w ,e i w Kijowie, ani w notatce, druko- 1 fJ we Wszechświecie ? z r, 1906.

Otóż nie wspomniałem o tem, ponieważ:

1) chodziło mi o przedstawienie jedynie rezultatów własnych badań, niczego zaś po

dobnego, coby usprawiedliwiało istnienie jakiegoś śluzowca w komórkach chorych buraków zauważyć nie mogłem, 2) o ist

nieniu nowo wykrytego przez p. Brzeziń

skiego pasorzyta uporczywie wątpiłem, uważałem jednak, że przed ukazaniem się w druku odnoszącej się do niego pracy wątpliwości swoich wyjawiać publicznie nie maiń prawa. Wolałem więc odkrycie p.

Brzez. tymczasowo pominąć. Ze sceptycy

zmem swym nie taiłem się wcale przed p. Brzez., i jeszcze w 1904 r. zimą, będąc osobiście u niego na Czerwony m Prądniku pod Krakowem, oświadczyłem mu, że gdy poda opis swego pasorzyta, będę prawdo

podobnie zmuszony na zasadzie własny ch badań rzecz tę zwalozać. (Wtedy też pod

sunąłem panu Brzez. nazwę Myxomonas dla nowego pasorzyta).

Na to p. Brzez. odpowiedział mi: „Bę

dziemy w takim razie ze sobą polemizo

wać, a będzie to chyba jedyny przykład, gdzie dwu ludzi zwalczając się na polu na- ukowem, pozostają ze sobą w dobrych stosunkach11. Tymczasem p. Brz. nie do

trzymał słowa i obecnie, nie znając nawet moich zarzutów, jak to sam oświadcza na str. 27 broszury, odmawia mi prawa do krytykowania jego pracy na tej tylko za

sadzie, że podobało się mu poprzednio za

rzucić mi przywłaszczenie jego odkryć na

ukowych.

Jak widzimy, p. Brzeziński czysto nau

kową kwestyę istnienia nowego śluzowca Myxomonas usiłuje sprowadzić na tory osobiste. Dążenie to występuje również w odpowiedzi jego na krytykę p. Racibor

skiego. Stara się on w swej broszurze do

wieść, że p. Raciborski i ja urządziliśmy na niego nagankę, że stał się ofiarą na

szych osobistych uprzedzeń i niechęci. Do

wodzą tego ironiczne uwagi na str. 27 i 33, gdzie p. Brzez, pisze: „Z powodu nie

szczęśliwych prac moich, dzięki pp. Raci

borskiemu i Trzebińskiemu, spokoju nie mam“. Naturalnie, że j e s t ' o bardzo wygodna droga wyjścia z trudnego położenia, szcze

gólniej wobec szerokiej publiczności, która przecież nie będzie czytać prac nauko

wych pana Brzez. ani tego, co napiszą o nich specyaliści.

Ale czy postępowanie takie godnem jest badacza naukowego, za którego przecie p. Brzeziński chce uchodzić?

Dr. J. Trzebin siei.