"Gli Austriaci e il Regno di Napoli 1707-1734, t. 1-2", Antonio di Vittorio, Napoli 1969-1973 : [recenzja]

5 9 1

A ntonio d i V i t t o r i o , Gli A u straci e il Regno di N apoli 1707—

1734 t. I: Le finanze pubbliche, Napoli 1969, s. X XIV, 332; t. II: Ideolo­

gia e politica di sviluppo, Napoli 1973, s. XXIV, 536, „Biblioteca di Studi M eridionali”, diretta da Luigi de Rosa, Giaranini Editore-Napoli.

Antonio d i V i t t o r i o , m łody historyk z U niw ersytetu w Bari, zajął się w sw ojej pracy całokształtem ekonom iki K rólestwa Neapolu, rozpatrywanym zwłaszcza poprzez program y i efek ty p olityki gospodarczej władz austriackich.

Pierw szy tom poświęcony został analizie p olityki finansow ej i fiskalnej adm ini­

stracji austriackiej w Neapolu, a szczególnie jej program owi podatkowem u i jego uzależnieniu od potrzeb m ilitarnych cesarstwa. W dalszym ciągu autor prezentuje bilans płatniczy państw a, rodzaje i strukturę p odatków bezpośrednich i pośrednich, dochody z opłat od tytoniu i n apojów alkoholowych, cła, w reszcie strukturę w y ­ datków państw ow ych przeznaczonych na cele m ilitarne, koszty utrzym ania aparatu państw owego i św iadczenia na cele publiczne.

Drugi tom pośw ięcony został konfrontacji programów rozwoju gospodarki Neapolu, powstałych w kręgu dworu w iedeńskiego i neapolitańskich sfer gospo­

darczych, z realiam i rozwoju w szystkich dziedzin ekonomiki królestw a w dw u- dziestoośm ioletnim okresie rządów H absburgów austriackich. W pierwszej części przedstawia w ięc di Vittorio koncepcje aktyw izacji gospodarczej królestw a Neapolu, akcentując zw łaszcza ich powiązania z m erkantylistycznym programem w ielona­

rodowościowej m onarchii austriackiej oraz z jej polityką zagraniczną. Część druga, stanowiąca najobszerniejszą i najciekaw szą część pracy, referuje gospodarkę nea- politańską, zajm ując się kolejno problem ami dem ograficznym i, rolnictwem, rze­

m iosłem , i m anufakturą, handlem w ew nętrznym i m iędzynarodowym, rozwojem sieci komunikacyjnej i transportem, system em m onetarnym , bankowością i kredy­

tem, w reszcie próbą analizy położenia m aterialnego ludności Neapolu z zaakcento­

waniem zw łaszcza problem atyki ubóstwa.

Od strony m ateriałowej praca przedstaw ia się imponująco. P ierw szy tom n a ­ pisany został w oparciu o archiwalia państw ow e z terenu królestwa i z Wiednia oraz spuściznę wybitnych polityków neapolitańskich. Materiał tom u II pochodzi z obszernej kw erendy w archiwach Neapolu i innych w ielkich m iast włoskich, Austrii, Czech, Hiszpanii, Francji i W ielkiej Brytanii i obejm uje w yjątkow o różno­

rodne źródła: od w spółczesnych op isów stanu gospodarczego królestw a i m em o­

riałów w spraw ie jego reform y po akta w ytw arzane przez banki, cechy, m iasta, komory celne itp. Zestaw wykorzystanej literatury obejm uje zarówno prace d o­

tyczące południa w łoskiego, jak też innych regionów Włoch, a także polityki go­

spodarczej Francji, Hiszpanii, a zw łaszcza m onarchii austriackiej.

Zam ierzenia autora rozrastały się w ciągu pisania pracy, jej bowiem część druga znacznie odbiega rozmiarami kw erendy i w ielością poruszonych problem ów od pierw szego tomu. Różnorodna tem atyka i skłonność autora do autonom icznego prezentowania najm niejszych naw et szczegółów czyni z niej prawdziwą encyklo­

pedię ów czesnych dziejów gospodarczych Neapolu. N ie sposób w ramach recenzji omówić w szystkich tem atów — ograniczym y się do głównego w ątku rozważań di Vittoria: problem u rozwoju gospodarczego Neapolu i jego uzależnienia od m er- kantylistycznych koncepcji adm inistracji austriackiej.

W h istoriografii poświęconej dziejom południa Włoch w okresie nowożytnym przyjęło się traktować w iek i XVI—XVIII jako okres, w którym ekonomika tej strefy zw iązana była z m onarchią Habsburgów, a następnie Burbonów hiszpańskich, z którą łączyły ją nie tylko zw iązki handlow e, lecz rów nież im portowany z Półw yspu Ib e­

ryjskiego m odel polityki finansow ej i podatkowej. Ponad ćw ierćw iekow y okres pa­

nowania austriackiego traktow ano jako m ało znaczący epizod, który nie w yw arł w pływ u na ekonom ikę państwa. Jeśli go oceniano — to raczej negatyw nie, przypi­

sując Austriakom nadm ierne obciążenie podatkowe kraju, ograniczanie jego sam o­

592 R E C E N Z J E

dzielności gospodarczej, zwłaszcza w dziedzinie w ym iany m iędzynarodowej. Poglądy te, zdaniem di Vittorio, wymagają radykalnej rew izji, a okres panowania austria­

ckiego, choć w ew nętrznie niejednolity, n ie daje się przedstawić w tak czarnych barwach.

Gdy w roku 1707, w trakcie działań zw iązanych z wojną o sukcesję hiszpań­

ską ośm iotysięczny korpus austriacki zajął K rólestw o Neapolu, imperium Józefa I objęło w posiadanie kraj o powierzchni 74 tysiące km2 i blisko 3 m ilionach lu d ­ ności, m ający długie tradycje rządów obcej adm inistracji hiszpańskiej. W gos­

podarce dom inowało rolnictwo o głęboko zakorzenionych stosunkach feudalnych.

Jedyny potężny ośrodek m iejski stanow ił Neapol, w którym zam ieszkiw ało około 10°/o ludności. W ielkie latyfundia zajm ow ały b lisk o 50°/o ogółu ziem i, z czego ponad połowę stanow iła w łasność kościelna. Z ogólnego obszaru kraju, w edług obliczeń autora opartych o m ateriały 20 gmin (u n iv ersita ), 60°/o ziem i stanow iły grunty uprawne, 20°/o lasy, łąki i pastw iska, zaś resztę nieużytki, zabudowa m iejska i szlaki kom unikacyjne. Ziem ie uprawne w 70*/« przeznaczono pod uprawy zbo­

żowe, resztę stan ow iły sady i w innice. R olnictw o to było w stan ie w latach prze­

ciętnych zbiorów, przy w ydajności szacowanej na cztery ziarna z jednego dostar­

czyć 28 m in tomoJi (1 tom ola = ok. 0,56 hektolitra), z czego 18 m in w ystarczało na za­

spokojenie potrzeb ludności, 7 przeznaczano n a w ysiew , a 3 m in stan ow iły poten­

cjalną nadw yżkę eksportow ą — ilość imponującą biorąc pod uw agę obszar i za ­ ludnienie kraju. R olnictw o Neapolu było tradycyjnie zw iązane z północą Włoch i z K atalonią, stanow iąc zaplecze zbożowe dla tych bardziej zurbanizowanych terenów. Rzem iosło tek styln e było zlokalizow ane w w ięk szości w stolicy; produkcja wełniana utrzym yw ała sw e d aw ne znaczenie, n atom iast produkcja jedw abi prze­

żywała daleko posun ięty regres. Górnictwo, w zw iązku z m ałym popytem na m iejscow e kopaliny, nie odgryw ało w iększej roli, a w ydobycie żelaza w okolicach kalabryjskiego S tilo nie zaspokajało potrzeb kraju. W eksporcie główną rolę grały zboże i oliwa, a także surow y jedwab, w im porcie tkaniny i m etale. Wymiana m iędzynarodowa została też opanowana w dużym stopniu przez kupców obcych, zwłaszcza z W enecji, Genui i Livorno, a w handlu morskim w obec słabego roz­

woju w łasnej floty, przez dominujących na Morzu Śródziemnym kupców holen­

derskich i angielskich. Piętą achilleaową handlu Neapolu był fataln y stan sieci drożnej, co stanow i jeszcze jeden argument św iadczący o jego feudalnej i rolniczej strukturze.

Kraj objęty w posiadanie przez A ustriaków był w yczerpany gospodarczo i m iał ograniczone m ożliwości płatnicze. Nowa adm inistracja odznaczała się, zdaniem di Vittorio, dużą fachowością i podlegała częstej rotacji (zaledwie trzech spośród czternastu w icekrólów pełniło swój urząd przez okres powyżej trzech lat). Politykę gospodarczą W iednia autor dzieli na trzy fazy pokryw ające się — rzecz charak­

terystyczna — z trzem a fazam i polityki fiskalnej:

1. Lata 1707— 1717 (w polityce podatkowej do 1714) — okres znikomej inge­

rencji w sprawy gospodarcze i wzm ożonego ucisku finansow ego, spowodowanego kosztam i toczącej się wojny.

2. 1718— 1728 — słabnący ucisk podatkow y, wzrost gospodarczy zwłaszcza w dziedzinie produkcji rzem ieślniczej i okres najbardziej aktyw nych prób in ge­

rencji w życie gospodarcze kraju.

3. 1729— 1734 — załamanie się rozwoju gospodarczego, zaniechanie państw o­

wych program ów ożywienia gospodarczego i ponowny nacisk podatkowy spowo­

dowany przygotowaniam i do wojny.

Jest przy tym zdum iewające, że dochody państw a w poszczególnych latach w szystkich trzech okresów potrafiły osiągnąć dosyć zbliżone w ielkości 2—3 m ilio­

n ów dukatów, co w skazuje na stałe zapotrzebowanie finansow e państwa, mniej odczuw alne w latach dobrej koniunktury gospodarczej.

R E C E N Z J E 593

Silny nacisk fin an sow y w pierwszym ok resie został, zdaniem autora, zrekom ­ pensowany znakomitą koniunkturą w rolnictw ie (na 14 lat dobrych i bardzo dobrych zbiorów przypadły jed ynie trzy lata nieurodzajów, a był to dla rolnictwa wielu rejonów Europy okres szczególnie trudny), która przy w ysokich cenach zboża i nieham ow aniu przez Austriaków eksportu d o K atalonii, stw orzyła warunki dla rozwoju dem ograficznego, pow iększenia areału ziem uprawnych, a także pod­

budowę do rozwoju przem ysłow ego kraju. W o k resie tym di Vittorio notuje pow ­ stanie pierwszych in stytu cji realizujących państw ową politykę m erkantylistyczną:

Rady Handlu (Giunta di Commercio) w 1710 i Rady Przem ysłu (Giunta di Arti) w 1711. P ozw oliły on e adm inistracji austriackiej dobrze poznać m echanizm y gos­

podarcze w N eapolu i stw orzyły pierw sze statystyk i produkcji towarow ej. Zazna­

czył się w tym że ok resie rozwój produkcji rzem ieślniczej, w yprzedzający ingerencję państwową, zwłaszcza w produkcji tekstylnej (raptowny w zrost liczby tkaczy jedwabiu w 1717 r.).

Pierw sze program y państwowej ingerencji w życie gospodarcze zrodziły się po zakończeniu wojny. M erkantylizm państw ow y stw orzony przez Bechera i H ör- nigka cechowała ingerencja państwa w działalność rzem ieślniczą i handlową, przy jej braku w produkcji rolnej. Najpełniejszą w ersję tych program ów zaw ierał memoriał A nzelm a von Fleischm anna napisany przy w spółudziale Francesco Radente.

Postulow ali oni stw orzenie Kompanii Handlowej złożonej w yłącznie z N eapolitań- czyków i zarządzającej całością krajow ego handlu i rzemiosła. Jej celem m iała być eliminacja obcych kupców z handlu neapolitańskiego, rozbudowa floty, poprawa sieci drożnej, reform a skom plikowanego system u celnego i użycie go jako skutecz­

nego instrum entu stym ulującego produkcję m iejscow ego rzemiosła. Program ten zakładał silniejsze powiązanie gospodarcze N eapolu z A ustrią i zw iązki działal­

ności gospodarczej z interesam i w ojskow ym i cesarstw a (nowo pow stała flota han­

dlowa m iała stanow ić rów nież siłę militarną).

Program niniejszy, podobnie jak i in.ne program y odgórnego ożyw ienia gos­

podarczego doczekał się ograniczonej tylk o realizacji. Jego najbardziej spekta­

kularnym efektem sta ł się raptowny wzrost wydobycia żelaza w Kaiabrii realizow any przy pom ocy kapitału państw owego oraz rozwój m anufaktur zbrojeniowych. To oży­

wienie przy rów noczesnym rozwoju produkcji tekstylnej doprowadziło do zrów no- Jbrażenia b ilansu p łatniczego p aństw a i częściow ego zrów now ażenia klęsk nieurodzaju z lat 1724, 1728, 1729. N iew iele też zdziałano w zakresie n apraw y i m odernizacji dróg, lepiej w ypadła reform a kom unikacji pocztowej.

Pogorszenie się koniunktury gospodarczej w końcu lat dwudziestych dopro­

wadziło do w ycofania się adm inistracji austriackiej z in w estycji w handlu i rze­

miośle, a spow odow any w izją przyszłej w ojn y ucisk podatkowy, natrafiając na znacznie gorszą aniżeli w początku panowania austriackiego koniunkturę rolną, doprowadził do załamania się gospodarki królestwa.

w podsum owaniu autor stwierdza, że ograniczone w yniki austriackiej inge­

rencji w rozwój handlu i rzem iosła w Neapolu m iały sw e źródło w m niejszej gotowości do reform , w zestaw ieniu z podobnym i akcjam i podejm owanym i w A u­

strii, Czechach czy Trieście. Uważa on też, że rozwój m anufaktur i handlu z lat dwudziestych sta ł się zaczynem kolejnego etapu rozwoju przem ysłowego w drugiej Połowie XVTII w. pod rządami Burbonów hiszpańskich.

Końcowe poglądy autora trudno uznać za w pełni udokum entowane, tym bardziej, że w sam ej pracy przedstawia on i dyskutuje obszerny m ateriał w ska­

zujący, że rozwój K rólestw a Neapolu w okresie austriackim dokonywał się w du­

żym stopniu niezależnie, a nierzadko w brew polityce gospodarczej państwa. Wszak Pierwsze ożyw ienie w produkcji tekstylnej z 1717 r. nastąpiło bez ingerencji władz Państwowych, a w arunki dla rozwoju sektora przem ysłow o-handlow ego pow stały dzięki doskonałej koniunkturze rolniczej. R ów nie dyskusyjnie przedstaw ia się Sprawa p olityki handlowej Austriaków. Próba silniejszego powiązania N eapolu

5 9 4 R E C E N Z J E

z Austrią nie m iała w tej dziedzinie zbyt solidnych podstaw, a m otyw ow ane in­

teresam i politycznym i Cesarstwa ograniczenia w handlu z innym i krajami (zwłasz­

cza z H iszpanią i W enecją) doprowadziły do sw oistej ekspansji przem ytnictwa, które w edług szacunków di Vittorio stanow iło 30% eksportu i 15°/o im portu nea- politańskiego. Podobne sprzeczności można zaobserwować w dziedzinie rzemiosła:

popierana produkcja tek stylna m iała pracować na potrzeby wojska, a te ubierano w sukno produkowane w Austrii i w Czechach. W szystkie te w ątpliw ości autor zaznacza w części analitycznej pracy, ale nie bierze ich pod uwagę w podsumo­

waniu sw oich rozważań.

Sprawa ma zresztą trochę szerszy zasięg. O pracowywanie dziejów gospodar­

czych organizmu państwowego w ramach cezur rocznych w ziętych z historii poli­

tycznej byw a ryzykownym zabiegiem . W danym wypadku okazało się to konieczne w związku z ogromem źródeł i różnym ich charakterem w stosunku do okresu hiszpańskiego. Autor co prawda posługuje się też m ateriałem z XVII jak i później­

szych lat XVIII w ieku, czyni to jednak raczej dla uzupełnienia inform acji sta­

tystycznych i tylk o niektóre dziedziny życia gospodarczego osadzając w sk ali zmian długofalowych. Czasam i m ateriał ten wykazuje, jak nieznaczny był wzrost dzia­

łalności rzem ieślniczej w okresie austriackim (np. tab. z t. II przedstawiająca rocz­

ne przyjęcia do cechu tkaczy jedwabiu z lat 1600— 1634 i 1700— 1734). W ydaje się, że rozpatrzenie rządów austriackich w Neapolu na tle dłuższego okresu rozwoju gospodarczego tego kraju i jego konfrontacja z innym i regionami osiemnasto­

wiecznej Europy o podobnej strukturze gospodarczej, w skazyw ałyby na koniecz­

ność przesunięcia akcentów w w ysuniętej przez di Vittorio tezie. Przywiązywał­

bym m niejsze znaczenie do m ożliwości dokonania przez absolutystyczną adm inistra­

cję państw ową daleko idących zmian w przem yśle i handlu zacofanego kraju feudalnego o dominującej pozycji sektora rolniczego.

Krajem nasuw ającym sporo analogii jest osiem nastow ieczna Polska. Jest ona nadto dogodnym członem porównania, nie posiadała silnej adm inistracji pań­

stw ow ej, zdolnej do ingerowania w życie gospodarcze. Dominująca rola sektora rolnego, koncentracja w łasności ziem skiej w rękach latyfundystów i w reszcie dwie próby ożyw ienia rodzimego przem ysłu i handlu: czasów saskich i stanisławowska, obie ograniczonego zasięgu i (według ustaleń W itolda K u l i ) nie stw arzające pod­

staw do rozwoju kapitalizm u — w szystko to nasuw a analogie do dziejów eko­

nom iki neapolitańskiej. I w tam tym w ypadku ani pierwsze ożyw ienie przemysłu i rzem iosła okresu „austriackiego”, an i późniejsze „burbońskie” o w iększym za­

sięgu, do pow stania układu kapitalistycznego doprowadzić nie mogło n ie narusza­

jąc struktury prawnej i własnościowej rolnictw a. Ta, może zbyt daleko idąca, sugestia w skazyw ałaby na m niejszą, niż to sugeruje di Vittorio, m ożliwość rozbu­

dzenia przez adm inistrację absolutystyczną bujnego rozwoju gospodarczego w kra­

ju o tak dominującej pozycji feudalnego rolnictw a, przy przyjętej przez nią posta­

w ie nieingerencji w łaśnie w tej dziedzinie ekonomiki.

D yskusyjność tezy, której zresztą recenzent n ie był w stanie w p ełni zakwe­

stionować, nie podważa w artości tej ciekawej pracy. Brak m iejsca n ie p o z w o l i ł

na przedstaw ienie w alorów analitycznych rozdziałów poświęcanych p o s z c z e g ó l n y m

dziedzinom życia gospodarczego N eapolu, przedstaw iających koniunktury ich roz­

w oju i im ponujący m ateriał statystyczn y (zwłaszcza partie poświęcone s p r a w o m

pieniądza i bankowości, opiece społecznej, budżetow i państwa, rolnictw a i rze­

m iosłu tekstylnem u) i m ogących stanow ić autonom iczne studia. Ogrom zaś nagro­

m adzonych inform acji w skazuje jak trudno jest badaczowi X VIII w iek u podej­

mować tak w ielostronne studia jak di- Vittorio, i o ile bardziej s k o m p l i k o w a n e

w stosunku do tem atyki czasów w cześniejszych jest przejście od problem ów gos­

podarczych regionu czy państw a do h istorii powszechnej sensu stricto.

A dam M anikow ski