P Y s к U S J к
TOMASZ NAŁĘCZ
H is to r ia i h is to r y c y p o ls c y 1914— 1918
.a m a rg in esie p ra c y J. M a t e r n i c k i e g o , Idee i postawy. Historia i historycy flscy 1914—1918. S tudium historiograficzne, PW N, W a rsza w a 1975, s. 545)
L ite ra tu ra dotycząca dziejów P o lsk i w la ta c h p ierw szej w o jn y św iatow ej
| s t bardzo obszerna. L iczba opracow ań, w spom nień, szkiców , a rty k u łó w p ra s o wych i esejów w y ra ża się n a w e t n ie w setk ach , a w ty siąc ach pozycji. W iększość
!ych p u b lik a c ji u k a z a ła się w ok resie m iędzyw ojennym i w ym aga, z pow odu irzesycenia ów czesnej lite r a tu r y in te n c ja m i politycznym i, szczególnie o strożne- jo w y k o rz y sta n ia. P ró b y czasu n ie w y trzy m a ła też część sądów za w arty ch w lite raturze p o w stałej po II w o jn ie św iatow ej.
M imo ty c h zastrzeżeń stw ierd zić należy, iż h isto ry k p rz y stę p u ją c y do n a u k o wego o p raco w an ia nie om ów ionych jeszcze, albo p rze d staw io n y c h w sposób te n - lencyjny polskich pro b lem ó w o k re su W ielkiej W ojny, za sta je dosyć solidne k o n aru keje dotychczas n aro słe j w iedzy. O prócz k ilk u rz e teln y c h pozycji ogólnych, łających całościow y o b ra z e p o k i1, d y sp o n u je on licznym i opraco w an iam i p o święconymi m .in. sp ra w ie polskiej na a re n ie m ięd zy n aro d o w ej, życiu p o lity cz n e
mu, działalności poszczególnych p a rtii, przem ian o m i ru ch o m społecznym , ze
|czeg ó ln y m uw zg lęd n ien iem doniosłego znaczenia R ew olucji P aźd z ie rn ik o w e j, iw estiom w ojsk o w y m itd.
S tan lite r a tu r y o m aw iającej ró żnorodne asp e k ty epo k i je s t szczególnie w aż- ly d la h isto ry k a h isto rio g ra fii, a w trójczłonow ym ty tu le p rez en to w an e j ro z- fa w y uw agę zw rac a je g o część o sta tn ia , b rzm iąca „ stu d iu m h isto rio g ra fic z n e ”.
Swój pogląd n a tę dziedzinę w iedzy h isto ry czn ej p rec y z u je a u to r w e „W stę- )ie”. „Rozwój n a u k i h isto ry czn ej ro zp a try w a ć m ożna — ja k w iadom o — w lwu płaszczyznach: a) rozw oju „autonom icznego”, zdeterm in o w an eg o c z y n n ik a - Oi w ew n ętrzn y m i, ta k im i ja k założenia filozoficzne, m eto d y badaw cze, baza ródłow a itp. oraz b) zw iązków h isto rio g ra fii z życiem , a w ięc je j u w a ru n k o w a ń
’ fu n k c ji społecznych” (s. 5). Z d an iem a u to ra są w d ziejach społeczeństw okresy, V k tó ry ch ró w n o w a g a p om iędzy ty m i płaszczyznam i b y w a zachw iana. W cza-
|c h , gdy ro z g ry w a ją się w y p ad k i d ecy d u jące o n a jb a rd z ie j żyw otnych p ro b le - nach p a ń stw i n arodów , odgłosy bieżących w y d arzeń z a k łó cają ciszę n aukow ych jabinetów, częstokroć w y p ełn iają c je całkow icie sp ra w a m i w spółczesności. N a u - towe d e te rm in a n ty h isto rio g ra fii przytłoczone zo stają w ów czas p rzez p o trze b y Äwili. C ałkow icie n a le ż y zgodzić się z a u to re m , iż sy tu a c ja ta k a za istn iała a ziem iach p olskich w la ta c h I w o jn y św iatow ej.
i j . H o l z e r, J. M o l e n d a , P o l s k a w p i e r w s z e ) w o j n i e ś w i a t o w e j , w y d . 3, W a r - t t w a 1973. D o p r a c t a k ic h z a lic z y ć t e ż tr z e b a , z n a c z n ie w y k r a c z a j ą c ą p o z a p r o b l e m s -
№ ę z a p o w ie d z ia n ą t y t u ł e m , r o z p r a w ą H . J a b ł o ń s k i e g o , P o l i t y k a P o l s k i e j P a r t i i S o c ja lis ty c z n e j w c z a s ie w o j n y 1914—1918 r ., W a r sz a w a 1958. W 1974 r. u k a z a ł s i ę te ż Om H i s t o r i i P o l s k i w y d a w a n e j p r z e z I n s t y t u t H is t o r ii P A N , p o ś w ię c o n y o k r e s o w i p ie r w -
•ej w o j n y ś w i a t o w e j — H is to r ia P o l s k i t. TII, c z . 3: 1914—1918, r ed . 2 . K o r m a n o w a W. N a j d u s .
Rz e gL Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X V I I , 1976, z e s z . 3.
456
T O M A S Z N A Ł Ę C ZZ godnie z p o stu la ta m i w y n ik a ją c y m i z p rz e d sta w io n e g o p o w y że j ro zu m e - w a n ia oczekiw ać n ależ y od rec en z o w a n e j r o z p ra w y g ru n to w n e g o i w sz e c h stro n nego u k az a n ia społecznych u w a ru n k o w a ń i f u n k c ji h is to rio g ra fii. W la tac h 1914—1918 p o g ląd y i p o trz e b y p o lity cz n o -sp o łec zn e z e szczególną m o cą decydo
w ały bow iem o obliczu tw órczości h isto ry c z n e j. B y ły p ry z m a te m p rz e s ą d z a ją cym o o sta te czn y m k sz tałcie o b raz u p rze szło ści o d c z y ty w a n e j ze ź ró d e ł. Je d y n ie p o p ra w n e u k a z a n ie czyn n ik ó w d e te rm in u ją c y c h m e to d ę o g lą d u m o ż e zapew nić p rze k o n y w a jąc e w y tłu m a cz en ie k s z ta łtu i p ro p o rc ji k re ślo n e g o w cz asie W ielkiej W ojny o b raz u p rzeszłości n aro d u .
J a k w k aż d ej p ra c y z d ziedziny h is to rii h is to rio g ra fii p o d sta w ę m a te ria ło w ą ro zp raw y sta n o w iła sp u ścizn a h isto rio g ra fic z n a p o w sta ła w p rz e d z ia le czasow ym będącym o b ie k tem z a in te re so w a ń a u to ra . S zero k o w y k o rz y s ta n e zo s ta ły n ie tylko p ra c e n au k o w e czy p o p u la rn o -n a u k o w e , ale ró w n ie ż tw órczość p u b lic y sty c zn a .
Z naczen ie p rz y p isy w a n e p u b lic y sty c e b u d z ić m oże je d n a k w ątpliw ości*.
W ydaje się, że b a rd z ie j p e w n ą p o d sta w ą w n io sk o w a n ia o ź ró d ła c h sp o łeczn o -p o li
tycznych m y śli h isto ry c zn e j je s t n ie p u b lic y s ty k a h isto ry c z n a , a a n a liz a k o n cepcji i p ro g ra m ó w p o lity cz n y ch s tr o n n ic tw i u g ru p o w a ń , z k tó ry m i poszcze
gólni h isto ry c y b y li zw iązani. O k re śla n ie źró d e ł po g lą d ó w h isto rio g ra fic z n y c h poprzez an alizę p u b lic y sty k i h isto ry c z n e j sta n o w i w n io sk o w a n ie p o śre d n ie . Z a
ró w n o h isto rio g ra fia , ja k i p u b lic y sty k a słu ż y ły ty m s a m y m p o trz e b o m poli
tycznym , p ie rw sz a w sposób b a rd z ie j w y ra fin o w a n y , d ru g a w sp o só b b ardziej użytkow y i b ezpośredni. Z a m ia st o k rę ż n ą d ro g ą dochodzić do p o lity c z n y c h u w a
ru n k o w a ń h isto rio g ra fii m ożna to było u cz y n ić b ez p o śred n io , d la p o tw ie rd z e n ia ta k sfo rm u ło w an y c h w n io sk ó w u ż y w a ją c je d y n ie k o n s ta ta c ji w y s n u ty c h z an a
lizy p u b lic y sty k i histo ry c zn e j.
Z naczną część p o d sta w y m a te ria ło w e j p ra c y sta n o w ią ź ró d ła arc h iw aln e . Z a rc h iw ó w i b ib lio te k w a rsz a w sk ic h w y k o rz y s ta n e zo stały zb io ry A rchiw um PAN , A rc h iw u m A k t N ow ych, C e n tra ln e g o A rc h iw u m W ojskow ego, B iblioteki N arodow ej, B ib lio te k i U n iw e rsy te tu W a rsza w sk ieg o . U w zględ n io n o ta k ż e zbiory Z ak ład u N arodow ego im . O ssolińskich, A rc h iw u m P a ń stw o w e g o w K ra k o w ie i B ib lio te k i U n iw e rsy te tu im . A d a m a M ick iew icza w P o z n a n iu . M a te r ia ły archi
w a ln e i ręk o p iśm ie n n e m ożna by u zu p e łn ić ta k im i ze sp o ła m i ja k : a k ta K om isji W ojskow ej T R S; a k ta D e p a rta m e n tu W ojsk o w eg o N K N (CAW ); a k t a A rtu ra Ś liw ińskiego (AAN); rk p s A kc. 8966 — p ism a z w ią z a n e ze s łu ż b ą W a c ła w a To
k a rz a w L eg io n ach (Bibl. N aro d o w a); r k p s 2609 — d z ien n ic ze k z cz a só w w ojny 1914— 1921 F ra n c is z k a D udy (Bibl. P A N w K ra k o w ie ) *.
s A u to r s t w ie r d z a : ,,P u b l i k a c j e h i s t o r y k ó w s a m e p r z e z s i ę n i e w i e l e j e s z c z e n am m ó w ią o u w a r u n k o w a n iu i s p o łe c z n e j f u n k c j i h i s t o r i o g r a f i i ” (s. 9). S ł u s z n y t e n sąd s t a j e s ię p r z e s ła n k ą k o n t r o w e r s y j n e g o r o z u m o w a n ia . „ N ie z b ę d n a j e s t t u — w n io s k u j e a u to r — a n a liz a p u b l i c y s t y k i h is t o r y c z n e j i h i s t o r y c z n o - p o l i t y c z n e j u p r a w i a n e j p r z e z za
w o d o w y c h p u b lic y s t ó w : s tw a r z a o n a m o ż liw o ś ć w y s u n i ę c i a p e w n i e j s z y c h w n i o s k ó w d o t y c z ą c y c h ź r ó d e ł s p o łe c z n o - p o lit y c z n y c h r ó ż n y c h k o n c e p c j i h i s t o r y c z n y c h 1 s tw ie r d z e n ia c z e m u o n e s ł u ż y ł y . M ię d z y h i s t o r io g r a f ią a p u b l i c y s t y k ą i s t n i a ł a ś c i s ł a w i ę ż . W w ie lu w y p a d k a c h p u n k t e m w y j ś c i a r o z w a ż a ń m u s i a ł o b y ć b a d a n ie i d e o l o g i i h i s t o r y c z n e j p o s z c z e g ó l n y c h o b o z ó w p o l i t y c z n y c h . — — Z b a d a n ie p r a s y , a t a k ż e b r o s z u r p o li t y c z n y c h p o z w o liło n a u c h w y c e n i e w i e l u z ł o ż o n y c h a s p e k t ó w i n s t r u m e n t a l n e g o s t o s u n k u do p r z e s z ło ś c i, a t y m s a m y m u ł a t w i ł o in t e r p r e t a c j ę p r a c h i s t o r y k ó w ” (s. 9).
3 W ą t p liw o ś c i b u d z i c z a s e m s p o s ó b p o w o ł y w a n i a s i ę n a a r c h i w a l i a . N a s . 110, w p r z y p is ie 61 z b y t e c z n e b y ł o o d s y ła n ie c z y t e l n i k a d o A r c h iw u m P A N , s k o r o in f o r m a c j a p o c h o d z i z p o d a n e g o w p o p r z e d n im p r z y p i s i e „ T y g o d n ik a I l u s t r o w a n e g o ” . A n a lo g ic z n ą u w a g ę o d n ie ś ć m o ż n a d o p r z y p . 90 (s. 123). W p r z y p . l i o <s. 225) p o ś w i ę c o n y m r o z s z y fr o w a n iu a n o n im o w o o g ło s z o n e g o a r t y k u łu ,T. S ie r o ie ń s k ie p o p o w o ła n o s ię n a J e d n i i n f o r m a c ję a r c h iw a ln ą o r a z n a d w ie p o z y c j e d r u k o w a n e , w n a s t ę p n y m z d a n iu s a m a u to r s tw ie r d z a : „ B y ł o t o « « u m ą c z e n ie z n a n e g o j u ż n a m a r t y k u ł u [ o m ó w i o n e g o o b s z e r n i e n a s.
183—185 — p r z y p . T .N .3 o p u b lik o w a n e g o p o d t y m s a m y m t y t u ł e m w j ę z y k u p o ls k im w 1915 r." (s. 225).
H I S T O R I A I H IS T O R Y C Y P O L S C Y 1914—1918
W p ra c y dość szeroko w y k o rz y sta n o lite r a tu r ę w spom nieniow ą. W y d a je się, że część p rze k azó w p o tra k to w a ć należało z w ięk szy m k ry ty cy z m em i nieufnością.
D u ż y m n ieb ezp ieczeń stw em grozi n a p rz y k ła d o p ie ra n ie są d ó w je d y n ie o pełen błędów, c ałkow icie n ie z a słu g u jący n a z a u fa n ie p a m ię tn ik Jó z efa H a lle ra (s.
126 n.), czy te ż ciekaw e, ale b ardzo su b ie k ty w n e, p isa n e w b lisk o czterdzieści lat po o m a w ian y c h w y d arze n iac h w sp o m n ie n ia J a d w ig i G orzyckiej (s. 107).
R o zp raw a s k ła d a się ze w stępu, ośm iu rozdziałów , zakończenia, w y k azu archiw aliów , in d e k su osób i ty tu łó w*. W rozdziale p ierw szy m M a t e r n i c k i kreśli ob raz h isto rio g ra fii polskiej la t 1908— 1914. W ty m czasie je g o zd an iem nasilił się proces d ostosow yw ania się m y śli h isto ry czn ej do poglądów i p o trze b poszczególnych k ie ru n k ó w politycznych. Z ja w isk o to u k a z a n e zostaje n a p rz y kładzie w y b ra n y c h za g ad n ień z m yśli h isto ry czn ej naro d o w ej dem o k racji, k o n serw aty stó w k rak o w sk ic h , tzw . ru c h u niepodległościow ego i lew icy r u c h u ro b o t
niczego.
P re z e n ta c ja te z h isto rio g ra fii je d y n ie fra g m e n ta ry c z n ie zw iązan a została z kontekstem polityczno-społecznym . Z a b ra k ło chociażby zw ięzłej, ale całościo
wej an a liz y p olskiego życia społeczno-politycznego i ideologicznego, k tó r a zgod
nie ze sfo rm u ło w a n ia m i za w a rty m i w e w stę p ie stan o w ić w in n a p o d sta w ę o b ja ś
niającą ro zw aż an ia histo rio g raficzn e. D oprow adziło to do ta k ic h nieporozum ień, jak n a p rz y k ła d u m ieszczenie poglądów W acław a T o k arza w śród tez h isto rio grafii tzw . obozu niepodległościow ego (s. 42), i w śró d te z h isto rio g ra fii n a ro d o - w o -dem okratycznej (s. 44).
W ro zd ziale I I a u to r p rz e d sta w ił w o jen n e losy historyków , przed e w szy st
kim zw ra c a ją c uw agę n a ich działalność społeczno-polityczną. O gółem za p re z e n tow anych zostało około siedem dziesięciu b io g rafii, o b ejm u ją cy c h objętościow o od p a r u s tr o n do k ilk u zdań. A n aliza przy to czo n y ch życiorysów d o p ro w a d ziła do w niosku, że „w la ta c h 1914— 1918 w szyscy n ie m a l h isto ry c y polscy p ro w a d z ili mniej lu b b a rd z ie j ożyw ioną działalność p o lity cz n ą” (s. 177). N ie k w e stio n u ją c generalnie zasadności tego są d u w a rto zw rócić uw agę, iż w rozdziale ty m za b ra k ło biografii h isto ry k ó w nie an g a żu jąc y ch się w życie polityczne, ta k ic h ja k W ła
dysław A b ra h a m , czy J a n R utkow ski. D obór h isto ry k ó w zasłu g u jący ch n a po
danie ich b io g rafii pozostaje oczyw iście rzeczą a u to ra , a le z a sta n a w ia n ie uw zględnienie w rozdziale II ta k ic h osób ja k np.: Ig n a c y T ad eu sz B a ra n o w sk i, Emil K ip a, L u d w ik K olankow ski, S ta n is ła w K ry n ic k i, S ta n is ła w Ł em picki, A n to ni P ro c h a sk a .
R ozdział te n , ja k się w y d aje, sp ełn ić m ia ł p o d w ó jn e zadanie: z je d n a j strony u k az ać sk o m p lik o w an e drogi życiow e h isto ry k ó w w la ta c h zaw ieru ch y wojennej, z d ru g ie j stro n y zaś p rz e d sta w ić p o g lą d y i zw iązki po lity czn e a u to rów, k tó ry c h te k s ty h isto rio g ra fic zn e za p reze n to w an e zo stan ą w dalszych ro z
działach. U k az an ie p o sta w społeczno-politycznych h isto ry k ó w m a decy d u jące znaczenie dla a n a liz y ich tw órczości p isa rs k ie j. D latego te ż do ro zw ażań tych przyw iązyw ać n ależ y szczególną w agę.
A u to r w p ro w a d za je d n o w zasadzie k r y te r iu m k la sy fik u ją c e p o sta w y poli
tyczno-społeczne h isto ry k ó w , dzieląc ich n a a k ty w istó w i pasy w istó w . J e s t to Podział zb y t ogólny, b y m ógł być pom ocny w a n a liz ie su b te ln y c h często ró ż nic, w y stę p u ją c y c h w tw órczości h isto rio g ra fic zn e j, ty m b ard z iej, że M a tern ic k i tra k tu je go w zasadzie w sposób sta ty c zn y , w fo rm ie luźno rozproszonych s fo r
mułowań z w ra c a ją c je d y n ie uw agę n a d o k o n u ją ce się zm ian y w istn iejący m okładzie s i ł s. Z b y t g ru b ą k re sk ą ry so w a n e lin ie po działów p ro w a d zą do sfo r-
♦ G o d n y u z n a n ia j e s t p o m y s ł z a s t ą p ie n ia ' t r a d y c y j n e g o w y k a z u b ib lio g r a f ic z n e g o p o u c z o n y m in d e k s e m o s ó b ł t y t u ł ó w .
5 W o s o b n ą g r u p ę w y o d r ę b n ia a u to r h i s t o r y k ó w z w ią z a n y c h z r e w o l u c y j n y m r u c h e m ro b o tn icz y m . Z d e c y d o w a n ą w ię k s z o ś ć r o z w a ż a ń p o ś w i ę c a je d n a k a k t y w i s t o m i p a s y - W stom .
458
m u ło w a ń n ie jasn y ch , czy w ręcz g ran iczący ch z błędem , ja k to zaliczające P P S -F ra k c ję R ew o lu cy jn ą do p a s y w is tó w 6.
P rz e c e n ie n ie p o d ziału na ak ty w istó w i p asy w istó w w y ra źn ie też rz u tu je na an alizę u k ła d u sil w e w n ą trz w y o d ręb n io n y ch obozów. Z o k re śle ń używanych w c h a ra k te ry s ty c e poszczególnych h isto ry k ó w w y n ik a, że o rie n ta c ję prorosyjską (n astę p n ie pro zach o d n ią) a u to r sk ło n n y je s t u znać za m o n o lit endecki. Można też m ieć w ątp liw o ści co do w e w n ętrz n y ch podziałów d o strzeg an y ch w łonie o rie n ta c ji n a p a ń s tw a ce n traln e . M a te rn ic k i w y o d rę b n ia tu ta j h isto ry k ó w , którzy
„szczególnie głęboko zaan g ażo w ali się w działalność obozu P iłsu d sk ieg o ” (s. 108), h isto ry k ó w „zw olenników o rie n ta c ji n a p a ń s tw a c e n tra ln e , k tó rzy nie pozostaw ali w b ez p o śred n ic h k o n ta k ta c h z P iłsu d sk im , lu b te ż re p re z e n to w a li zupełnie in n y k ie ru n e k p o lity cz n y ” (nie p re c y z u ją c go je d n a k ) (s. 114), o raz historyków , k tó rz y „zw iązani b y li ze stro n n ic tw e m k o n se rw a ty w n y m ” (k ra k o w sk im ) (s. 119).
Z aznaczyć trz e b a , iż znaczna część h isto ry k ó w -a k ty w istó w w ogóle n ie została zw iązan a z żadnym z trzech pow yżej w ym ien io n y ch k ie ru n k ó w .
R ozdział I I I pośw ięcony zo stał om ów ieniu „optym izm u” i „pesym izm a”
h isto rio g ra fii po lsk iej la t 1914— 1918. A u to r stw ie rd z a, że w p ierw szy m okresie w o jn y kon cep cjo m „opty m isty czn y m ” hołd o w ali h isto ry c y zw iązani z orientacją n a p a ń s tw a c e n tra ln e (s. 210). S ą d te n p o p ie ra m .in. przy p isem 81, w którym p o d aje a rty k u ły zam ieszczone w „W iadom ościach P o lsk ic h ” w styczniu, lutym, m a ju i w rz eśn iu 1917 r. P rz y w o ły w a n ie te k stó w p u b lik o w a n y ch w 1917 r. jako św ia d ec tw dla pierw szego o k re su w o jn y je s t n ieporozum ieniem . W dalszych w yw odach M a tern ic k i stw ie rd z a, iż z czasem h a s ła „optym istyczne” przechw y
cone zostają przez pasyw istów . K o n s ta ta c ja t a p o p a rta zo staje przypisam i 83—86. p rzy ta c z a ją c y m i dw a a rty k u ły z 1*16 r. i po je d n y m a rty k u le z la t 1917
i 1918. T a k w ięc m a te ria ł z a w a rty w przy p isach podw aża w n io sk i au to ra . W poprzed zający ch uo gólnienia p a rtia c h rozd ziału III znaleźć m ożna omó
w ien ie p ra c h isto ry k ó w -a k ty w istó w ”, k tó ry c h stw ie rd z e n ia p rzesycone zostały elem e n ta m i „o p ty m isty czn y m i”. T yle ty lk o , że p ra c e te, o czym zre sztą autor in fo rm u je , zostały p rzy ch y ln ie p rz y ję te przez h isto ry k ó w o o rie n ta c ji p rorosyj- skiej. K ry ty c e n a to m ia st p o d d ał je n a p rzy k ła d , zaliczony n a s. 121 do aktyw i
stów , S ta n is ła w E streich er. T ak w ięc sk o n sta to w a ć należy rozbieżność istniejącą w ro zd ziale I II pom iędzy jego częścią w nioskow ą, a m ający m ją u za sa d n iać ma
te ria łe m dow odow ym .
R ozdział IV pośw ięcił a u to r u działow i h isto ry k ó w w sp o rach o r i e n t a c y j nych. P o staw io n a w nim te z a o politycznym znaczeniu ów czesnej twórczości h isto rio g ra fic zn e j nie je s t now a. Z ja w isk o to było pow szechnie dostrzeg an e już przez w spółczesnych 7.
P o g ląd y „ h isto ry k ó w p o d zielających o rie n ta c ję n a p a ń s tw a c e n tra ln e ” przed
sta w ił M a te rn ic k i na p rzy k ła d zie a rty k u łó w pu b lik o w a n y ch n a ła m ac h „Wiado
m ości P o lsk ic h ” (s. 249). W ybór te n n ie z o stał um otyw ow any, tr u d n o w ięc orzec, dlaczego w łaśn ie o rgan p ra so w y D e p a rta m e n tu W ojskow ego N K N u zn a n y został za n a jb a rd z ie j re p re z e n ta ty w n y d la sił polity czn y ch w iążących sp ra w ę polską z p a ń stw a m i ce n tra ln y m i. Zw rócić w ty m m ie jsc u n ależy uw agę n a ro z b ie ż n o ś c i dzielące p o lity k ó w o rie n tu ją c y c h się n a m o c a rstw a ce n traln e . O ile, n a podsta
w ie a n a liz y u k ła d ó w politycznych, m ożna zaak cep to w ać w y b ó r a u to ra o d n o śn ie
4
в P o r . „ A k t y w iś c i o p o w ia d a li s i ę z a m o n a r c h ią , n a t o m ia s t w ś r ó d p a s y w i s t ó w dużyro u z n a n ie m c i e s z y ł a s i ę id e a r e p u b lik i. Z a id e ą tą n a j s i l n i e j a g it o w a ła PPS** (s. 399).
" W „ W ia d o m o ś c ia c h P o l s k i c h ” I. M o s z c z e ń s k a p is a ła : „ W p r a w d z ie historia i e s t s k a r b n ic ą p o l i t y c z n y c h d o ś w ia d c z e ń , l e c z k a ż d a je j l e k c j a s fo r m u ło w a n ia w a fo ry z
m i e j e s t j e d n o s t r o n i ą , g d y ż z d a n e g o f a k t u p r ó c z j e d n e g o w n i o s k u m o ż n a w y s n u ć wiel®
i n n y c h , a c h w y t a s i ę w k a ż d y m w y p a d k u t y l k o t e n , z k t ó r e g o m o ż n a d la t e r a ź n i e j s z o ś c i k o r z y ś c i w y c i ą g n ą ć ” ( n r 6 6 z 4 m a r c a 1 9 1 6 , P r z e z l u d c z y d l a lu d u ) .
H IS T O R I A I H IS T O R Y C Y P O L S C Y 1914— 1918
459
pierw szych k ilk u m iesięcy w y d a w a n ia „W iadom ości P o lsk ich ” 8, to w ątp liw o ści rodzą się, je że li chodzi o z aw arto ść p ism a w późniejszym okresie. N a ra s ta ją c e sprzeczności i k o n flik ty w dotychczasow ym obozie en k a en o w sk im (a w a rto za znaczyć, iż je s t to pojęcie w ęższe od o k re śle n ia — o rie n ta c ja n a p a ń s tw a ce n tra ln e ) w ogóle w y k lu cz ają m ożliw ość czynienia uogólnień n a p o d sta w ie o rg a nu prasow ego je d n e j ty lk o z an tag o n isty cz n y ch grup. A u to r nie do strzegł zresztą w a rty k u ła c h „W iadom ości P o lsk ic h ” ak c e n tó w an ty piłsudczykow skich, zaw oalo- w anych, ale w y ra źn ie w idocznych ·. Tezę o w ciągnięciu h isto rio g ra fii do w a lk
8 T z n . d o l a t a Ш 5 г ., k ie d y t o z a c z y n a j ą s i ę r o z c h o d z ić d r o g i p o l i t y c z n e o b o z u p ił s u d c z y k o w s k ie g o i D e p a r ta m e n t u W o j s k o w e g o N K N .
* W y s t ą p ie n ia a n t y p iłs u d c z y k o w s k ie d o s tr z e g a a u t o r w „ W ia d o m o ś c ia c h P o l s k i c h ” d o p ie r o w k o ń c u 1917 r ., g d y t y m c z a s e m p o j a w i a j ą s i ę o n e p o c z ą w s z y o d j e s i e n i 1915 r.
P o r a z p ie r w s z y w id o c z n e s ą w a r t y k u le I. M o s z c z e ń s k i e j p t. B r o ń n i e w o l m k ó t o (nr 48 z 11 p a ź d iz ie r n ik a 1915). A u to r k a p o ś w ię c a r o z w a ż a n ia p ię tn o m , j a k i e n ie w o la o d c is n ę ła n a p o ls k im c h a r a k te r z e n a r o d o w y m . J e d n y m z n ic h j e s t u k s z t a łt o w a n ie s i ę c h a r a k te r u k o n s p ir a t o r a , k t ó r y : ,,w c ią ż ig r a j ą c z n ie b e z p i e c z e ń s t w e m w k o ń c u s a m s t a j e s ię is t o t ą n ie b e z p ie c z n ą , g d y ż n i e d a j ą c ą s i ę a n i p r z e ś w ie t lić a n i o b li c z y ć . J e g o i n d y w id u a ln o ś ć j e s t ta j e m n ic ą , j e g o c z y n y m o g ą b y ć m is t y f i k a c j ą . C z a se m o p e r u j ą c f i k c j a m i , m o ż e w y w o ł y w a ć n ie p r o p o r c j o n a l n ie w i e l k i e f e k t , l e c z p ó t y t y l k o , p ó k i m r o k i k o n s p ir a c ji t r w a ją . T a s a m a r o b o ta , w y d o b y t a n a ś w i a t ło d z ie n n e , u j a w n ia s w ą n i k ł o ś ć i m a ło ś ć , s tą d lu d z i e p r z y w y k l i d o o b r a c a n ia s i ę w p o d z ie m ia c h c z u ją s i ę b a r d z o n i e s w o j o n a w o ln y m p o w ie t r z u ” . W a r t y k u le t y m a n i г а г и n i e p a d a n a z w is ik o k o m e n d a n ta I B r y g a d y , l e c z ła t w o s ię d o m y ś le ć , ż e u w a g i t e w y w o ł a n e z o s t a ły j e g o n o w ą lin ią p o l i t y c z n ą , r e a l i zow alną o d l a t a 1915 r ., p o le g a j ą c ą n a w s t r z y m a n iu w e r b u n k u d o L e g i o n ó w i r o z b u d o w ie k o n s p i r a c y jn e j P O W . N ie o m a l w p r o s t d o P i ł s u d s k i e g o a d r e s o w a n e są d a ls z e s t w i e r d z e n ia M o s z c z e ń s k ie j: , » K o n sp ir a to r m u si w c ią ż f a ł s z e m o p e r o w a ć ; p r z y w y k a d o n ie g o ; w k o ń c u n i e s t a n o w i o n j u ż d la n ie g o ż a d n e j r ó ż n ic y . M u si o j e d n e j r z e c z y m ó w i ć w r o z m a ity s p o só b , m u s i b e z d r g n ie n i a p o w ie k w y p i e r a ć s i ę s w y c h s ł ó w , c z y n ó w , s w e g o n a z w is k a , m u s i s i ę w t y m n a w s z e lk i w y p a d e k w p r a w ia ć i u m ie ć k o n s tr u o w a ć t a k l o g i c z n e ł a ń c u c h y k ł a m s t w , b y o n e m o g ły p r z y b ie r a ć p o z ó r p r a w d y ” . W y w ó d t e n b y ł p r z e j r z y s tą a lu z ją d o o p u b lik o w a n e g o 3 p a ź d z ie r n ik a 1915 w „ Z ie m i L u b e ls k ie j ” l i s t u P i ł s u d s k i e g o d o p r e z e s a W y d z ia łu N a r o d o w e g o w L u b li n ie , w k t ó r y m b r y g a d ie r o d ż e g n y w a ł s ię od k r ą ż ą c e j w K r ó le s t w i e u lo t k i, s tr e s z c z a j ą c e j j e g o ó w c z e s n e p o g lą d y . P o r . M. S о к o 1*
n i c k i, R o k c z t e r n a s t y , L o n d y n 1961, s . 350; S t. S k w a r c z y ń s k i , L i c y t a c j a s p r a w y p o l s k i e j w z w y ż , ,,N i e p o d l e g ł o ś ć ” t. V III, 1972, s . 13 n .
A k c e n t y a n t y p iłs u d c z y k o w s k ie w y s t ę p u j ą te ż w a r t y k u le Stefa-n a C z a r n o w s k i e * g o, W p ł y w p a ń s t w o w o ś c i r o s y j s k i e j n a p s y c h i k ą p o ls k ą („ W ia d o m o ś c i P o l s k i e ” n r 49 z 18 p a ź d z ie r n ik a 1915): ,,B ie r n o ś ć s p o łe c z e ń s t w a b y łe g o z a b o r u r o s y j s k i e g o w c z a s ie w o j n y o b e c n e j b y ła n ie s p o d z ia n k ą d la w s z y s t k i c h p r a w ie i w z b u d z iła p o w s z e c h n i e p o w a ż n e o b a w y o p r z y s z ło ś ć . T o , ż e o g ó ł n a s z n i e t y l k o n i e z d o b y ł s i ę d o t y c h c z a s n a g o d n y w i e l k i e g o n a r o d u c z y n w o j e n n y , a le n a w e t w z g lę d e m p e r s p e k t y w y u z y s k a n ia w ła s n e j p a ń s t w o w o ś c i z a c h o w a ł s i ę w s t r z e m ię ź liw ie , z a c h w ia ło w w i e l u w ia r ę w z d o ln o ś ć p a ń s t w o w o - t w ó r c z ą n a r o d u . N a p ie r w s z y r z u t o k a p o g lą d t e n w y d a j e s ię s łu s z n y . A le t y l k o n a p ie r w s z y r z u t O ka” . N ie u le g a w ą t p l i w o ś c i k o m u C z a r n o w s k i z a r z u c a ł n i e s ł u s z n y b r a k w ia r y w s i ł y n a r o d u . W r o z k a z ie P i ł s u d s k ie g o , w y d a n y m z o k a z ji p ie r w s z e j r o c z n i c y W y r u s z e n ia w p o le z n a la z ło s i ę p r z e c ie ż m .in . s fo r m u ło w a n i e : „ Ź e s z a b la n a s z a b y ła m a łą , ż e n i e b y ła g o d n ą w i e l k i e g o 2 0 -m ilio n o w e g o n a r o d u , n ie n a s z a w t y m w in a . N ie s t a ł za n a m i n a r ó d , n i e m a j ą c y o d w a g i s p o jr z e ć o lb r z y m im w y p a d k o m w o c z y i o c z e k u j ą c y w b ie r n e j » n e u t r a ln o ś c i« j a k i e j ś d la s ie b ie o d k o g o ś » g w a r a n c ji« . (P is m a z b i o r o w e t. IV , W a r sz a w a 1937, s. 4Ό, r o z k a z z 5 s ie r p n ia 1915). W w y s t ą p ie n ia c h m n ie j o f i c j a l n y c h b r y g a d ie r s z e d ł je s z c z e d a le j. W W a r s z a w ie 15 s ie r p n ia 1915 m ó w ił: ,,J a s i ę w K r ó le s t w i e n ie c z u j ę , j a k w o j c z y ź n ie . T o , c o s z ło za m n ą , b y ł o b ie r n y m p ia s k ie m ” (A r c h iw u m P A N W W a r s z a w ie , A k ta A r tu r a Ś li w i ń s k ie g o , t. 187, k . 4).
K r y t y c z n y d la p ił s u d c z y k ó w p o d t e k s t p o s ia d a ł te ż a r ty k u ł I. ‘ M o s z c z e ń s k i e j , N a ró d i w o j s k o („ W ia d o m o ś c i P o l s k i e ” n r 63 z 12 lu t e g o 19616), p o t ę p ia j ą c y r o z p o lit y k o w a n ie a r m ii. S k ą d in ą d p o j a w i a ły s ię w „ W ia d o m o ś c ia c h P o l s k i c h ” p u b l i k a c j e o t o n ie o d m ie n n y m , p o d n o s z ą c e z a s łu g i P i łs u d s k ie g o . P o r . H . O. [H e le n a R a d l i ń s k a ] , L e g e n d a n r я z 8 lis t o p a d a 1915; M . K u k i e ł , N a p o le o n j a k o z d o b y w c a P o l s k i n r 53 z 15 li s t o p a da 1915; w ty m ż e n u m e r z e w i e r s z E d w a r d a S ł o ń s k i e g o „ B r y g a d ie r P i ł s u d s k i ” .
S z c z u p ło ś ć m ie j s c a n ie p o z w a la n a r o z w in ię t e w y t ł u m a c z e n i e te j d w o is t o ś c i l i n i i p r o p a g a n d o w e j . W a r to z w r ó c ić u w a g ę , ż e D e p a r t a m e n t W o j s k o w y N K N n ie t r a c ił je s z c z e n a d z ie i n a k o m p r o m is z P i łs u d s k im . N ie m o ż n a t e ż b y ł o w c ią g u k il k u t y g o d n i g w a ł to w n ie p r z e o r ie n t o w a ć d o t y c h c z a s o w e j l i n i i p r o p a g a n d o w e j , u s iln i e b u d u ją c e j le g e n d ę b r y g a d ie r a .
I
T O M A S Z N A Ł Ę C Z
o rien tacy jn y ch ro zciąg n ąć p rzecież tr z e b a n a r y w a liz a c ję poszczeg ó ln y ch g ru p w e w n ą trz po d staw o w y ch obozów politycznych.
P o g ląd y h is to ry k ó w zw iązanych z obozem p as y w isty c z n y m p r z e d s ta w ił M a- te rn ic k i p rzed e w szy stk im n a p rz y k ła d z ie „R o k u P o lsk ie g o ” . W y b ó r te n budzi o w iele m n ie jsz e w ątpliw ości, chociaż i tu ta j p a m ię ta ć n ależ y , iż obóz p a s y w i- styczny n ie b y ł całkow icie je d n o lity .
W tym że ro zd ziale a u to r o m a w ia p o lity c z n ą użyteczność p r a c h isto ry c z n y c h p o w sta jąc y ch w la ta c h 1914— 1918. Z w ra c a u w ag ę , iż h is to ry c y d ąż ą c do osiąg nięcia odpow iednich efe k tó w p ro p a g a n d o w y c h b a rd z o dow o ln ie tr a k to w a li m a te ria ł h isto ry czn y , n ie co fa jąc się p rz e d oczyw istym ro z m ija n ie m się z p ra w d ą . W u z a sa d n ien iu tego stw ie rd z e n ia b u d z i w ą tp liw o śc i sposób p rz e d sta w ie n ia a r ty k u łu M a ria n a K u k ie la „R em in isc en c je” (s. 259 n.), zam ieszczonego w „W ia
dom ościach P o lsk ic h ”. Zgodzić się n ależ y , że a r ty k u ł K u k ie la p o s ia d a ł o czy w iste cele p o lityczne i p o w sta ł dla h isto ry c zn e g o p o d b u d o w a n ia p o lsk o -n ie m ie c k ie g o b r a te rs tw a b roni. N ieprzy p ad k o w o prze cie ż K u k ie ł z a ją ł się n ie cały m o k re sem n ap o leo ń sk im , a je d y n ie je g o epizodem , ja k im b y ła w y p ra w a n a Rosję.
T endencyjność a rty k u łu n ie u leg a w ątp liw o ści, n ie zg a d za m się je d n a k z z a rz u te m iż p o m ija on oczyw iste fa k ty h isto ry c z n e zw ią z a n e z d z ie ja m i W ie lk ie j A r m i i 10.
A nalogiczne u w ag i odnieść m ożna do sp o so b u p rz e d s ta w ie n ia a r ty k u łu T a
deusza W a łk a „D zieło L egionow e n ieg d y ś a d ziś” , ró w n ież zam ieszczonego na ła m ac h „W iadom ości P o lsk ic h ”. M a te rn ic k i z a rz u c a ją c T. W a łk o w i b łą d p o le g a ją c y n a id e n ty fik a c ji „k o n c ep c ji p o lity c z n e j” L eg io n ó w D ą b ro w sk ie g o i L egio
nów N K N n a d a je te m u zw rotow i s u b ie k ty w n e zn aczen ie, n ie zg o d n e z ty m , w j a kim u żyw a go a u to r c ytow anego a rty k u łu Ч
io M a te r n ic k i s t w ie r d z a : „ A r t y k u ł K u k ie la m i a ł p r z e j r z y s t ą w y m o w ę p o l i t y c z n ą . D o w o d z ił o n , ż e p o ls k o - p r u s k ie b r a t e r s t w o b r o n i, w y r a ż a j ą c e s i ę w z g o d n y m w s p ó ł d z i a ł a n i u L e g i o n ó w P o l s k i c h i a r m ii p r u s k ie j T ch yba n i e m i e c k i e j — T .N .l m a g ł ę b o k o s ię g a j ą c !) g e n e a lo g ię h is t o r y c z n ą . Z a w ią z a ł o s i ę o n o j e s z c z e w c z a s a c h n a p o l e o ń s k i c h , k i e d y w o j s k o K s ię s tw a W a r s z a w s k ie g o r a z e m z w o j s k i e m p r u s k im w a l c z y ł o w 1812 r . p r z e c i w k o R o sji.
Ś w i e t n y z n a w c a d z i e j ó w w o j s k o w o ś c i p o l s k i e j p o m i n ą ł f a k t , *.e n ie c o w c z e ś n ie j (w l a t a c h 1806—1307) P o l a c y b i l i s i ę z P r u s a k a m i , a t a k ż e i t o , ż e p o w y - p r a w i e n a M o s k w ę w o j s k o p o l s k i e — w p r z e c i w i e ń s t w i e d o p r u s k i e g o — d o c h o w a ł o w i e r n o ś c i N a p o l e o n o w i ” (s . 260 — p o d k r . T .N .) . T y m c z a s e m M. K u k ie ł p is z e : .,W r o k u n a s t ę p n y m , 1813, s t a l i ś m y w e d w ó c h w r o g i c h o b o z a c h , a j e d n a k , m im o k r w a w y c h w a l k s t o c z o n y c h z e s o b ą , a n i p o l s c y , a n i n i e m i e c c y ż o łn ie r z e n ie z d o ła li s i ę ju ż z n i e n a w i d z i e ć ” (R e m i n i s c e n c j e , „ W ia d o m o ś c i P o l s k i e ” n r 72 z 16 k w i e t n i a 1916).
i* O m a w ia j ą c a r t y k u ł M a te r n ic k i s t w i e r d z i ł m .in .: „ W a łe k w y r a z i ł m y ś l o to ż s a m e j r z e k o m o » k o n c e p c j i p o li t y c z n e j « L e g i o n ó w D ą b r o w s k ie g o i L e g i o n ó w r o k u 1914. N ls o d p o w i a d a ło t o o c z y w i ś c i e p r a w d z ie . L e g i o n y D ą b r o w s k i e g o — j a k w i a d o m o — w a l c z y ł y p r z e c i w k o A u s t r ii, p o d c z a s g d y L e g i o n y , k t ó r y m p a t r o n o w a ł N K N , r e p r e z e n t o w a ł y p r o
g r a m w s p ó łd z ia ła n i a z t y m m o c a r s t w e m ” (s . 276). S t w i e r d z e n i e T . W a łk a o z g o d n o ś c i
„ k o n c e p c ji p o l i t y c z n e j ” o b y d w u f o r m a c j i l e g i o n o w y c h d o t y c z y ł o j e d n a k n i e w y b o r u o k r e ś lo n e g o s o j u s z n ik a , a m e t o d y d o k o n a n ia t e g o w y b o r u . A u to r w s k a z y w a ł n a u d e r z a j ą c e p o d o b ie ń s t w o s y t u a c j i p o l i t y c z n e j E u r o p y k o ń c a X V I I I w i e k u i E u r o p y w s p ó ł c z e s n e j . W o b y d w u p r z y p a d k a c h w r z e w a l k a d z ie lą c a k o n t y n e n t n a a n t a g o m is t y c z n e o b o z y . I w k o ń c u X V I I I w . i n a p o c z ą t k u X X s t u l e c i a w a l k a ta r ó w n o z n a c z n a j e s t z n i e u c h r o n n y m i z m ia n a m i w s y t u a c j i e u r o p e j s k ie j , k t ó r e d o p r o w a d z ić m u s z ą d o p o s t a w i e n i a i r o z w ią z a n i a k w e s t ii p o ls k ie j „ w t a k im lu b o w a k im s e n s i e ” . W o b u p r z y p a d k a c h n a k a z e m c h w i l i j e s t w z i ę c i e p r z e z P o l a k ó w u d z ia ł u w b o j u . K o n i e c z n o ś ć t a k ą d o s t r z e g ł J . H . D ą b r o w s k i . S o j u s z n ik a w s k a z a ł a m u a n a liz a s y t u a c j i m i ę d z y n a r o d o w e j , г k t ó r e j j e d n o z n a c z n i e w y n i k a ł o , iż j e d y n y m p a ń s t w e m , k t ó r e g o r a c j a s t a n u w y m a g a o d b u d o w y P o l s k i j e s t F r a n c j a . A n a lo g i c z n i e p o s t ą p i ł N K N w z y w a j ą c 16 s ie r p n ia n a r ó d p o l s k i d o w a l k i z H e s j ą p r z y b o k u A u s tr ii. P o l i t y c y g a l i c y j s c y w y c h o d z i l i z z a ło ż e n ia , ż e w c h w i l i o b e c n e j j e d y n y m p a ń s tw e m , k t ó r e g o r a c j a s t a n u w y m a g a o d b u d o w y P o l s k i j e s t m o n a r c h ia H a b s b u r g ó w . T a k r o z u m ie T . W aJek z g o d n o ś ć „ k o n c e p c j i p o l i t y c z n e j ” o b y d w u f o r m a c j i l e g i o n o w y c h i p r z y z n a ć tr z e b a , ż e n i e j e s t t o r o z u m o w a n ie n a i w n i e f a ł s z u j ą c e f a k t y h i s t o r y c z n e .
N a m a r g in e s ie w a ^ to z a u w a ż y ć , ż e p r z y t o c z o n e r o z u m o w a n ie , d o t y c z ą c e r ó ż n ic p o m ię d z y L e g i o n a m i D ą b r o w s k ie g o a L e g i o n a m i N K N n i e j e s t n o w o ś c i ą . M o ż e . w z w ią z k u z t y m , w a r t o b y ł o z a z n a c z y ć w p r z y p is ie , iż n a f a k t t e n z w r a c a ł j u ż u w a g ę B o l e s ł a w L i m a n o w s k i , P a m i ę t n i k i (1907—1919), W a r s z a w a 1961, s . 413 (p o r . p r z y p . 20).
H IS T O R IA I H IS T O R Y C Y P O L S C Y 1914—1918
R ozdział V pośw ięcony został h isto rio g ra fii o sta tn ie g o ok resu w o jn y , rozpo
czynającego się w y b u ch em rew o lu c ji ro sy jsk ie j. A u to r om ów ił ew olucję tez h isto rio g ra fii en d eck iej, k tó ra obok dalszego p o d k re śla n ia p o trz e b y sojuszu z R osją, o b aw ia ją c się p rz e n ik a n ia id e i rew o lu c y jn y ch , lansow ać poczęła te o rię 0 prze ciw ie ń stw ie k u ltu ro w y m P o lsk i i R osji.
Isto tn e z m ian y zaszły rów n ież w h isto rio g ra fii zw iązanej z o rie n ta c ją na p a ń stw a c e n tra ln e . R ew o lu cja w R osji p o zb aw iła r a c ji b y tu w yw ody a k c e n tu ją c e antagonizm p o lsk o -ro sy jsk i. W arto zw rócić uw agę, że w rozdziale V d ostrzegł au to r w ew n ę trz n e podziały w łonie obozu w iążącego sp ra w ę p olską z p a ń stw a m i ce n traln y m i. N a k re ślo n a m o zaik a p o lity cz n a n ie je s t je d n a k zbyt zróżnicow ana 1 o g ranicza się do w y o d rę b n ie n ia zw o len n ik ó w P iłsu d sk ieg o z n ie m al je d n o lic ie tra k to w a n e j d o tą d rzeszy ak ty w istó w . C h a ra k te ry sty c z n e , że w yłączyw szy p ił- sudczyków n a d a l p o słu g u je się a u to r dotychczasow ym i o k reśle n ia m i g e n e ra li
zującym i p o d ziały polityczne.
W iele m ie jsc a pośw ięcono w ro zd ziale V om ów ieniu sp o ró w o K ościuszkę.
Rozgorzały one ze szczególną m ocą w stu le c ie śm ierci N aczeln ik a i były, ta k ja k nieom al ca ła te m a ty k a h isto rio g ra fic zn a la t W ielkiej W ojny, tylk o je d n ą z fo rm b ardziej ogólnych k o n tro w e rs ji ideow o-politycznych.
W tym że ro zd ziale o m a w ia a u to r p rze w a rto ścio w a n ie sta re g o sp o ru „opty
m istów ” z „p e sy m istam i”. P o d k re śla, że począw szy od o sta tn ic h m iesięcy ro k u 1917 p ow szechny b y ł o d w ró t h isto ry k ó w od te z „o ptym istycznych” i n a w ró t do k oncepcji „pesy m isty czn y ch ” 12.
S tw ie rd z e n ie to bu d zi w ątpliw ości. P o p ierw sze, niezgodne je s t ono z sądem sfo rm u ło w an y m poprzednio, głoszącym , że a k ty w iśc i b y li zw o len n ik am i „o p ty
m izm u” w p ierw szy m o k re sie w ojny, a n a stę p n ie k o n cep cje te sta ły się a r g u m entem w rę k a c h pasyw istów . Z achodzi b ow iem p y ta n ie , k tó re ze stw ie rd z e ń au to ra należy p rz y ją ć za obow iązujące, czy to z ro zd z iału I II (s. 211), m ów iące o pas y w ista ch , ja k o zw olennikach „op ty m izm u ”, czy te ż to z ro zd z iału V,
w skazujące na pow szechność odw rotu h isto ry k ó w od tez „opty m isty czn y ch ”.
D ru g ie ź ródło w ątp liw o ści zw iązane je s t z z a w arto ścią m a te ria łu dow odow ego om aw ianego w rozdziale V. W arto zw rócić uw agę n a obszernie re la cjo n o w a n e rea k cje h isto ry k ó w w yw ołane sk ra jn ie „o p ty m isty czn ą” p ra c ą A nto n ieg o Choło
niew skiego „D uch dziejów P o lsk i”. I ta k n a s. 345 stw ierdzono: „K siążka C hoło
niew skiego sp o tk a ła się z en tu zja sty c zn y m p rzy ję cie m u w ielu p ublicystów , p i
sarzy i filozofów , głów nie, choć n ie w yłącznie, o o rie n ta c ji n aro d o w o -d e m o k ra - tyczn ej”. K ilk a stro n d alej znalazło się n a s tę p u ją c e uogólnienie: „C hołoniew ski nie d ziała ł ·— — zu pełnie sam , w p o jed y n k ę, ale w p o ro zu m ien iu z ty m i h is to -, rykam i, k tó rz y zw iązani b y li z SND i u g ru p o w a n ia m i p o krew nym i. O ni też udzielili m u n ajw ięk szeg o p op arcia, z arów no w p r a s ie codziennej, ja k i w pow aż
nych n ie ra z m ie się cz n ik ac h ” (s. 348). O ceniając w ypow iedzi h isto ry k ó w obozu przeciw nego M a te m ic k i pisze: „W ystąpienie C hołoniew skiego sp o tk a ło się nie tylko z uzn an iem p asyw istów , ale rów n ież n ie k tó ry c h akty w istó w . P rz y k ład e m może tu być Jó z ef S iem ieński, k tó ry w p ełn i p o p a rł w yw ody p u b lic y sty k r a kow skiego” (s. 350 n.). A u to r przy tacza rów n ież k ry ty c z n e oceny „D ucha dziejów
is P o r . m .in .: „ I m W ite j b y ł o n i e p o d le g ło ś c i, t y m w i ę c e j h is t o r y k ó w p o r z u c a ło
» o p ty m iz m « i s t o p n i o w o p r z e c h o d z i ło n a p o z y c j e r e a l is t y c z n e , a n a w e t w y r a ź n ie » p e s y - 'm isty c z n e « . B y l i w ś r ó d n ic h z a r ó w n o a k t y w i ś c i , Jak i p a s y w i ś c i ” (s. 352); „ P o w y b u c h u R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j o d w r ó t od o p t y m iz m u s t a ł s i ę z j a w is k e m p o w s z e c h n y m . V/
p r z e d e d n iu d r u g ie j n ie p o d le g o łś c i h i s t o r io g r a f ia p o ls k a w y r a ź n ie n a w ią z y w a ła j u ż do z a p a tr y w a ń s z k o ły k r a k o w s k i e j ” (s. 362); „ K r y ty k a o p t y m iz m u b y ła w ó w c z a s [ w r o k u 1918 — T .N .] z j a w i s k i e m d o ś ć p o w s z e c h n y m ; p o d e j m o w a li ją h i s t o r y c y n a l e ż ą c y d o r ó ż n y c h o b o z ó w p o l i t y c z n y c h , n i e t y l k o a k t y w i ś c i, a l e i n ie k t ó r z y p a s y w iś c i. Z w r o t k u r e a liz m o w i, a n a w e t p e s y m iz m o w i u w a r u n k o w a n y b y ł b a r d z o r ó ż n y m i p r z y c z y n a m i”
(S. 369).
9
4 ß 2 T O M A S Z N A Ł Ę C Z
P o lsk i” fo rm u ło w a n e p rzez n ie k tó ry ch h isto ry k ó w aktyw istycznych. S tw ierdze
n ie to o słab ia je d n a k in fo rm a c ja , że m .in. z in ic ja ty w y NKN k ry ty k o w an ą p rac ę w y d an o w ję zy k a ch fra n c u sk im , niem ieckim , angielskim , bułgarskim . D odać w arto , że po d an e pow yżej u o g ólnienia sfo rm u ło w an e zostały przez au to ra n a p o d sta w ie d y sk u sji, ja k a toczyła się n ad k sią żk ą C hołoniew skiego w końcu ro k u 1917 i w ro k u 1918. T a k w ięc re a k c je h isto ry k ó w n a „publicystyczny szczyt fa li n eo ro m a n ty cz n eg o optym izm u” ls n ie są ele m e n te m w zm a cn iają cy m kon
s tru k c je w n io sk o w e ro zp raw y , a p o tę g u ją one d odatkow o w ątp liw o ści rodzące się z p o ró w n a n ia rozdziałów I I I i V.
W ro zd z iale V I p rze d sta w io n a zo stała p o sta w a h isto ry k ó w w obec spraw g ra n ic i u s tro ju społeczno-politycznego p rzyszłego p a ń s tw a polskiego. Zdaniem M atern ick ieg o w pierw szy ch la ta c h w o jn y k w e stie te p o ru szan o w sposób ogólny, w yznaczony ra m a m i p o lityki o rie n ta c y jn e j. N a b ra ły one w ielkiego znaczenia dopiero po w y b u ch u re w o lu c ji w R osji, a zw łaszcza po o bjęciu w ładzy przez bolszew ików , k tó re to w y d a rz e n ia ja k o k a m ie ń w ęgielny legły u źró d eł pełnej niepodległości P olski.
Z n aczenie R ew o lu cji P aźd ziern ik o w ej d la o d zy sk an ia przez P olskę niepodleg
łości je st rzeczą w p e łn i udow odnioną, oczyw istą i niep o d w ażaln ą. N ie m ożna jed
n ak w y d a rz e n ia m i w R osji u za sa d n iać w szy stk ich f a k tó w i m o ty w a c ji jedn o stk o w ych, ja k np. ty c h zw iązanych z genezą h isto ry c zn y c h za in te re so w ań sp ra w a m i gra
nic i u s tro ju przyszłego p a ń s tw a polskiego. W o m aw ian y m p rz y p a d k u o wiele w iększą rolę o d e g ra ły sp ra w y zw iązane z k sz tałto w an ie m się p o d sta w pań
stw ow ości po lsk iej w z a k resie d opuszczalnym przez o k u p a n tó w 14.
P o dobnie ja k w p o przednich częściach p ra c y w rozdziale V I u k a z a ł autor zw iązki pom iędzy p o g ląd am i p o litycznym i h isto ry k ó w , a fo rm u ło w a n y m i przez nich tezam i histo rio g raficzn y m i. Z godnie z tą p raw idłow ością h istoriografia a k ty w isty c zn a u z a sa d n ia ła p o stu la t p rzy łą cz en ia L itw y do P olski, n ie zajm u
ją c się n ie o m al w cale g ra n ic a m i zachodnim i P olski. O dm ienne p o g lą d y rep re
ze n to w ali h isto ry c y zw iązani z o rie n ta c ją ro sy jsk ą (prozachodnią), akcentujący p o d staw o w e znaczenie ziem zachodnich R zeczypospolitej. P o g ląd y historyków tego k ie ru n k u politycznego o dnośnie g ra n ic w schodnich u le g ły zm ian ie po u p a d k u c a ra tu , k ie d y to w y su n ię to p o tę p ia n y w cześniej p ro g ra m te ry to ria ln y c h r e w in d y k a c ji n a w schodzie. D ia m e tra ln ie ró żn e sta n o w isk o za jm o w a li historycy w yw odzący się z lew icy ru c h u robotniczego, p rz y z n a ją c y n aro d o m zam ieszku
ją cy m d aw n e ziem ie w schodnie R zeczypospolitej p ełn e p raw o do sam ostanow ie
nia.
P ra k ty c z n y m i celam i politycznym i p rze sy co n e też b y ły ro zw aż an ia historio
g raficz n e d otyczące u s tro ju społecznego i politycznego.
R ozdział V II pośw ięcony p ra c y h isto ry k ó w w o rg an a ch T ym czasow ej Rady S ta n u i R a d y R eg en cy jn ej, w o d różnieniu od p o p rzed n ich n ie dotyczy historio
g rafii, a je s t zbliżony sw ym c h a ra k te re m do ro zw aż ań ro zdziału II. A u to r przed
s ta w ia w nim , p re z e n tu ją c k o le jn o poszczególne osoby, u d ział historyków w działalności in s ty tu c ji pań stw o w y c h p o w sta ją c y c h n a m ocy zarząd zeń władz okup acy jn y ch . T a część p ra c y z a w ie ra w iele m a te ria łu fakto g raficzn eg o , wzboga
cającego szczupłe do te j p o ry in fo rm a c je biograficzne.
19 O k r e ś l e n ie A . W i e r z b i c k i e g o , W o k ó ł D u c h a d z i e j ó w P o l s k i. S p o r y o o c e n ę d z i e j ó w n a r o d o w y c h w h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j 1917—1919, K H 1971, n r 4, s . 842.
14 N a z j a w i s k o t o z w r a c a ł m .in . u w a g ę S t . Z a c h o r o w s k i : „ W o b e c r o z p o c z y n a j ą c e j s i ę p r a c y n a d b u d o w a n ie m n o w e g o p a ń s t w a p o l s k i e g o o ż y w i ł o s i ę w ś r ó d in t e l i
g e n t n e g o o g ó ł u p o ls k ie g o z a in t e r e s o w a n ie d la z a g a d n ie ń h is t o r y c z n y c h , d o t y c z ą c y c h d a w n e j P o l s k i . O c z y w i s t o b o w ie m i b a r d z o z r o z u m ia łą j e s t c h ę ć z w ią z a n ia t e g o n o w e g o t w o r u , k t ó r y z b u d u j e ln y , m o ż l i w i e n a j w i ę k s z ą il o ś c i ą n ic i z d a w n y m p a ń s t w e m , c h o c ic i i t r e ś ć i z a s a d y o b u t y c h p a ń s t w b ę d ą s i ę o g r o m n ie m ię d z y s o b ą r ó ż n ić ” ( „ W i a d o m o ś c f -
P o ls k ie " n r 116 z 27 l u t e g o 1917).
H IS T O R IA I H IS T O R Y C Y P O L S C Y 1914—1918
W rozdziale V III za ją ł się M a tern ic k i p ra c ą n au k o w ą historyków . S k ró to w o p rze d sta w ił efe k ty badań, og ran iczając się do w yliczenia o pracow ań p ow stałych w la ta c h 1914— 1918. Z w rócił uw agę n a ciężkie w a ru n k i p rac y badaczy, m .in.
izolację poszczególnych środow isk, cenzurę, u tru d n io n y dostęp do b ib lio tek i archiw ów . O dn o to w ał też ogólny sp a d ek ak ty w n o ści in sty tu c ji nauk o w y ch , w tym za jm u jąc y ch się h isto rią . W ydaje się, że w ięcej m iejsca m ożna było p o św ięcić h isto rii n a u n iw ersy te ta ch . A u to r om aw ia tę p ro b le m a ty k ę n a dziew ięciu zaledw ie stro n a c h 15.
N a sy g n a liz o w a n e pow yżej uproszczenia o b raz u życia politycznego i ideolo
gicznego la t W ielk iej W ojny n a k ła d a ją się isto tn e niekiedy b łędy fak to g rafic zn e . S płyconem u p rz e d sta w ie n iu obozu akty w isty czn eg o odpow iada b łę d n e u to ż
sam ien ie strze le ck ie j ak c ji J. P iłsu d sk ieg o z legionow ą in ic ja ty w ą NKN (np.
s. 39, 106). A u to r p ad ł ofiarą m itów p ro p ag an d o w y ch tw orzonych w różnych o k resach i z odm iennych pozycji. W czasie w o jn y dom inow ały pro p ag a n d o w e w y d aw n ictw a N KN, p rzy p isu jąc e tej in s ty tu c ji in ic ja ty w ę czynu zbrojnego, p o cząw szy od w y b u ch u europ ejsk ieg o ko n flik tu . W o k resie II R zeczypospolitej, z kolei m asow o p o ja w iły się p u b lik a c je h isto rio g ra fii piłsudczykow skiej, p rz e d sta w iające byłego b ry g a d ie ra , ja k o o rg a n iz a to ra i przyw ódcę Legionów **.
P ow ażnym uproszczeniem je s t te ż dro b n e n a pozór przesu n ięcie d a ty p o li
tycznej m isji M. S okolnickiego w M oskw ie z ro k u 1918 n a ro k 1917 (s. 109).
P rz y jęc ie d a ta c ji p odanej przez M a tern ic k ieg o czyniłoby n iezrozum iałym i k ilk a m iesięcy p o lity k i obozu piłsudczykow skiego, zm uszałoby do zasadniczej w e ry fi
k acji poglądów n a dzieje tego obozu w d ru g iej połow ie ro k u 1917 i w p ie rw szym półroczu ro k u n astępnego.
O ceniając p o staw ę k ilk u w ykładow ców U n iw e rsy te tu W arszaw skiego (s. 130 n.) a u to r zw rócił uw agę n a ak t, w k tó ry m o d d a w a li się oni do dyspozycji K o
m isji W ojskow ej T R S 17. „B yła to w y ra ź n a m a n ife sta c ja n a rzecz p o lity k i a k t y - w istycznej, a ta k o w a n e j n ie ty lk o przez koła n a ro d o w o -d e m o k raty c zn e , ale ta k że — ju ż w ów czas — p rze z zw olenników obozu P iłsu d sk ieg o ” (s. 131). O tóż w okresće cd sty c zn ia d o lipca 1917 r. K o m isja W ojskow a, k ie ro w a n a 'przecież p rz e z sam ego b ry g a d ie ra , b y ła o sto ją jego w p ływ ów i je d n y m z p o dstaw ow ych e le m e n tó w w y k o rz y sty w an y c h w grze p o litycznej obozu piłsudczykow skiego. Z n a m ie n n e w ta k ie j sy tu a c ji je st, że w sp o m n ia n i h isto ry c y o ddali się do dyspozycji w łaśn ie k ie ro w a n e j p rzez P iłsu d sk ieg o K om isji W ojskow ej, a nie całej T ym cza
sowej R adzie S ta n u czy np. M arszałk o w i K oronnem u.
O n ie p ra w id ło w ej o p ty c e o glądu s p r a w epoki św iadczy in fo rm a c ja , że 4 w rz eśn ia 1914 prezes NKN, d r Leo odczytał w kościele św. P io tra w K ra k o w ie w ezw anie do le g io n istó w sk ła d ający c h przysięgę (s. 273 n.). W rzeczyw istości Leo odczytał w sp o m n ia n e w ezw anie po n ab ożeństw ie, ale n ie w kościele, ty lk o n a B łoniach k ra k o w sk ic h . W u w ad z e te j n ie chodzi o p o p raw ie n ie b łę d u f a k tycznego, a o p o d k reśle n ie , iż n ie do p o m y ślen ia było w ów czas w ygłoszenie w kościele m o w y p o litycznej p rzez osobę św iecką.
N a s. 308 n. pisze M a te m ic k i o o sta te czn y m ze rw a n iu lew icy niepodległoś
ciowej z obozem ak ty w isty c zn y m w lip cu 1917 r. S ąd te n m ożna b y poprzeć bez tr u d u o d w ołując się do u sta le ń w spółczesnej h isto rio g ra fii. Być m oże należało je d n a k n ad a ć te m u s tw ie rd z e n iu w ięcej rum ieńców . U w ażna le k tu ra p u b lic y
15 D la p o r ó w n a n i a , d z ia ła ln o ś c i h i s t o r y k ó w w o r g a n a c h T R S i R R p o ś w ię c o n o 34 s t r o n y .
i · P o r . n.p. E n c y k l o p e d i a W o j s k o w a t . I V , p o d r e d . O. L a s k o w s k i e g o , W a r sz a w a 1934, s . 791: „ L e g io n y P o l s k i e — f o r m a c j a w o j s k [o w a ] s t w o r z o n a w c z a s ie w o j n y ś w i a t t o w e j ] p r z e z J ó z e f a P i łs u d s k ie g o , c e l e m p o d j ę c ia w a lk i o n ie p o d le g ło ś ć P o lsik i”
« W y m ie n i o n y atot n i e p o w s t a ł w l u t y m 1917 r ., d a t o w a n y j e s t b o w ie m 22 s ty c z n ia 1917 ( h is t o r y c y n ie p r z y p a d k o w o c h y b a w y b r a l i r o c z n i c ę p o w s t a n ia s t y c z n io w e g o ) .
