Tadeusz Glemma
Udział ordynariusza chełmińskiego Piotra Kostki w konsekracjach
biskupich
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 5/1, 53-58
1998
5 (1998) nr 1
KS. TADEUSZ GLEM M A
UDZIAŁ ORDYNARIUSZA CHEŁMIŃSKIEGO PIOTRA KOSTKI W KONSEKRACJACH BISKUPICH*
Ze spuścizny po ks. prof. Tadeuszu Glemmie opracował, przypisy uzupełnił i do druku podał
K rzysztof Rafał Prokop
Piotr Kostka1 kilkakrotnie uczestniczył w konsekracjach bis
kupów, którzy w imię przyjaźni prosili go o tę przysługę. Głównym konsekratorem był tylko raz, u Hieronima Rozrażewskiego2. Nomi- nat włocławski wystosował równocześnie zaproszenie do obydwu
* Publikowany artykuł stanowi fragment nie wydanej dotychczas drukiem drugiej części monografii życia i działalności biskupa Piotra Kostki (część pierwsza:
T. G 1 e m m a, Piotr Kostka. Lata młodzieńcze i działalność polityczna 1532-1596.
(Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu. R. 61:1959, nr 2), przedstawiającej jego pracę kościelną oraz charakterystykę osobowości z uwzględnieniem zaintereso
wań naukowych i mecenatu. W niniejszej edycji zaktualizowano informacje odnośnie do cytowanych źródeł (zwłaszcza ich współczesnego przechowywania), gdyż wskaza
nia autora w tym względzie odnosiły się do stanu sprzed II wojny światowej (przede wszystkim: Archiwum Diecezjalne we Fromborku), a także uwzględniono w przypi
sach nowszą literaturę przedmiotu. Nowe przepisy, jak również wszelkie pochodzące od wydawcy uzupełnienia w starych, odróżniono od oryginalnych partii tekstu kursywą.
1 O biskupie tym zob.: A. T o m c z a k , Kostka P io tr,: Polski słownik biograficzny (dalej cyt. P SB ). T. 14: 1968-1969, s. 353-355; M. K o r o l k o , Poczet sekretarzy królewskich Zygmunta Augusta (1548-1572). Odrodzenie i Reformacja w Polsce.
R.31:1986, nr 112, s. 69; J. D y g d a ł a , Biskupi chełmińscy epoki kontrreformacji iwczesnego oświecenia (1574-1772). W: Z przeszłości diecezji chełmińskiej 1243-1992, pod red. M. B i s k u p a . Toruń 1994, s. 33-34, 47-48; Słownik biograficzny kapituły
warmińskiej. Oprać, zbiór., Olsztyn 1996, s. 126-127 (K. K o p i c z k o ) .
2 Hieronim Rozrażewski - biskup włocławski (1581-1600). - S. L i b r o w s k i , Biskup Hieronim Rozrażewski jako humanista i mecenas. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T: 11:1965, s. 201-263 (zwl. s. 205-207); M . K o r o l k o , Poczet sekretarzy królewskich..., s. 79; H. K o w a l s k a , Rozrażewski (Rozrażewski) Hieronim.
W: PSB. T. 32:1989-1991, s. 355-365; Zasłużeni dla Włocławka (X III-X X wiek), pod red. M. W o j c i e c h o w s k i e g o . Włocławek 1991. s. 179-181 (K. R u ł k a ) ; L. G r z e b i e ń , Biblioteka biskupa Hieronima Rozrażewskiego (1542-1600). Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 22: 1971, s. 61-168.
5 4 KS. TADEUSZ GLEMMA [2 ]
swych sąsiadów -M arc in a K rom era3 i Piotra Kostki, z których jeden miał być konsekratorem, drugi zaś współkonsekratorem. Myślał także o zaproszeniu biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego4, który był jego krewnym5. Ponieważ konsekracja miała się odbyć w Niedzielę Palmową roku 1582, sędziwy biskup Kromer odmówił, obawiając się, że stan zdrowia nie pozwoliłby mu już na odprawienie męczących ceremonii Wielkiego Tygodnia, mimo, że Rozrażewski obiecał go odesłać rozstawnymi końmi. Nominat podejmował swych gości na sejmiku generalnym w Kole, skąd 3 kwietnia przybyli na ingres do Włocławka, gdzie 6 kwietnia stanął także biskup Kostka.
Następnego dnia udzielił Rozrażewskiemu sakry biskupiej, przy czym asystowali za indultem papieskim zamiast dwóch biskupów opaci: kanoników regularnych lateraneńskich z Trzemeszna Alek
sander Mieliński6 i cystersów koronowskich Wawrzyniec Zaliński7.
Uroczystości kościelne odbyły się ku wielkiemu zbudowaniu wier
nych przy licznym udziale szlachty z Korony i z Prus Królewskich oraz krewnych nowego biskupa8.
Piotr K ostka był upatrzony także na konsekratora biskupa wileńskiego Jerzego Radziwiłła9, ale ostatecznie sakry mu nie
30 Marcinie Kromerze zob. niżej przypis 20.
4 Piotr Myszkowski (1505-1591), biskup kolejno płocki (1565-1577) i krakowski (1577-1591). Zob. A. J. N o w o w i e j s k i , Płock. Monografia historyczna, Płock 19302, s. 60; T. Ż e b r o w s k i , Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976, s. 56 (nr 47); R. Ż e l e w s k i, Myszkowski Piotr. W: PSB. T. 22: 1977, s. 382-392.
5 Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, t. 1 (1567-2.VII.1582), wyd.
P. C z a p i e w s k i . Toruń, s. 431-432, nr 447 (H. Rozrażewski do M. Kromera, Wolborz 1.III.1582), s. 433-434, nr 450 (H . Rozrażewski do P. Kostki, Wolborz 7.III.1582), s. 434, nr 451 (H. Rozrażewski do M. Kromera, Wolborz 7.III.1582) .
M atką biskupa Hieronima Rozrażewskiego była Zuzanna z Myszkowskich, córka kasztelana wieluńskiego Marcina i Zuzanny z Łaskich, bratanicy prymasa Jana Łaskiego.
6 Aleksander Mieliński (1527-1584), opat trzemeszeński, biskup-nominat wendeński (inflancki) (1583-1584). Żob.: W . D w o r z a c z e k , Mieliński (Mieleński) Aleksan
der W: PSB. T. 20:1975, s. 774-775; M . K o r o l k o . Poczet sekretarzy królewskich..., s. 74-75 (nr 149).
1 Wawrzyniec Zaliński (Żaliński, Żaleński) (+ 1597) - opat koronowski, od
budował tamże kościół parafialny. Zob. K. N i e s i e c k i , Herbarz polski, T. 10. Lipsk 1845, s. 44; Koronowo. Zarys dziejów miasta. Bydgoszcz 1968, s. 26, 32-33.
8 Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, 1.1, s. 449 nr . 481 (H. Rozrażewski do M . Gerstmanna, Włocławek 9.IV.1582), s. 451-452, nr 485 (H. Rozrażewski do brata Stanisława, Włocławek ok. 15.IV.1582), s. 452-453, nr 487 (H. Rozrażewski do M.
Kromera, Włocławek 21.IV.1582).
9 Jerzy Radziwiłł (1556-1600), biskup wileński (1581-1591), kardynał od 1583, biskup krakowski (1591-1600). Zob.: A. B a z i e l i c h , Kardynał Jerzy Radziwiłł (1556-1600). Wybrane zagadnienia. W: Studia Historyczne, pod red. M . Ż y w c z y ń - s k i e g o i Z . Z i e l i ń s k i e g o. T. 1. Lublin 1968, s. 163-262; W. M Ul l er, Radziwiłł Jerzy. W: PSB. T. 30: 1978, s. 229-234; R. R a b i k a u s k a s , Die Begräbnisstätte Kardinals Georg Radziwiłł. Analecta Cracoviensia T.27:1995, s. 575-590.
udzielił. Radziwiłł był koadiutorem Waleriana Protaszewicza1 °, a po jego śmierci w roku 1581 objął rządy diecezji, licząc zaledwie 26 lat.
Sakrę biskupią przyjął dopiero w roku 1583, głównie z powodu rozlicznych zajęć jako gubernator Inflant. Z początkiem tego roku zaprosił do Rygi na konsekratora biskupa chełmińskiego, z którym łączyły go węzły przyjaźni i koligacji11. Asystować mieli: biskup żmudzki Melchior Gedroyć12 i sufragan wileński Cyprian [Wili- ski]13. Kostka czuł się tym zaproszeniem zaszczycony i nie mógł
10 Walerian Protasewicz (ok. 1505-1579), biskup łucki (1549-1556), biskup wileński (1556-1579).Z ob .:H .L u lew icz,P ro ta sew icz (Protaszewicz-Szuszkowski)) Wale
rian, w: PSB. T. 28: 1984-1985, s. 517-521; M. K o r o l k o , Poczet sekretarzy królewskich ...,s. 55-56 /nr 26/; G. B I a s z c z y k, Diecezja żmudzka od X V do początku XVII wieku. Ustrój. Poznań 1993, s. 121-122.
11 Przez rodzinę Czemów. A. D u r y e w s k i , Pamiątka niezeszła już zeszłego Domu Jaśnie Wielmożnych Panów na Rostkowie i Sztembergu Kostków. Kraków 1702, s. 58:
k o s t k o w i i: K O N O P A C C Y C / k M O W Ii: R A l)/ .]\Y ll.U )W Ii;
J ak u b ( + 1488) M aciej M ikołaj Jan (+ 1 5 2 2 )
I I I I
i i I I I
M aciej 1 + 1-5541 S ta n isła w i + 1555) Je rA (ok. 1480-1543) Achney (ok . 1 4 85-1565 ) M ikołaj (1 5 1 5 -1 5 6 5 )
i i___ ____ :__ i____ i____________ i__
i i i i i i i
i i. i
Płntr A n n a kr/ys/.łol®» Katarzyna Jerzy Łukasz*®! felena A chacyoo Zofia .Ici7.y
biskup » o = = ( 4 15 6 6 ) (+ I57(H (+ 1 5 7 6 ) i 1552-po 1599) biskup
chełm iński Jetzy K o n o p a c k i w ileński
i •+1566) Anna Kostka kardynał
Więzy powinowactwa łączyły jednakowoż biskupa Piotra Kostkę z kardynałem Jerzym Radziwiłłem nie tylko poprzez ród Czemów:
Mikołaj (+I5M9)
I_____
ODROWĄŻOWI!-
I I
Jan ( + 15221 Anna (1476-1522 )®®Koiirad III (+1503)
* | | ks.mazowiecki
I I
Mikołaj (1515-1565 > Anna (+ 1547)-o vStanisław (ok. 1509-1545)
{ | wojewoda niski
kostkowi]-;
Nawój i
i
J a k u b (+ 1 4 8 8 )
Je r/y ( 1556- N410)
biskup wileński, kardynał, biskup krakowski
i i
Stanisław Maciej (ok.1475-1555) (ok.1470-15541
I i
Zofia (ok. 1540-1580)®°Jan (ok. 1529-1581) Piotr i 1532-1595) wojewoda sandomierski biskup clieliniiiski
12 Melchior Giedroyć (1537-1609), biskup żmudzki (1576-1609). Zob.: S. Herbst, Giedroyć Melchior. W: PSB. T. 7: 1948-1958, s. 430-431; Encyklopedia Katolicka. T. 5.
Lublin 1989, kol. 1061 ( J . B a z y d l o ) ; G . B l a s z c z y k , , Diecezja żmudzka..., s. 70-74.
13 Cyprian (Marian) Wiliski (+1594), dominikanin, biskup tytularny Methony (Modonu) i sufragan wileński (1572-1594), od 1592 zarządzał diecezją. Zob.:
J. K u r c z e w s k i , Biskupstwo wileńskie odjego założenia aż do dni obecnych. Wilno 1912, s. 77-78; Hierarchia catholica medii et recentioris aevi. T. 3. Monasterii 1923, s. 251; H. E. W y c z a w s k i , Cyprian ze Środy (z Poznania). W: Słownik polskich
5 6 KS. TADEUSZ GLEMMA [4 ]
wprost odmówić, chociaż bał się dalekiej i kosztownej podróży.
Wyraził jednak nadzieję, że Radziwiłł zdecyduje się na któregoś z bliższych biskupów14. W kwietniu zdawało się, że „podróż inflancka zamieni się w warszawską” , gdyż biskup wileński myślał przyjąć konsekrację podczas sejmu koronnego. Ostatecznie został konsekrowany w Wilnie przez nuncjusza papieskiego Alberta Bolog- nettiego15, który pod koniec roku przybył na Litwę16.
Współkonsekratorem był Piotr K ostka trzykrotnie. Po raz pierw
szy u biskupa płockiego Piotra D unina Wolskiego11, z którym się zaprzyjaźnił jeszcze w kancelarii królewskiej, a przyjaźń ta przetrwała czasy podkanclerstwa Wolskiego18. Toteż nominat zaprosił Kostkę jako asystenta na swą konsekrację do Wolborza w sierpniu roku 1578, a chociaż ten z powodu słabego zdrowia i licznych zajęć się wymawiał, nalegał w dalszym ciągu tak, że w końcu musiał ulec19.
teologów katolickich. T .l. Warszawa 1981, s. 340-341; T. K r a h e l , Zarys dziejów (archi)diecezji wileńskiej. Studia Teologiczne Białystok, Drohiczyn, Łomża 5-6 1987-1988, s. 31 (nr 5) .
14 Alberti Bolognetti, Nuntii Apostołki in Polonia epistolae et acta 1581-1582. Pars I I (Anno 1583) ,e d .E .K u n tz e ( M o n u m e n ta Poloniae Vaticana, VI), Cracoviae 1938, s. 91-92 nr 44 (J. Radziwiłł do A. Possevino, Ryga 2.II.1583); Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkp 1619 - Collectio epistolarum saeculi XV: Epistolae archetypae a variis personis Martino Kromer, s.361-362 (P. Kostka do M. Kromera, Lubawa 16.11.1583);
K ronika benedyktynek chełmińskich, wyd. W. S z o ł d r s k i , Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej. R. 9:1937, s. 634.
Jerzemu Radziwiłłowi zawdzięczał Mikołaj Kostka (bratanek Piotra) scholasterię wileńską, a po części i opactwo pelplińskie (Archiwum Secretum Vaticanum (A S V ), Acta Nuntiaturae Poloniae, vol. XXVII f. 257).
15 Alberto Bolognetti (1538-1585), biskup Massa marittima, nuncjusz papkski w Polsce (1581-1585), kardynał 1583. Zob.: L. B o r a t y ń s k i , Studia nad nuncjaturą polską Bolognettiego (1581-1585), Kraków 1906; G .D e C a r o Bolognetti Alberto. W : Dizionario biograflco degli Italiani. T. 11. Roma 1969, s. 313-316; Encyklopedia katolicka. T. 2. Lublin 1976, kol. 768 (J. B a z y d l o); Acta Nuntiaturae Polonae. T. 1.
Oprać. H.D. W o j t y s k a. Romae 1990. s. 225-226.
16 Alberti Bolognetti Nuntii Apostołki in Poloniae epistolae...II, s. 690-700 nr 394 (A. Bolognetti do kard. A. di Como, Wilno 7.XII.1583); Biblioteka Czartoryskich w Krakowk, rkp 308 - Codex chartaceus saeculi XVI: Litterae diversorum ad Rev/erendissimum/ Martinum Cromerum, s. 127/281/ (P. Kostka do M. Kromera, Lubawa 7 .III.1583); t a m ż e.rkp 1619-Collectio epistolarum saeculi XVI: Epistolae..., s. 429-431 (P. K ostka do M . Kromera, Lubawa 13.IV.1583).
11Piotr Dunin Wolski (1531-1590), biskup płocki (1577-1590). Zob.: A J . N o w o - w i e j s k i, Płock..., s. 61,305nn; T. Z e b r o w s k i, Zarys dziejów..., s. 56/nr 48/; zob.
niżej przypis 18.
18 Piotr Dunin Wolski podkanclerzym koronnym byl w latach 1574-1576, a następnk przez rok kanclerzem (1576-1577). Zob.: Urzędnicy centrali i nadworni Polski
X IV -X V H I wieku. Spisy. Oprać, zbiór., Kórnik 1992, s. 55/nr 212/, 109 /nr 643/.
19 Archiwum Archidiecezji W armińskkj w Olszy tynie (A A WO), Archiwum Biskupie (A B ) , Korespondencja biskupów (D ) -sygn. AB-D 36: Petri Kostka Episcopi Culmensis ad Cromerum epistolae 1569-1593, f . 47-48 (Wąbrzeźno, 25 VIII. 1578)
Nie mógł oczywiście odmówić tej samej przysługi sąsiadowi Mar
cinowi Kromerowi20, tym bardziej, że konsekracja jego odbyła się podczas sejmu w Warszawie21. Oto jak opisują tę uroczystość Akta Kurii Warmińskiej: „Gdy najprzewielebniejszy w Chrystusie ojciec i pan, pan Marcin Kromer, po śmierci najdostojniejszego i naj- przewielebniejszego pana, pana Stanisława Hozjusza22, Świętego Rzymskiego Kościoła kardynała, biskupa warmińskiego i wielkiego penitencjarza, z rozporządzenia papieża Piusa V23 nastąpił na stolicy warmińskiej, 6-go dnia miesiąca grudnia roku Pańskiego 1579 w Warszawie w kościele bernardynów24 podczas sejmu koronnego z rąk Stanisława Karnkowskiego2 5 biskupa włocławskiego otrzymał sakrę biskupią. Asystowali mu biskupi chełmiński Piotr Kostka i chełmski Adam Pilchowski26 w obecności kilku innych biskupów z najdostojniejszym Janem Andrzejem Caligarim27 nunq'uszem
20 Marcin Kromer (1512-1589), biskup warmiński (1579-1589). Zob. H . B a r y c z , Kromer Marcin. W: PSB. T. 15: 1970, s. 319-325; T. O r a c k i, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy X V do końca X V III wieku. T., 1. Olsztyn 1984, s. 156-159; A. W y c z a ń s k i , Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1506-1548). Warszawa 1990, s. 255-256; Poczet biskupów warmińskich. Oprać, zbiór. Olsztyn 1994, s. 113-119 ( R . M a r c h w i ń s k i ) ; Słownik biograficzny kapituły warmińskiej..., s.134-135 (A. K o p i c z k o ) .
21 Sejmzwyczajny w Warszawie 23.X1.1579-4.I.1580. Zob. W. K o n o p c z y ń s k i , Chronologia sejmów polskich 1493-1793. (Archiwum Komisji Historycznej PAU, seria 2 t. 4 nr 33). Kraków 1948, s.142 (nr 86).
22 Stanisław Hozjusz (1504-1579), biskup kolejno chełmiński (1549-1551) i warmiń
ski (1551-1579) .kardynał od 1561. Zob.: W. Urban, Hozjusz Stanisław. W: PSBT. 10:
1962-1964, s. 42-46; H.E. W y c z a w s k i , Hozjusz (Hosius, Hosz, Hoże, Osius) Stanisław. W: Słownik polskich teologów katolickich. T.2. Warszawa 1982, s. 68-74; A.
W y c z a ń s k i, Między kulturą a polityką..., s.253; Poczet biskupów warmińskich..., s.
105-112 (R. M a r c h w i ń s k i ).
23 Pius V św. (Antonio Ghislieri) (1504-1572), papież od 1566.
24 O świątyni tej zob.: W.F. M u r a w ie c, Bernardyni warszawscy. Dzieje klasztoru itv. Anny w Warszawie 1454-1864. Kraków 1973; D. K a c z m a r z y k , Kościół św.
Anny. Warszawa 1984; Klasztory bernardyńskie w Polsce tv jej granicach historycznych, pod red. H.E. W y c z a w s k i e g o . Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 398-409 (W.F.
M u r a w ie c).
25 Stanisław Karnkowski (1520-1603), biskup kujawski (1567-1581), arcybiskup gnieźnieński (1581-1603), prymas. Zob.: H. K o w a l s k a , Karnkowski Stanisław.
W: PSB. T. 12:1966-1967, s. 77-82; E. O z o r o w s k i , Karnkowski Stanisław Jan. W:
Słownik polskich teologów katolickich. T. 2, s. 262-266; M. K o r o l k o , Poczet sekretarzy królewskich..., s. 66/nr 97j; Zasłużeni dla Włocławka..., s. 77-79 (W. K u j a w s k i ) ; A. B r u ź d z i ń s k i, Działalność duszpasterska prymasa Stanis
ława Karnkowskiego. W: Folia Historica Cracoviensi, 3:1996, s. 91-111.
26 Adam Pilchowski (+1585), biskup chełmski (1578-1585); zob.: H. K o w a l s - k a, Pilchowski (Pilichowski) Adam. W: PSB. T.26:1981, s. 246-248; M . K o r o l k o , Poczet sekretarzy królewskich..., s. 77 Inr 164).
27 Giovanni Andrea Caligari (1527-1613), biskup Bertinoro, nuncjusz papieski w Polsce (1578-1581); zob.: L. B o r a t y ń s k i , J.A. Caligari - nuncjusz apostolski w Polsce 1578-1581. Kraków 1915; G. D e C a r o, Caligari Giovanni Andrea.
apostolskim, a najpobożniejszy i najjaśniejszy król Stefan28 uświetnił uroczystość swą obecnością wraz z liczną rzeszą swych senato
rów” 29. Wkrótce potem również sam nuncjusz Caligari został uroczyście konsekrowany na biskupa, przy czym także Piotr K ostka asystował30.
5 8 KS. TADEUSZ GLEMMA [6 ]
W: Dizionario biografico degti Italiani. T. 16. Roma 1973, s. 711-717; Encyklopedia Katolicka. T. 2, kol. 1279-1280. (J. B a z y d l o ); Acta Nunciaturae Polonae. T .l.
Oprać. H.D. W o j t y s k a . Romae 1990, s. 223-224.
28 Stefan Batory (1533-1586), książę (wojewoda) siedmiogrodzki od 1571, król Polski i wielki książę Litwy 1575 (1576) - 1586.
39 Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (A A WO), Archiwum Biskupie (AB ), A kta Kurii (A ) - sygn. A B -A 3: Acta Curiae Illustrissimi Martini Cromeri Coadiutoris postea Episcopi Varmiensis 1571-1580, f.469v; A. E i c h h o r n , Der ermländische Bischof M artin Kromer ais Scharifftsteller, Staatsmann und Kirchenfürst, Braunsberg 1868, s. 348-349; J.A. C a 1 i g a r i i Nuntii Apostolici in Polonia epistolae et acta 1578-1581, ed. L. B o r a t y ń s k i (Monumenta Poloniae Vaticana, IV ), Craco- viae 1915, s. 336 nr 181 (J.A. Caligari do kard. A.di Como, Warszawa 8.XII.1579).
30 Konsekrowany 10.1.1580 w Warszawie. Głównym konsekratorem był ówczesny biskup kujawski Stanisław Karnkowski, zaś współkonsekratorami biskupi: warmiński Marcin Kromer i chełmiński Piotr Kostka. - I.A. C a l i g a r i Nuntii Apostolici in Polonia epistolae et acta..., s. 355-356 nr 192 (J.A. Caligari do kard. A. di Como,
Warszawa 12.1.1580); Acta Nunciaturae Polonae. T. 1, s. 223.
