Tom 24 2008 Zeszyt 4/4
ALICJA BYRSKA-R¥PA£A*
Geoetyka a spo³eczna odpowiedzialnoœæ przemys³u surowców energetycznych
Wprowadzenie
Szybko zmieniaj¹ce siê otoczenie biznesowe, wstrz¹sy polityczne, moralne, radyka- lizacja stosunków pomiêdzy œwiatem chrzeœcijañskim i islamskim, wyraŸne sygna³y zmian œrodowiskowych spowodowa³y zmiany w postrzeganiu biznesu przez sektor wydobywczy.
Konkuruj¹ce firmy w wyniku unifikacji systemów gospodarczych osi¹gnê³y zbli¿ony poziom organizacyjny, technologiczny, funkcjonuj¹ w podobnych warunkach ekonomicz- nych i spo³ecznych. Trudno osi¹gn¹æ przewagê konkurencyjn¹ na tradycyjnych polach, takich jak technologia produkcji, system zarz¹dzania, techniki marketingowe, dlatego firmy sektora wydobywczego zaczynaj¹ poszukiwaæ Ÿróde³ unikalnoœci swej oferty w sferze oczekiwañ spo³ecznych lub po¿¹danych przez spo³eczeñstwo. Jednym ze Ÿróde³ wyj¹tko- woœci jest poprawa wizerunku w oczach spo³eczeñstwa, pracowników oraz klientów.
Przemys³ wydobywczy zrozumia³, ¿e jego bogactwem s¹ nie tylko z³o¿a i inne materialne bogactwa, ale równie¿ ich zasoby niematerialne, takie jak reputacja, kapita³ ludzki. Te niematerialne zasoby zaczê³y odgrywaæ coraz wiêksz¹ rolê w tworzeniu nowej wartoœci firmy. W epoce globalizacji wartoœæ firmy i prawa ludzkie s¹ wzajemnie przenikaj¹cymi siê elementami w „dobrym” biznesie.
W literaturze od kilku lat trwa dyskusja na temat wyzwañ, jakie stoj¹ przed firmami wydobywczymi. Autorzy podkreœlaj¹, ¿e wzajemna interakcja pomiêdzy ekonomi¹, polityk¹ i procesami kulturowymi jest motorem w globalnym systemie. W tê koncepcjê postrzegania biznesu wpisuje siê geoetyka – nowa dyscyplina wiedzy. Podstawowym zadaniem geo- etyki jest uœwiadomienie etycznej roli ludzkoœci w odmienianiu skorupy Ziemi. W takim
* Dr in¿., Wydzia³ Zarz¹dzania, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
kontekœcie geoetyka jednoczy problemy z zakresu etyki z naukami geologicznymi i biolo- gicznymi, jak i praktycznym aspektem wykorzystywania zasobów Ziemi. Autorzy publikacji zgadzaj¹ siê, ¿e geoetyka to zbiór zasad moralnych ukierunkowanych na Ziemiê jako obiekt geologiczny, spo³eczny i gospodarczy. Czêœæ przedstawicieli tej dyscypliny skupia uwagê na teoretycznych aspektach geoetyki, inni na metodyce stosowania zasad geoetyki w praktyce, jeszcze inni – na edukacyjnej i kulturotwórczej roli geoetyki.
Idea spo³ecznej odpowiedzialnoœci czy zrównowa¿onego rozwoju – jako koncepcja budowy modelu gospodarczego, który zapewni postêp ludzkoœci oraz mo¿liwi lepsze ¿ycie bez niszczenia wspieraj¹cych go systemów – jest równie¿ podstawow¹ zasad¹ geoetyki.
1. Geoetyka jako dyscyplina naukowa
Pojêcie „geoetyka” wywodzi siê z po³¹czenia dwóch s³ów z jêzyka greckiego: geo – ziemia i ethos – obyczaj/moralnoœæ. Chocia¿ nie jest pojêciem nowym, brak jest jedno- znacznie ustalonego obszaru badañ geoetyki, a ró¿ni autorzy przypisuj¹ temu pojêciu ró¿ne znaczenie. Przegl¹d publikacji z zakresu geoetyki sugeruje powstawanie dwóch nurtów badawczych, dwóch „szkó³ geoetyki”: amerykañskiej i europejskiej.
W publikacjach „szko³y amerykañskiej”, przy definiowaniu zakresu i zasad geoetyki, zauwa¿a siê wyraŸne wp³ywy bioetyki, a obszar badañ dotyczy przede wszystkim wp³ywu dzia³alnoœci cz³owieka na ekosystemy Ziemi. Niemniej naukowcy tego nurtu nadal spieraj¹ siê i próbuj¹ odpowiedzieæ na pytanie, które czynniki oddzia³ywania na œrodowisko powinny byæ domen¹ geoetyki.
„Europejska szko³a” geoetyki ukierunkowuje obszar badañ na dzia³alnoœæ cz³owieka zwi¹zan¹ z wykorzystaniem naturalnych bogactw Ziemi, a szczególnie tych nieodnawialnych.
1.1. „A m e r y k a ñ s k a s z k o ³ a ” g e o e t y k i
Przedstawicielami szko³y amerykañskiej s¹ m. in. Michael Treder, Jamais Cascio, Martin Rothblatt, John Rawls, Jurgen Habermas, Steffen Alex.
Michael Treder, dyrektor Center for Responsible Nanotechnology, definiuje geoetykê jako badanie wp³ywu rozwoju techniki na œrodowisko. Taka definicja budzi wiele w¹t- pliwoœci, szczególnie w kwestii rozumienia samego pojêcia „technika”. Rodzi siê pytanie czy rozwój miast, budowa autostrad to zakres techniki. Podobnie, czy problemy zwi¹zane z roz- wojem rolnictwa, wyr¹b lasów, eksploatacja kopalin – nie jednoznacznie wi¹¿¹ce siê z tech- nik¹ a maj¹ce kolosalny wp³yw na œrodowisko – powinny byæ w³¹czone w obszar badawczy geoetyki (www.openthefuture.com/2007/01/otf_core_geoethical_principles.html).
Jamais Cascio, na ³amach internetowego portalu World Changing (www.worldchan- ging.com), zdefiniowa³ pojêcie geoetyki jako zbiór zasad dotycz¹cych zachowania i dzia-
³alnoœci cz³owieka w odniesieniu do ekosystemów: atmosfery, oceanów, geologii i eko- systemu roœlin/zwierz¹t. Przestrzeganie tych zasad jest szczególnie istotne, gdy dzia³ania
maj¹ charakter d³ugofalowy lub dotycz¹ zmian w relacjach pomiêdzy ekosystemami. Zasady geoetyki powinny uwzglêdniaæ tzw. „wprowadzenie nowego porz¹dku” rozumianego jako niezamierzona konsekwencja oddzia³ywania zmienianego systemu na pozosta³e. J. Cascio sformu³owa³ szeœæ zasad geoetyki:
— interakcja,
— ró¿norodnoœæ,
— dalekowzrocznoœæ,
— integracja,
— alternatywnoœæ,
— odwracalnoœæ.
Zasada interakcji jest akceptacj¹ faktu, ¿e wystêpuj¹ istotne zale¿noœci pomiêdzy eko- systemami – systemy planety nie funkcjonuj¹ niezale¿nie, a zmiany dokonane w jednym z systemów maj¹ wp³yw na inne. Przyk³adem konsekwencji zmian w ekosystemach wy- wo³anych zmianami jednego jest ³añcuch przyczynowo-skutkowy: zmiana powierzchni lasów tropikalnych powoduje obni¿enie poziomu ozonu w atmosferze, w efekcie obni¿a siê wch³anianie promieni s³onecznych – koñcowym efektem takich zmian jest ocieplenie klimatu. Zasada ró¿norodnoœci zwraca uwagê na niekwestionowany fakt, ¿e zró¿nico- wany ekosystem jest odporniejszy i elastyczny, lepiej zdolny przystosowaæ siê do natu- ralnych zmian. Ró¿norodnoœæ jest argumentem przeciwko monokulturom, które powstaj¹ w konsekwencji zamierzonej lub niezamierzonej dzia³alnoœci cz³owieka. Monokulturowa gospodarka w rolnictwie powoduje szybki wzrost liczby agresywnych, inwazyjnych or- ganizmów np. chwastów. Monokultury czyni¹ ekosystemy mniej zdolne do przetrwania wstrz¹sów.
Zasada dalekowzrocznoœci wymaga rozró¿nienia czasu z perspektywy cz³owieka i czasu z perspektywy ekosystemu, czyli planety – 80 lat to okres ¿ycia jednego pokolenia od urodzin do œmierci, te same 80 lat dla planety to zdarzenie, czyli moment w czasie. Te dwie perspektywy postrzegania czasu sugeruj¹, ¿e je¿eli zmiany w zachowaniu cz³owieka nie dadz¹ zauwa¿alnego i natychmiastowego efektu, to ocieplenie klimatu Ziemi spowoduje wolne, ale nie daj¹ce siê powstrzymaæ zmiany w ekosystemie (biocenozie i biotopie).
Decyzje podejmowane przez ludzi, dotycz¹ce ingerencji w dowolny ekosystem, powinny uwzglêdniaæ tempo ¿ycia planety.
Zasada integracji to rozumienie systemów Ziemi, jako dobra wspólnego – cz³owiek jest czêœci¹ systemów, powinien mieæ œwiadomoœæ, ¿e dokonywane przez niego zmiany maj¹ konsekwencje dla ca³ej Ziemi i ca³ej ludzkoœci. Podstaw¹ myœlenia planetarnego jest prze- konanie, ¿e ¿adna grupa spo³eczna ani ¿adne pokolenie nie mo¿e sobie roœciæ prawa do bycia jedynym podmiotem posiadania i dysponowania dobrami Ziemi, zw³aszcza, ¿e te nie s¹ niewyczerpywalne. „Nikt nie mo¿e w sposób absolutny i egoistyczny przyw³aszczaæ sobie œrodowiska, które nie jest res nullius – w³asnoœci¹ jednostki, lecz res omnium – powszechn¹ w³asnoœci¹, dziedzictwem ca³ej ludzkoœci” (z listu papie¿a Paw³a VI do delegatów kon- ferencji Narodów Zjednoczonych w Sztokholmie w 1972 r., pierwszej konferencji do- tycz¹cej problematyki œrodowiska naturalnego).
Stosowanie zasady alternatywnoœci oznacza poszukiwanie rozwi¹zañ zachowuj¹cych równowagê pomiêdzy eksploatacj¹ a ochron¹ zasobów ekosfery, k³ad¹cych nacisk na odno- wienie i ponowne wykorzystywanie zasobów w miarê rozwoju technologii.
Zasada odwracalnoœci lub przewidywalnoœci œciœle wi¹¿e siê z zasad¹ alternatywnoœci.
Decyzje czy wybory dokonywane dzisiaj powinny umo¿liwiæ, je¿eli ich konsekwencje s¹ niepo¿¹dane, dokonywania korekt w przysz³oœci.
Martine Rothblatt, amerykañski etyk, geoetykê rozumie jako zbiór zasad, których sto- sowanie umo¿liwia rozwi¹zywanie konfliktów etycznych na styku interesu prywatnego i spo³ecznego. Autor formu³uje trzy zasady geoetyki nawi¹zuj¹ce do pokrewnego obszaru wiedzy, jakim jest bioetyka (Rothblatt 2007). Tabela 1 ilustruje wzajemne relacje zasad bio- i geoetyki – odpowiednikiem pacjenta w zasadach bioetyki s¹ miliony ludzi w geoetyce.
TABELA 1 Zasady geoetyki i bioetyki – relacje
TABLE 1 The principles of geoethics and bioethics – relations
Zasada W bioetyce W geoetyce
Wola niesienia pomocy
Nadrzêdne dobro pacjenta Zgodnoœæ z procedur¹ medyczn¹
Poszanowanie woli i niezale¿noœci pacjenta
Zgoda
Leczyæ podobnie Sprawiedliwoœæ Równoœæ
OdpowiedzialnoϾ Kontrola Kontrola
ród³o: Opracowanie w³ane na podstawie (Rothblatt 2007)
Geoetyczna zasada przyzwolenia na jakiekolwiek dzia³anie wymaga zgody tego, którego takie dzia³anie dotyczy. W ten kontekst wpisuj¹ siê zachowania spo³eczne okreœlane s³owem NIMBY. NIMBY (ang. Not In My Back Yard, pol. nie na moim podwórku) to okreœlenie postawy osób, które sprzeciwiaj¹ siê pewnym inwestycjom w swoim najbli¿szym s¹siedz- twie, choæ nie zaprzeczaj¹, ¿e s¹ one potrzebne w ogóle, ale w zupe³nie innym miejscu, z dala od ich domostw.
Zasada równoœci to obowi¹zek traktowania ka¿dego wed³ug tych samych kryte- riów. Miliony ludzi jest zagro¿one skutkami ery industrialnej, czyli zanieczyszczeniem œrodowiska, chocia¿ ka¿dy obywatel ma równe prawo do czystego powietrza, wody, gleby.
Trzeci¹ zasad¹ geoetyki jest zgoda na kontrolê, monitorowanie postêpowania. Ka¿da etyczna procedura medyczna musi byæ zgodna z obowi¹zuj¹cymi najlepszymi praktykami, podlegaæ kontroli instytucjonalnej lub przynajmniej swobodnej konsultacji specjalistów.
Geoetyka daje zielone œwiat³o niezale¿nym organizacjom w celu upewnienia siê, ¿e po- stepowanie jest zgodne z zasad¹ zgodnoœci i równoœci.
1.2. „E u r o p e j s k a s z k o ³ a ” g e o e t y k i
Prekursorami „europejskiej szko³y” geoetyki s¹ czescy ekonomiœci Vaclav Nemec i Lidmila Nemcová, którym przypisuje siê sformu³owanie samego pojêcie geoetyki jako nowej dyscypliny na styku nauk o ziemi i etyki stosowanej. W 1992 r. w czeskim mieœcie Pøíbram odby³o siê pierwsze europejskie, miêdzynarodowe sympozjum naukowe, na którym zapocz¹tkowano formu³owanie zasad i obszaru geoetyki. W miêdzynarodowej konferencji The International Section Geoethics w Pribramie, odbywaj¹cej siê co dwa lata pod patro- natem AGID (Association of Geoscientists for International Development), bierze udzia³ coraz wiêksza liczba przedstawicieli œrodowiska geologów i geoetyków z wielu krajów Europy i spoza Europy. Geoetyka jako dyscyplina nauki pojawi³a siê na Miêdzynarodowym Kongresie Geologicznym i od 1994 roku w ramach kongresu jest organizowane sympozjum geoetyki. Tabela 2 pokazuje, jak roœnie na œwiecie zainteresowanie œrodowisk naukowych i opiniotwórczych problemami z obszaru geoetyki.
Geoetyka, wed³ug „europejskiej szko³y”, to zbiór moralnych standardów, których nale¿y przestrzegaæ w ka¿dym dzia³aniu na styku z geosfer¹, a jako dyscyplina naukowa zajmuje siê procesami podejmowania etycznych decyzji w dzia³alnoœci górniczej, eksploatacji i wyko- rzystywaniu nieodnawialnych zasobów mineralnych. Przedstawiciele „szko³y europejskiej”
zwracaj¹ szczególna uwagê na etyczny wymiar w gospodarowaniu zasobami mineralnymi (Nìmec, Nìmcová 2000; Nìmec 2002, 2003; Gold 2005; Shilin 1997; Nikitina 2007).
Zbiór zasad geoetyki, opublikowany przez Stefana Szabo (1997), mo¿e byæ postrzegany jako bardzo radykalny kodeks postêpowania w gospodarowaniu zasobami mineralnymi.
Autor postuluje m.in.:
— zakazanie wydobycia z³ó¿: w rejonach o istotnym wp³ywie na ekologiczn¹ stabi- lizacjê Ziemi (oceany, pralasy), w rejonach nienaruszonych przyrodniczo (np. An- tarktyda),
— maksymalizacjê wydatków na rekultywacjê i rewitalizacjê terenów pokopalnianych,
TABELA 2 Geoetyka w publikacjach i wyst¹pieniach na Miêdzynarodowym Kongresie Geologicznym
TABLE 2 Geoethics as Publisher and Presented at the International Geological Congresses
Nr kongresu Rok Miasto Liczba publikacji Liczba wyst¹pieñ Sympozjum z geoetyki
29 1992 Kioto 3 2 brak
30 1996 Pekin 5 4 1
31 2000 Rio de Janeiro 10 6 1
32 2004 Florencja 24 7 2
33 2008 Oslo 35 15 3
ród³o: Nemec 2008
— wzrost baczenia na odpady poprodukcyjne i polepszenie ich recyklingu,
— zastêpowanie nieodnawialnych Ÿróde³ energii odnawialnymi (jeœli to mo¿liwe), rzad- kie zasoby (lub z terenów chronionych) substytutami,
— wprowadzanie nowych technologii w celu obni¿enia konsumpcji nieodnawialnych Ÿróde³ energii,
— realn¹ politykê cenow¹ kopalin, uwzglêdniaj¹c¹ koszty rekultywacji i leczenia cho- rób spowodowanych wydobywaniem surowców.
Zasady geoetyki s¹ w swej wymowie zasadami etycznymi dla spo³eczeñstwa postind- ustrialnego/informatycznego, którego rozwój z za³o¿enia jest oparty przede wszystkim na wiedzy, a nie surowcach mineralnych. Na ten kierunek rozwoju geoetyki zwróci³ uwagê Alvin Toffler, który sformu³owa³ to nastêpuj¹co: „dopóki musimy przemieszczaæ kopaliny, jak np. boksyty, nikiel z jednego koñca planety na drugi, znaczy to, ¿e mamy niedostatek informacji, aby te kopaliny zast¹piæ lokalnymi zasobami” (Toffler, Tofflerova 1996).
Wyzwaniem dla geoetyki jest proces globalizacji, który spowodowa³, ¿e rozwiniête kraje zminimalizowa³y albo wrêcz wstrzyma³y szkodliwy wp³yw eksploatacji zasobów mine- ralnych na œrodowisko, przenosz¹c przemys³ wydobywczy do krajów rozwijaj¹cych siê.
Rzeczywiste problemy geoetyczne pojawiaj¹ siê w krajach „surowcowych”, w tym w Rosji i by³ych republikach ZSRR. Dlatego nie jest zaskakuj¹cym fakt, ¿e przedstawiciele z tych pañstw s¹ du¿o bardziej zainteresowani geoetyk¹ ni¿ ich koledzy z tradycyjnego „zachodu”
– jest to widoczne na miêdzynarodowych konferencjach i kongresach w liczbie publikacji i prezentacji.
Teoretycy i praktycy „europejskiej szko³y” geoetyki k³ad¹ nacisk na uœwiadomienie geologicznej i etycznej roli ludzkoœci w odmienianiu skorupy Ziemi. W takim kontekœcie geoetyka jednoczy problemy z zakresu etyki z naukami geologicznymi jak i praktycznym aspektem wykorzystywania zasobów mineralnych. Wszyscy przedstawiciele szko³y euro- pejskiej zgadzaj¹ siê, ¿e geoetyka to zbiór zasad moralnych ukierunkowanych na Ziemiê jako obiekt geologiczny, spo³eczny i gospodarczy. Obszar badañ geoetyki, jako dyscypliny
³¹cz¹cej tak rozleg³e dziedziny wiedzy, jak geologia i etyka, jest szeroki – czêœæ przed- stawicieli tej dyscypliny skupia uwagê na teoretycznych aspektach geoetyki (Gold 2005;
Nìmec 2003; Senatskaya 1997; Toffler, Tofflerova 1996; Shilin 1997), inni na metodyce stosowania zasad geoetyki w praktyce (Byrska-R¹pa³a 2005; Nikitina 2007; Nishiwaki 2008;
Szabo 1997; Trembecki 2007), a inni na edukacyjnej i kulturotwórczej roli geoetyki (Abel, Varet 2007; Ahluwalia 2008).
2. Spo³eczna odpowiedzialnoœæ przemys³u surowców energetycznych
Dyskusja na temat „spo³ecznej odpowiedzialnoœci” przedsiêbiorstwa, biznesu w ogól- noœci, trwa od dziesiêcioleci. Pojêcie „spo³ecznej odpowiedzialnoœci biznesu” pojawi³o siê w literaturze w latach trzydziestych dwudziestego wieku. W pocz¹tkowym okresie spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ biznesu postrzegano jako wra¿liwoœæ na problemy spo³eczne. A. Carnegie
w ksi¹¿ce „Ewangelia bogactwa” zdefiniowa³ spo³eczn¹ odpowiedzialnoœæ jako zasadê, ¿e bogaty powinien œwiadczyæ na rzecz biednych (Grzegorzewska-Ramocka 2004). Na progu XXI wieku, w nowej, globalnej gospodarce spo³eczna odpowiedzialnoœæ jest rozumiana jako umowa spo³eczna miêdzy biznesem a spo³eczeñstwem, opieraj¹ca siê na zasadach ekonomicznych, prawnych i etycznych.
2.1. P e r s p e k t y w y r o z w o j u p r z e m y s ³ u
Wspó³czesna gospodarka i rozwój cywilizacyjny powoduj¹ wzrost wykorzystania su- rowców energetycznych. Rysunek 1 przedstawia dynamikê zmian struktury œwiatowego bilansu paliwowo-energetycznego oraz jej perspektywy do 2020 roku. Jak widaæ, udzia³ wêgla – jako Ÿród³a energii – jest obecnie najwiêkszy i ta tendencja utrzyma siê do roku 2020.
G³ównym konkurentem wêgla jest i bêdzie w przysz³oœci gaz, jako zdecydowanie czystsze Ÿród³o energii. Œwiatowe zapotrzebowanie na gaz, prognozowane na 2020 rok, bêdzie czterokrotnie wiêksze ni¿ notowane w latach siedemdziesi¹tych XX w. Konsumpcja ropy naftowej jako Ÿród³a energii wzrasta i taka tendencja utrzyma sie do roku 2020, chocia¿ nie roœnie jej udzia³ w bilansie energetycznym œwiata. Znacz¹cy wzrost konsumpcji tego Ÿród³a energii planowany jest zw³aszcza w grupie krajów azjatyckich. Œwiatowy wzrost zapo- trzebowania na ropê, prognozowany na 2020 rok, bêdzie prawie dwukrotnie wiêkszy ni¿
notowany w latach siedemdziesi¹tych XX w.
Udzia³ energii j¹drowej w bilansie energetycznym œwiata nie ulegnie zmianie, gdy¿ nie planuje siê nowych elektrowni j¹drowych, które mog³yby poprawiæ ten wskaŸnik, natomiast wzroœnie nieznacznie udzia³ energii wodnej. Pozosta³e Ÿród³a energii elektrycznej, tj. energia s³oneczna, wiatrowa i biomasa, bêd¹ odgrywaæ w przysz³oœci wiêksz¹ rolê jako Ÿród³a ekologiczne i odnawialne.
Rys. 1. Konsumpcja pierwotnych Ÿróde³ energii na œwiecie w latach 1971–2020
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie (American Petroleum Institute 2003) Fig. 1. Word consumption of primary energy sources 1971–2020
Pozyskiwanie surowców i ich przetwarzanie jest najbardziej uci¹¿liw¹ dla œrodowiska naturalnego dzia³alnoœci¹ cz³owieka, a przemys³ naftowy – obok wydobycia i przerobu wêgla – to bran¿a o szczególnie niekorzystnym wp³ywie. Przemys³ naftowy jest jednym z najwiêkszych emitentów zanieczyszczeñ. Wiele organizacji rz¹dowych i organizacji spo-
³ecznych prowadzi swoistego rodzaju walkê z przedsiêbiorstwami przemys³u petroche- micznego w zakresie mo¿liwoœci redukcji zanieczyszczeñ emitowanych do atmosfery, ziemi i wody. G³ówne zanieczyszczenia generowane przez sektor naftowy to zanieczyszczenia powodowane wyciekami w trakcie przewozów, przetaczania i przesy³ania ropy i gazu, spalania ropy i produktów ropopochodnych, rafinacji, przetwarzania i produkcji produktów z udzia³em komponentów ropopochodnych.
Wydatki administracji rz¹dowych na ca³ym œwiecie zwi¹zane z ochron¹ przyrody i zdrowia ludzkiego stanowi¹ powa¿ne pozycje w bud¿etach pañstw wysoko rozwiniêtych.
Podobnie, nak³ady firm naftowych na ochronê œrodowiska i zdrowia ludzkiego, stanowi¹ niejednokrotnie bardzo powa¿ne pozycje w rachunku wyników tych¿e firm.
Szkodliwym spo³ecznie dzia³aniem przemys³u naftowego jest m. in. emisja gazów cieplar- nianych, powoduj¹cych zmianê klimatu Ziemi. Propozycj¹ kwantyfikowania etycznej spo³ecz- nie postawy sektora naftowego jest zaproponowana przez Le Menestrel’a, Van den Hove’a i De Bettignies’a formu³a oparta na obliczeniu ró¿nicy pomiêdzy szkodliwym dzia³aniem np.
iloœci¹ emisji gazów cieplarnianych, a w³asnymi korzyœciami (Le Menestrel i in. 2002).
2.2. P r o b l e m g a z ó w c i e p l a r n i a n y c h – P r o t o k ó ³ z K i o t o Za jeden z najtrudniejszych do rozwi¹zania problemów ochrony œrodowiska uwa¿ana jest nadmierna emisja do atmosfery gazów cieplarnianych. Utworzony w 1988 r. Miêdzy- narodowy Zespó³ do Zmian Klimatu ostrzega, ¿e dla powstrzymania katastrofy konieczna jest wspó³praca wszystkich pañstw œwiata. Musz¹ wiêc one zgodziæ siê co do kilku podsta- wowych zasad, takich jak:
— równoœæ w dostêpie do atmosfery jako zasobu i uczciwoœæ w odpowiedzialnoœci za ograniczenie emisji gazów cieplarnianych,
— uznanie zasady prawa miêdzynarodowego, zgodnie z którym dzia³ania gospodarcze lub inne, podejmowane w jednym kraju, nie mog¹ prowadziæ do szkód i degradacji w innym kraju,
— sprawiedliwoœæ miêdzypokoleniowa, oznaczaj¹ca brak zgody na przerzucanie kosz- tów przeciwdzia³ania zmianom klimatycznym na nastêpne pokolenia,
— historyczna odpowiedzialnoœæ za dokonywane zmiany.
Prowadzone dzia³ania s³u¿yæ musz¹ tak¿e zapewnieniu wystarczaj¹cego dostêpu do energii, ¿ywnoœci, opieki zdrowotnej, wody i innych podstawowych potrzeb cz³owieka.
W 1992 roku, w trakcie Szczytu Ziemi w Rio, przyjêto dokument pt. Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmiany Klimatu (United Nations Framework Con- vention on Climate Change). Na cyklicznych Konferencjach Stron Konwencji (Conference of the Parties) stopniowo uzgadniane s¹ polityki ograniczenia emisji gazów cieplarnianych.
W 1997 roku podczas konferencji w Kioto przyjête zosta³y polityki zapisane w formie tzw.
Protoko³u z Kioto. Jednym z wa¿niejszych zapisów jest zobowi¹zanie pañstw rozwiniêtych do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w latach 2008–2012 o 5,2% w stosunku do roku bazowego 1990. Bardzo powa¿ne skutki ekonomiczne zwi¹zane z realizacj¹ po- stanowieñ Protoko³u z Kioto powoduj¹, ¿e negocjacje s¹ trudne i ci¹gle brak ostatecznych rozwi¹zañ. Do po³owy 2004 r. nie by³o wiadomo, czy protokó³ wejdzie w ¿ycie, poniewa¿
jego podpisania odmówi³y USA, Australia i Rosja. Ostatecznie Rosja i Australia raty- fikowa³y protokó³ z Kioto.
Dla 15 krajów „starej” Unii Europejskiej zapis Protoko³u zobowi¹zuje je do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w latach 2008–2012 o 8% w stosunku do roku bazowego 1990.
Dla u³atwienia osi¹gniêcia celów zapisanych w Protokole dopuszczone jest stosowanie mechanizmów elastycznoœci, które maj¹ u³atwiæ stronom wywi¹zywanie siê ze zobowi¹zañ redukcyjnych. Jednym z nich jest tzw. handel emisjami. Krajom osi¹gaj¹cym wiêksz¹ redukcjê emisji ni¿ przewidziana protoko³em, umo¿liwi on odsprzedanie nadwy¿ek na rynku miêdzynarodowym, zaœ tym, które emituj¹ wiêcej ni¿ dopuszcza dokument – ich zakup.
Stworzenie ogólnoeuropejskiego rynku uprawnieñ do emisji ma na celu wprowadzenie zachêt ekonomicznych do redukcji emisji w tych przedsiêbiorstwach, gdzie jest to najtañsze.
Oczekuje siê, ¿e wdro¿enie handlu emisjami spowoduje w skali gospodarki europejskiej, zmniejszenie kosztów osi¹gniêcia celów Protoko³u z Kioto o oko³o 30%.
2.3. R o l a k o n c e r n ó w n a f t o w y c h w p o l i t y c e o g r a n i c z a n i a e m i s j i g a z ó w c i e p l a r n i a n y c h
Korporacje naftowe s¹ przedsiêbiorstwami, które s¹ w stanie skutecznie wp³ywaæ na politykê kraju, w którym p³ac¹ podatki. Innym czynnikiem kszta³tuj¹cym si³ê polityczn¹ tych przedsiêbiorstw jest fakt, ¿e zatrudniaj¹ dziesi¹tki, a nawet setki tysiêcy pracowników.
Pozycja si³y mo¿e, w skrajnych przypadkach, wyzwalaæ dzia³ania niepo¿¹dane. Takim przyk³adem jest zachowanie koncernu Exxon-Mobil, który zwiêkszy³ emisjê gazów cieplar- nianych, popieraj¹c tym decyzjê prezydenta Stanów Zjednoczonych Georga W. Busha o nie podpisaniu Protoko³u z Kioto. Nied³ugo potem rzecznik koncernu og³osi³, ¿e proekologiczne dzia³ania koncernu bêd¹ siê koncentrowaæ nie na redukcji emisji gazów cieplarnianych, ale na pracach nad technologiami poprawiaj¹cymi wydajnoœæ energetyczn¹.
Firmy naftowe mog¹ odgrywaæ zarówno pozytywn¹, jak i negatywn¹ rolê w kszta³to- waniu œwiatowej polityki proekologicznej. Przyk³adem pozytywnym jest fakt, ¿e wszystkie hojnie ³o¿¹ na badania nad ekologicznie czystymi Ÿród³ami energii oraz na badania nad ulepszaniem ju¿ poznanych technologii pozyskiwania energii. Przyk³adem takiego dzia³ania jest technologia kogeneracji, w której po³¹czono wytwarzanie elektrycznoœci oraz pary wodnej do ogrzewania. Jest to technologia niemal dwukrotnie bardziej wydajna ni¿ trady- cyjna produkcja elektrycznoœci i pary wodnej. Niew¹tpliwie pozwala to w obecnych wa- runkach gwa³townego wzrostu œwiatowego zapotrzebowania na energiê ul¿yæ i tak ju¿
zatrutemu œrodowisku naturalnemu.
Koncerny naftowe asystuj¹ równie¿ w projektach wykorzystywania odnawialnych Ÿróde³ energii, jak np. elektrownie wiatrowe i wodne. Wspó³finansuj¹ prace nad stworzeniem materia³ów do produkcji ³opat wiatraków i turbin elektrowni wodnych, które przy niskich kosztach produkcji bêd¹ w stanie zapewniæ odpowiednie parametry techniczne. Pozostaje to jednak w œcis³ym zwi¹zku z faktem, ¿e koncerny naftowe s¹ równie¿ najwiêkszymi produ- centami tworzyw sztucznych.
Jednym z najwa¿niejszych projektów pozyskiwania „czystej” energii s¹ ogniwa wodo- rowe. Stworzenie technologii, pozwalaj¹cej produkowaæ ogniwa po takich samych kosztach jak wytwarzanie silników spalinowych, doprowadzi³oby nieuchronnie do obni¿enia wp³y- wów ze sprzeda¿y, i co za tym idzie, zysków przedsiêbiorstw naftowych. Dlatego te¿ firmy te sponsoruj¹ równie¿ badania maj¹ce na celu stworzenie bardziej wydajnych technologii przetwarzania ropy i gazu w energiê, jakimi s¹ silniki hybrydowe.
Wzrost ceny ropy na rynkach miêdzynarodowych przek³ada siê, mimo rosn¹cych kosz- tów wydobycia, na wiêksze zyski tych firm, a to umo¿liwia zwiêkszeniu nak³adów na rozwój
„czystych” ekologicznie technologii.
Kwoty wydatkowane przez koncerny naftowe na ochronê œrodowiska s¹ niebagatelne.
Przemys³ naftowy w USA w 2001 roku na ochronê œrodowiska wyda³ 8,7 miliardów dolarów, czyli o 12% wiêcej ni¿ w 2000 r. Od 1992 roku, jak wynika z monitoringu API, firmy naftowe zainwestowa³y w sumie oko³o 90 miliardów dolarów – œrednio rocznie 9 miliardów na rozwój ekologicznych technologii.
Zasady spo³ecznej odpowiedzialnoœci firmy ujmowane s¹ w jej planie strategicznym.
Misja, wizja, wartoœci i cele firmy, kodeks etyczny to deklaracje okreœlaj¹ce strategiczne zamiary firm oraz ich aspiracje w kategoriach uznawanych wartoœci. Jako wizytówka firmy i jej wyró¿nik s¹ publikowane, znajduj¹ siê na czo³owych stronach internetowych firmy.
Kodeks etyczny dostarcza stabilnych zasad funkcjonowania firmy. Umo¿liwia spo³eczn¹ kontrolê sposobu etycznego dzia³ania firmy, powoduj¹c przez to, ¿e dzia³ania te s³u¿¹ ogólnemu interesowi. Tworz¹c kodeksy etyczne firma musi odpowiedzieæ sobie na pod- stawowe pytania: po co istnieje (misja), w co wierzy (kluczowe wartoœci), kim chce byæ (wizja firmy), jak to osi¹gn¹æ (strategia), co nale¿y zrobiæ (cele), jak to zmierzyæ (mierniki) oraz jak zmieniaæ i czy w ogóle zmieniaæ (normy, zwyczaje, postawa spo³eczna).
Najwiêksze koncerny naftowe, Exxon-Mobil, Royal Dutch-Shell, BP-Amoco czy Chev- ron-Texaco, w swoich misjach i kodeksach etycznych postawi³y sobie jako nadrzêdny strategiczny cel realizowanie zasad spo³ecznej odpowiedzialnoœci:
— wype³nianie zobowi¹zañ wobec spo³eczeñstwa i œrodowiska,
— w ka¿dym fragmencie swojej dzia³alnoœci d¹¿enie do tworzenia bogactwa, ³¹cz¹c to zawsze z dobrem akcjonariuszy, pracowników, klientów, dostawców i spo³e- czeñstwa,
— wspó³dzia³anie z ró¿nymi kulturami – poprzez szanowanie ró¿nic spo³ecznych, gos- podarczych i kulturowych,
— ochrona œrodowiska poprzez szukanie nowych technologii i nowych produktów.
Podsumowanie
Spo³eczna odpowiedzialnoœæ, strategia zrównowa¿onego rozwoju i geoetyka tworz¹ zasady i normy ukierunkowane na Ziemiê jako obiekt geologiczny, spo³eczny i gospodarczy.
Bogactwem przemys³u wydobywczego s¹ nie tylko z³o¿a i inne materialne aktywa, ale równie¿ zasoby niematerialne takie jak reputacja i potencja³ ludzki. Te niematerialne zasoby odgrywaj¹ coraz wiêksz¹ rolê w tworzeniu wartoœci firmy.
Firmy sektora energetycznego s¹ najbardziej uci¹¿liwymi dla œrodowiska naturalnego pod- miotami gospodarczymi. Musz¹ podejmowaæ wysi³ki, aby z jednej strony zmniejszyæ powodo- wan¹ przez siebie degradacjê, a z drugiej próbowaæ naprawiæ to co zosta³o ju¿ zniszczone.
Fakt, ¿e wszystkie kraje europejskie ratyfikowa³y Protokó³ z Kioto, jest równie¿ œwia- dectwem œwiadomoœci ekologicznej sektora energetycznego w Europie. Strategi¹, któr¹ zaadaptowa³y na swoje potrzeby przedsiêbiorstwa wydobywaj¹ce i przetwarzaj¹ce surowce energetyczne, jest strategia zrównowa¿onego rozwoju, promowana przez Uniê Europejsk¹.
Strategia ta przejawia siê w promowaniu i rozwijaniu technologii, które wp³yn¹ na poprawê wydajnoœci energetycznej w skali gospodarki przy jednoczesnym poszanowaniu zasobów.
Aby sprostaæ wspó³czesnym wymaganiom prowadzenia biznesu, sektor energetyczny buduje swój wizerunek w³¹czaj¹c siê aktywnie w ochronê œrodowiska. Partycypacja w pro- ekologicznych programach rz¹dowych, finansowanie prac badawczych nad pozyskiwaniem czystej energii, jest kosztowne, ale w perspektywie d³ugoterminowej przyczynia siê do wzrostu wartoœci firmy.
LITERATURA
A b e l O., V a r e t J., 2007 – Globar approach to geoethics: A first attempt. Proceedings of Mining Pribram Symposium, The International section Geoethics. Pribram, Czech Republic.
A l e x S., 2006 – Worldchanging: A User’s Guide for the 21st Century. Harry N. Abrams, Inc. ISBN0810930951 American Petroleum Institute, 2003 – U.S. Oil and Natural Gas Industry’s Environmental Expenditure,
www.epcor.ca/docs/CoalGenPaper030604.pdf.
B y r s k a -R ¹ p a ³ a A., 2005 – Ethical dilemmas of oil industry in the beginning of the 21st century. Proceedings of Mining Pribram Symposium, The International Section Geoethics. Pribram, Czech Republic.
C a s c i o J., 2005 – Geoethical Principles. World Changing.
www.openthefuture.com/2007/01/otf_core_geoethical_principles.html.
G o l d G.S., 2005 – Geoethical aspects reflecting problems of the social and economic development of using mineral resources. Proceedings of Mining Pribram Symposium, The International Section Geoethics. Pri- bram, Czech Republic.
G r z e g o r z e w s k a -R a m o c k a A., 2004 – Rozwój koncepcji spo³ecznej odpowiedzialnoœci przedsiêbiorstw.
Gospodarka Narodowa nr 10, s. 67.
Le M e n e s t r e l M., Van den H o v e S., De B e t t i g n i e s H.C., 2002 – Processes and consequences in business ethical dilemmas: The oil industry and climate change. Journal of Business Ethics vol. 41, p. 251–266.
N ì m e c V., 2002 – The International Development of Geoethics. [W:] Funkcjonowanie i rozwój organizacji w zmiennym otoczeniu II. Wydawnictwa Wy¿szej Szko³y Mened¿erskiej, Legnica, pp. 99–102.
N ì m e c V., 2003 – Mineral deposits as ethical category. [W:] Funkcjonowanie i rozwój organizacji w zmiennym otoczeniu III. Wydawnictwa Wy¿szej Szko³y Mened¿erska, Legnica, pp. 16–19.
N ì m e c V., 2008 – Geoethics News, Sep. 2008.
N ì m e c V., N ì m c o v á L., 2001 – Problems of the geoethical audit. Proceedings of Mining Pribram Symposium, The International Section Geoethics. Pribram, Czech Republic.
N i k i t i n a N., 2007 – Internationalisation of mineral resources: Ethical dilemmas and possible principles.
Proceedings of Mining Pribram Symposium, The International Section Geoethics. Pribram, Czech Republic.
N i s h i w a k i N., 2008 – Importance of geoethical view points for the revision of systematics in petrology.
Proceedings of International Geological Congress, Oslo.
R o t h b l a t t M., 2007 – The Geoehics of Self-Replicating Biomedical Nanotechnology for Cryonic Revival.
Journal of Geoethical Nanotechnology vol. 1, no. 3.
S e n a t s k a y a G., 1997 – Geocreationism and geoethics. Soznanye i Phisicheskaya Realnost vol. 2, no. 4, Moskwa.
S h i l i n N., 1997 – Geoethics and Nonspherical Way of Thinking. Proceedings of III International Conference
„New Ideas about Earth Sciences”, Moscow, Russia.
S z a b o S., 1997 – Geoehics and its principles. Acta Montanistica Slovaca vol. 2, Issue 4, p. 347–350.
T o f f l e r A., T o f f l e r o v a H., 1996 – Vytvaranie nowej civilizacie. Open Windows, Bratislava.
T r e m b e c k i A.S., 2007 – Methods of how to establish geoethical activities. Proceedings of Mining Pribram Symposium, The International Section Geoethics. Pribram, Czech Republic.
www.worldchanging.com
GEOETYKA A SPO£ECZNA ODPOWIEDZIALNOŒÆ PRZEMYS£U SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH
S ³ o w a k l u c z o w e
Geoetyka, spo³eczna odpowiedzialnoœæ przemys³u, zrównowa¿ony rozwój, gaz cieplarniany
S t r e s z c z e n i e
Szybko zmieniaj¹ce siê otoczenie biznesowe, wstrz¹sy polityczne, moralne, radykalizacja stosunków po- miêdzy œwiatem chrzeœcijañskim i islamskim, wyraŸne sygna³y zmian œrodowiskowych – spowodowa³y zmiany w postrzeganiu zasobów Ziemi, w tym mineralnych. Spo³eczna odpowiedzialnoœæ, strategia zrównowa¿onego rozwoju i geoetyka tworz¹ zasady i normy ukierunkowane na Ziemiê jako obiekt geologiczny, spo³eczny i gospodarczy. W pierwszej czêœci artyku³u autorka prezentuje now¹ dyscyplinê wiedzy – geoetykê, jej zakres i zasady, które nierozerwalnie ³¹cz¹ siê z koncepcj¹ zrównowa¿onego rozwoju i spo³ecznej odpowiedzialnoœci sektora wydobywczego – przedstawione w drugiej czêœci artyku³u.
GEOETHICS AND SOCIAL RESPONSIBILITY OF ENERGY RAW MATERIALS INDUSTRY
K e y w o r d s
Geoethics, social responsibility of industry, sustainable development, greenhouse gas
A b s t r a c t
Quickly changing business environment, political and moral shocks, fundamental character of relations among Christians and Islamic world, distinct signals of environmental changes – caused change in perception of the Earth’s resources, including mineral resources.
Social responsibility, strategy ofsustainabledevelopment and geoethics make rules and rights oriented on Earth as geological, social and economic object. In the first part of article the author presents the new discipline of knowledge: the geoethics – its range and principles, which are inseparably connected with conception of the sustainabledevelopment and social responsibility of mining sector – introduced in the second part of article.
