Badania nad akarofauną Puszczy Kampinoskiej i okolic podwarszawskich w latach 1957-1958

BADANIA NAD AKAROF

AUNĄ

PUSZCZY KAMPINOSKIEJ I OKOLIC PODWARSZAWSKICH W LATACH 1957 -1958.

KAZIMIERZ ŻUKOWSKI, SLA WO MIR KOZŁOWSKI, TADEUSZ ZA WI$LAK

Zakład Parazytologii Lekarskiej Państwowego Zakładu Higieny, Warszawa

Celem naszych

badań było

ustalenie

składu

gatunkowego stawonogów,

występujących

w Puszczy Kampinoskiej, a to ze specjalnym

uwzględnie­

niem ewentualnej roli tych

zwierząt

w powstawaniu i podtrzymywaniu naturalnych ognisk chorób

zakaźnych.

Culicidae

zostały

opracowane

wcześniej

przez

Łukasiaka

[9] i

częściowo

przez

Żółtowskiego

[13], nas

zaś interesować będą

Acarina (roztocze) prze- de wszystkim z

zespołu

nadrodzin*, Gamasides.

Pochodzenie

materiału

Materiał

nasz pochodzi

głównie

z okolic Dziekanowa

Leśnego

oraz

Łomianek

(Puszcza Kampinoska), ale dla porównania

braliśmy

próbki gleby z lasów

leżących

po drugiej stronie

Wisły (Nieporęt, Białobrzegi)

a

także

z ogrodów podwarszawskiej

miejscowości Włochy.

W tym ostatnim wypadku

braliśmy

pod

uwagę

przede wszystkim

ziemię kompostową

i to z górnych warstw, gdzie

stałe

odpadki organiczne raczej

ulegają

gniciu

niż pełnej

mineralizacji. W Puszczy Kampinoskiej

wybraliśmy

trzy stanowiska:

I. Niski ols

położony tuż

przy osiedlach ludzkich.

IL Niski ols

położony

w

głębi

rezerwatu

łosi.

III.

Występujący tamże

grond,

położony wyżej

na glebie piaszczystej

(porośnięta sosną, dębem

i

leszczyną,

wydma).

W

Nieporęcie braliśmy

pod

uwagę

pozostawiony na pastwiskach

śród­

leśnych

nawóz

bydlęcy

wraz ze

zbierającą się

tu

fauną

owadów kopro- fagicznych.

• Supercohorta wg Vitzthuma, 1940, (11).

Część

naszego

materiału

pochodzi

również

z

odławianych

w cylindry martwych ssaków, do których

zbiegały się

owady

trupożerne.

Dorywczo

były też

odstrzeliwane ptaki - wrony, gawrony, sroki , szpaki i

półdziko żyjące gołębie.

Metodyka

Owady i

kręgowce były

obierane z roztoczy

bezpośrednio.

Próbki gleby

"przewoziliśmy

w

płóciennych

woreczkach da laboratorium, gdzie roztocze

były

wybierane przy pomocy termoeklektora wg

pomysłu

Rafal- skiego [12].

Szklane termoeklektory

są,

naszym zdaniem, o tyle wygodniejsze w

użyciu

od blaszanych,

że umożliwiają

dokonanie pewnych obserwacji nad

życiem

form ziemnych. Trzeba

podkreślić, że

badania nasze nie

miały

charakteru typowo ekologicznego, wobec czego nie

staraliśmy się

o to , by próbki

były

jednakowej

objętości,

by

pochodziły

z tych samych warstw gleby i

żeby

je

pobierać

stale z tych samych punktów w

obrębie środo­

wiska;

toteż

uzyskane przez nas wyniki liczbowe

mają

charakter tylko orientacyjny. Roztocze

były

preparowane

według

znanych metod ([3], [6], [7], [8]), to znaczy wygotowywane w 500/o kwasie mlekowym i za- mykane w

płynie

Faure-Berlesego.

Uzyskane wyniki

Ogółem wykonaliśmy

z naszego

materiału

1755 przeparatów z czego 90,60/o

^stanowią

Gamasides;

pozostałe

to Liroaspina, Uropodina i Acari- formes.

Znaczną większość

(65,80/o) zebranych Gamasides

stanowią

formy imaginalne,

należące

do

dziewięciu

rodzin (tab. 1).

TABELA 1

Skład procentowy zebranych Gamasides

Lp.

I

^Rodziny

^I

^O/o

^°Io

- -···---· -·----~ - --· -·

1 Parasitidae

I

^56,21

2 M acroc he lidae 12,07 3 Veigaiaidae 8,73 4 Laelaptidae 8,55 5 Dermanyssidae 8,10 6 Pachylaelaptidae 2,76

7 Ascaidae 2,64

8 Rhodacaridae 0,75 9 Liponyssidae 0,19 100,00

W zebranym materiale niektóre rodziny

były

reprezentowane tylko przez formy dojrzale

płciowo,

inne

zaś

w

połowie

-

mówiąc

ogólnie - przez formy larwalne (larwy, proto- i deutonimfy).

Ponieważ

ustalenie

przynależności

rodzajowej

młodszych

stadiów lar- walnych jest u Gamasides bardzo trudne, a

czę~to

w ogóle

niemożliwe

ze

względu

na brak kluczy i odpowiednich obserwacji hodowlanych (por.

sytuację wśród

Ixodides, Czerny [4]) , w dalszym

ciągu

naszych

rozważań

zajmiemy

się

niemal

wyłącznie

formami imaginalnymi.

Materiał

nasz

określony

wg rodzajów ilustruje tab. 2.

Lp.

1 2

3 4

5 6 7

I

I

I I

TABELA 2

Stwierdzone rodzaje roztoczy

Rodziny

I

V eigaiaidae I Parasitidae

Rodzaje ____ .. ____

I __ " / 020 _

Veigaia

_ O~d~rn~~s- ___

I _

100,0~- _

Pergamasus

Berlese

Eugamasus

Berlese

54,60 45,40

\ Macrochelidae

Macrocheles

Latreille

I

100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

Ascaidae Asea

v. Heyden

j

Rhodocaridae Rhodacarus

Oudemans \

Pachylaelaptidae Pa~~y~~~l~ps

Berlese \

D_

ermany~s~~ae J

_l)_er~a

_

n!!_ss~~

-

~~_ges

--[

8

Liponyssidae

/

Ornithonyssus

Sa_mbon / 100,00 9

Laelaptidae Hypoaspis

Can.

Iphidocercon

Berlese

Eviphis

Berlese

Androlaelaps

Berlese

*

Pozostałe

Laelaptidae

w opracowaniu.

54,10 11,70 2,40 1,20 69,40*

Najbardziej nas

interesowało występowanie

poszczególnych rodzajów w opracowywanych przez nas

środowiskach, gdyż wiąże się

z tym bez-

pośrednio

problem roli epidemiologicznej roztoczy. Dotychczasowe ba- dania

szły

zasadniczo w dwóch kierunkach: albo

chodziło

o ustalenie

składu

gatunkowego akarofauny danych okolic i wtedy badano

różne środowiska,

nie

uwzględniając

w dostatecznej mierze znaczenia sanitar-

nego badanych grup roztoczy - albo

też,

przeciwnie,

uwzględniano

w badaniach przede wszystkim

tę właśnie stronę

zagadnienia,

badając środowiska

bardzo specjalne (ssaki, ptaki, ich gniazda i nory),

pomijając

natomiast

pozostałe części składowe

biotypu, w których to elementach

mogły się rozwijać duże ilości różnych bezkręgowców

o

poważnym

zna- czeniu epidemiologicznym.

Nasze próby

należą

do trzeciej, najrzadziej spotykanej grupy,

miały

bowiem

uwzględnić

oba wymienione kierunki.

Chodziło

nam o rozszerze- nie zakresu

badań

w porównaniu do dotychczasowych analiz czysto para- zytologicznych i o

pogłębienie

typowych prac faunistycznych przez zwró- cenie uwagi

zwłaszcza

na

środowiska ważne

dla

służby

zdrowia. Prze-

szukaliśmy

zatem:

1.

Glebę:

a)

próchnicę leśną;

b)

ziemię kompostową

z warstw gmc1a

szczątków

organicznych ; c)

ziemię ogrodową (szczątki

zmineralizowane).

2. Nawóz.

3. Owady:

a)

żywe

kopro- i nekrofagi;

b) martwe

chrząszcze

i

błonkówki.

4. Padle ssaki i odstrzelone ptaki.

Badania nasze

ujawniły następujące

fakty i

zależności:

1. Niektóre z przebadanych rodzajów Acarina

występowały

w jednym tylko

środowisku;

np. rodzaj Iphidocercon okupuje

wyłącznie

martwe owady, roztocze z rodzaju Ornithonyssus

występowały

tylko na odstrzelo- nych ptakach itd. Natomiast inne rodzaje

zajmują

kilka

różnych śro­

dowisk: np. roztocze,

należące

do rodzaju Veigaia

spotykaliśmy

w glebie

leśnej,

ale

także

i w glebie kompostowej;

różne

Macrochelesy

można

zna-

leźć

w glebie

leśnej,

w nawozie, na

żywych

i martwych owadach itd.

Spomiędzy

tych

różnych środowisk

jedno jest bardziej dla danego rodzaju

właściwe,

w innych

zaś

rodzaj ten

występuje

w znikomych

ilościach.

Np. 81,820/o roztoczy z rodzaju Rhodacarus

występuje

w

kompoście,

18,1 O/o w nawozie, 0,1 O/o w glebie

leśnej.

Stosunki te ilustruje tabela 3.

2.

Każde środowisko

posiada inny

skład

rodzajowy

występującej

w nim akarofauny.

Są

to

różnice ilościowe

i

jakościowe.

Rodzaj dominu-

jący

w jednym

środowisku

jest

znikomą domieszką

w akarofaunie innego

środowiska.

Stosunki te

przedstawiliśmy

w tabeli 4. Widzimy tam,

że

rodzaj Veigaia dominuje w glebie

leśnej,

natomiast w glebie kompostowej

stanowi tylko 0,1 O/o wszystkich

występujących

tam roztoczy ;

że

stano-

wisko, jakie w glebie

leśnej

zajmuje rodzaj Pergamasus, w

kompoście pełni

spokrewniony z nim rodzaj Eugamasus itd.

TABELA 3

Występowanie badanych rodzajów roztoczy w poszczególnych środowiskach (w ⁰/o)

Gleb a O w ad y

Lp. Grupy

-, - - -··· I ~-·-

Na- -

I

martwe Ptaki systematyczne _leśna

I

kompost iogrod. wóz ^żywe

- ^{---- . - --- - - - ·---- -·}

I

^'

2 V eigaiaidae

Veigaia 94,3 5,7

2 Parasitidae 4,0

Pergamasus 87,5 8,5

Poecilochirus _; 99,9* 0,1 *

3 Laelaptidae i

Eviphis 100,00

Hypoaspis 35,0 60,4 3,6 1,0

I phidocercon 100,0

Haemolaelaps I 100,0

Androlaelaps 100,0 !

4 Pachylaelaptidae

Pachylaelaps 67,3 32,7 5 Macrochelidae

Macrocheles

I

^28,8

I

41,5 29,0 0,7 6 ^Ascaidae _I

I I

Asea 85,0 13,0 2,0

7 Rhodocaridae _I ^I

Rhodacarus 0,1 ^I _' 81,8 ¹ 18,1 ^I

I

8 _I Liponyssidae

I

i Ornithonyssus ' 100,0

I Dermanyssidae ' ^I

I

9

I

Dermanyssus _I

^l i

^{I 100,0}

*

Deutonimfy

3. Skupianie

się większości

przedstawicieli danego rodzaju w

określo­

nym

środowisku

i kwestia dominowania pewnych form w ramach po- szczególnych

zespołów

akarofauny ma pewne znaczenie dla

dociekań

epidemiologicznych, co postaramy

się wykazać

w dyskusji uzyskanych wyników.

Dyskusja wyników

W okolicach podwarszawskich nie

występują żadne

formy nowe dla akarofauny

środkowoeuropejskiej

(porównaj [1], [2], [5], [8], [10], [12],

chociaż udało

nam

się zebrać

formy nawet stosunkowo rzadkie (Liroaspina, Eviphis, Iphidocercon),

słabo dotąd

poznane pod

względem

bilogicznym.

Wiadomości Parazytologiczne, z. 1 3

r

---

- ~- --- ---~

środowiska Gleba Owady 1-----

•

TABELA 4 Udział procentowy każdego rodzaju w akarofaunie poszczególnych środowisk

---

^Grupy

systematyczne

I I "' ;l "'

~ :'.l ~ t.l') ~ ~ ,:w

I "' ~

tj ~ ~

t · ~ :

~ "'

~

"' o o , "'

~

1·

~

·.; o:l ~ o o:ll:f! <:l o o, o, o:l ,_ o:l

'tl '1 ~

o,_

-~ t ~ ~ ~ .2 I · ;; § i ] >

tł; >il""

"l;

~;>il

:Z:: j "l; --- - ---- ~ -

§ ~

o 'tł

:E

~

....

"' ~

~ ~

.E'

o

d:

i

;:,,

.:

o:l ~

,_

~

o

"'

;:l

"' "' ~

o ~

... -~ ,_ o I : _ _ --,---I

I 1 : -I -I '

_ L _ e _ śn_a

______ ;_2_9_,1_1_41_,3_1_-__ !_10_,5_[_9_,o_;_o_,1_ 1 ___ i_4~j_ --/---:-5,_2: -! - : 0,1

I

11,5 53,6

I - :

1,6

I

5,2

I - I

15,4

i - I -

I 12,6 I -: -Kompostowa Nawóz

- ---: - - 1- - - - - -1 - -- - i - - , -- [ - - 1 - - - , - -l -- i- _! - - I - -

Ogrodowa ! -

I - - I -

i 10,0

I - - · - I - ' - i -

i -

i - ~ ' i I : i

·1 !

l

1 i : :

- - - -1 -- i - -, --: - - : -- - - - - -- ,--1 -- - - 1 -

-! 11,0 \ 4,9

!

82,9 ! -: 1,2 • --1 -j -i -: --

-> - - i -- l- -i - - l - - l - --i - - :-- ' -- --: - - :- - i -- /- -

1 -; -1 94 5 1 -, -, -• 5 5

I - I _ - ·

I I ' 1 , i '

_ _ _ : __ l __ : _ _ , _ _ _ _ _ _ !-- - -' _ _ i __

j __ . _____ _ 1 1 1 , : •

i

i : , -, -j -_ 15,0 . -· --' 20,0 , -. 65 i --1 -

! ' . . :

! '

żywe Martwe Ptaki 89,0' 11,0

I I

Obserwowaliśmy również

ciekawe zjawiska

niewątpliwej

forezy na owadach (Uropodina). Co do form rozwojowych P. necrophori Vitzthum i form

dojrzałych

Macrocheles sp.

możemy

tylko

powiedzieć, że występują

na

żywych

owadach, nie wiadomo jednak, jak to zjawisko

traktować.

Wydaje

się, że

jest to

również

tylko foreza. Przy takiej interpretacji

właściwy

tryb

odżywiania się

tych form

^byłby

nie

wyjaśniony.

Nie

wdając się

w

szczegóły

spraw rozwojowych zaznaczymy tylko,

że cały

cykl takich rodzin, jak Parasitidae i Laelaptidae, przebiega w jed- nym

środowisku,

w którym

występują

zarówno formy larwalne, jak i dojrzale. Formy rozwojowe Macrochelidae

występują

w nawozie, gdzie

trafiają się również

imagines; te ostatnie

występują

jednak

także

i na owadach, na których stadiów larwalnych nie zaobserwowano. P. necro- phori Vitzt. zachowuje

się

odmiennie: na

żywych

Geotrupes sp. i Necro- phorus sp.

występują

tylko deutonimfy.

Jeżeli

chodzi o inne rodziny, to nie

udało

nam

się ustalić występowania

ich form larwalnych w badanych

środowiskach,

co

może być

wyrazem niedoskonalej metodyki albo

też świadczyć, że

postacie rozwojowe faktycznie nie

występują

razem z for- mami imaginalnymi. Pozostaje

kwestią otwartą,

jak przebiega tutaj cykl

życiowy.

Skład

rodzajowy akarofauny poszczególnych

środowisk

(tab. 3 i 4) wskazuje na to,

że

niektóre grupy systematyczne roztoczy

są

bardziej wybredne co do warunków

życia,

inne

zaś zajmują

kilka

różnych

od siebie

środowisk.

Nawet w podobnych do siebie

środowiskach liczebność

tego samego rodzaju mo•że się jednak bardzo zmieniać: dominujące w jednym środo­

wisku roztocze

mogą

w drugim, na pozór podobnym,

trafiać się zupełnie wyjątkowo

(tab. 4). Swiadczy to zarówno o

zróżnicowaniu

rzekomo po- dobnych do siebie

środowisk,

jak i o

wybiorczości

tych rodzajów. Problem jest bardzo

zawiły.

Najogólniej rzecz

biorąc

chodzi tu prawdopodobnie o

stopień

zminera- lizowania

szczątków

organicznych,

kwasotę

i

temperaturę

gleby, a

także

o sposób

odżywiania się

roztoczy, które -

być może

-

poszukują

w

każdym

ze

środowisk

specyficznych

środków odżywczych.

Nie trzeba specjalnie

podkreślać, że największe

znaczenie epidemio- logiczne

mają

te formy, które

są

w stanie

zajmować różne środowiska,

czy to

występujące

w tych

różnych

warunkach jako jedno stadium roz-

wojowe, czy

też przechodząc

swój cykl

życiowy

w

różnych środowiskach.

STRESZCZENIE

Badania prowadzone w Puszczy Kampinoskiej i jej okolicach obejmują okres dwóch lat (1957-1958). Miały one na celu ustalenie składu akarofauny. Przebadany

materiał obejmował dziewięć rodzin roztoczy (tab. 1), które występują w różnych środowiskach (tab. 3). Dotychczas stwierdzono, że w niektórych rodzinach wszystkie stadia rozwojowe można znaleźć w jednym tylko środowisku, natomiast w innych grupach systematycznych każde stadium rozwojowe ma swoje odrębne środowisko.

Roztocze w różnym stopniu penetrują do różnych środowisk, tak że gatunki dominu-

jące w jednym środowisku w innym występują jako formy rzadkie lub nawet bardzo rzadkie (tab. 4).

Badania te sugerują, że omówione roztocze, jakkolwiek nie są bezpośrednio

przenosicielami zarazków chorób infekcyjnych i inwazyjnych, to ze względu na ich tryb życia (trupożerność, koprofagiczność itp.) mogą w sprzyjających warunkach

stać się ogniwem podtrzymującym cyrkulację zarazka w przyrodzie.

Otrzymano 16 XI 1960 Adres autorów:

Warszawa, Chocimska 24

LITERATURA

1. Br e g et o w a N. G.: K faunie gamazowych kleszczej Dalniego Wostoka. - Parazit. sbor., 15 : 301-338, 1953.

2. Br e g et o w a N. G.: Gamazowyje kleszczi (Gamasoidea) rajona sredniego tieczenija r. Urala. - Trudy Zool. Inst. AN SSSR, 16, 471-488, 1954.

3. Br e g et o w a N. G.: Gamazowyje kleszczi, Moskwa-Leningrad, 1956.

4. Cer ny VL.: Morfologicke roztliły Iarev a nymf stredoevropskych tlenu rodu Dermacento Koch. - Folia Zoo!., 6, 20 : 23-28, 1957.

5. Ha ar l o v N.: Microarthropods from Danish soils. - Spolia Zoo!. Musei Hauniensis, 17: 7-60, 1957.

6. Kozłowski S.: Budowa „gnathosomy" Spinturnix vespertilionis (L.) w świetle

nowych badań. - Acta Parasit. Pol., 3 : 114-148, 1955.

7. Ko zł owski S. i M u si e 1 A.: Hypothetical origin and function of fork hair in Gamasides Leach. - Acta Parasit. Pol., 4 : 804-818, 1956.

8. Ko z 1 owski S. i Ż u ko ws k i K.: Badania nad pasożytniczymi Gamasides

Białowieskiego Parku Narodowego. - Przegl. Epid., 4 : 363-368, 1958.

9. Luk as i a k J.: Występowanie komarów klujących we wschodniej części Puszczy Kampinoskiej. - Acta Parasit. Pol. 7 : 308-314, 1959.

10. Mr ci a k M. i Rosicky B.: K. faune roztocu smelikovcu (Parasitoformes) z uzemi CSR. - Folia 'Zool., 5, 19 : 143-148, 1956.

11. V i t z t hu m H.: A carina. In: Bronns Klassen und Rodnungen des Tierreichs, V, IV, 5, 1-7, 1-1011, Leipzig, 1940-1943.

12. Wyr wicka W.: Z badań nad zewnętrznymi pasożytami niekórych gryzoni. - Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Kom. Mat. Przyr., X, 5, 1947.

13. Z ó l to wski Z.: Badania nad odstraszającym działaniem estru dwumetylowego kwasu ftalowego na zespoły komarów leśnych. - Wiad. Parazytoz., 4, 5-6 : 782-784, 1958.

INVESTIGATIONS OF THE ACAROFAUNA IN THE KAMPINOS VIRGIN FOREST AND IN THE NEIGHBOURHOOD OF WARSA W IN 1957-1958

K. ŻUKOWSKI, S. KOZŁOWSKI, T. ZAWISLAK

The investigations in the Kampinos virgin forest and its neighbourhood were performed in 1957 and in 1958. The aim of these works was to make a complete list of the respective acarofauna. The materiał investigated covered nine families of mites (table 1) which are found in various media (table 3). It has been stated up to now that in some families the whole cycle of development is completed in one medium, whereas in other systematic groups every development stage requests each time a different medium. The penetration of the mites into various media is uneven, thus these spccies which prevail in one medium could appear as rare r•r even very rare forms in some other surroundings (table 4).

Above mentioned research works suggest that although the investigated mites are not direct carriers of infectious and invasive diseases they can becorne in favourable conditions, in view of their mode of lffe (necrophagy and coprophagy), a link supporting the circulation of this infectious agent in the nature.