pasz dla ryb, jeśli w badaniu metodą mi- kroskopową zostanie stwierdzona obec- ność składników pochodzących od zwie- rząt lądowych.
Sprawdzanie przydatności i walida- cja metody umożliwiającej potwierdzenie obecności DNA białka wieprzowego plano- wane było na drugie półrocze 2013 r., a wy- niki prawdopodobnie zostaną przedstawio- ne na spotkaniu Krajowych Laboratoriów Referencyjnych w maju 2014 r. W przypad- ku identyfikacji gatunkowej białka drobio- wego branych jest pod uwagę 5 podstawo- wych gatunków, tj. kura, kaczka, perliczka, indyk i gęś. Dostosowanie starterów i opty- malizacja warunków reakcji Real-Time PCR do wykrycia tak wielu różnych geno- mów stanowi poważny problem i duże wy- zwanie. Zgodnie z harmonogramem prac EURL-AP wstępnie opracowana metoda ma być sprawdzana w Krajowych Labora- toriach Referencyjnych w 2014 r.
Konieczność stosowania dwóch me- tod analitycznych wynika z faktu, że mi- kroskopowa metoda referencyjna nie po- zwala na wykrycie niektórych składników pochodzenia zwierzęcego, takich jak: ser- watka i mleko w proszku, plazma suszona, tłuszcz, składniki kolagenowe czy produkty z jaj. Natomiast przy użyciu metody PCR istnieje możliwość uzyskiwania popraw- nych wyników niezależnie od obecności składników o charakterystycznej strukturze morfologicznej, również produktów, któ- rych obecności nie można potwierdzić me- todą referencyjną (14, 15, 16). Przy zastoso- waniu metody PCR w przypadku obecno- ści mleka w proszku, serwatki, produktów z krwi lub tłuszczu bez deklaracji, istnie- je duże prawdopodobieństwo otrzymania wyniku fałszywie dodatniego. Analizu- jąc rezultaty otrzymane wyłącznie za po- mocą techniki PCR, nie można stwierdzić pochodzenia surowcowego białka, np. czy jest to białko mleka w proszku, czy mączki
mięsno-kostnej. Dodatkowo na przebieg re- akcji PCR może wpływać wiele czynników, powodując znaczne jej zahamowanie, np.
dodatek preparatów witaminowo-mineral- nych (12). Zestawienie obecnie dostępnych metod analitycznych w zakresie wykrywa- nia „nietypowych” (innych niż mączka mię- sno-kostna) materiałów pochodzenia zwie- rzęcego przedstawiono w tabeli 2.
Podsumowując, w dalszym ciągu pro- wadzone są intensywne prace nad częścio- wym uchyleniem zakazu stosowania prze- tworzonego białka zwierzęcego w żywieniu zwierząt gospodarskich. Jednak nadal bę- dzie obowiązywał zakaz powtórnego prze- twarzania wewnątrzgatunkowego. Warun- kiem koniecznym do wprowadzenia takich zmian jest dostępność zwalidowanych me- tod umożliwiających identyfikację gatun- kową przetworzonego białka zwierzęce- go. Z pewnością przywrócenie stosowa- nia przetworzonego białka zwierzęcego w żywieniu zwierząt nieprzeżuwających miałoby korzystny wpływ na aspekt eko- nomiczny produkcji zwierzęcej.
Piśmiennictwo
1. Rozporządzenie (WE) nr 999/2001 Parlamentu Europej- skiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r., ustanawiające za- sady zapobiegania, kontroli i eliminacji pewnych posta- ci zakaźnego gąbczastego zwyrodnienia mózgu.
2. Decyzja Komisji 2001/9 oraz Decyzja Komisji 2001/165 w sprawie skażeń krzyżowych pasz dla bydła.
3. Rozporządzenie (WE) nr 1774/2002 Parlamentu Europej- skiego i Rady z dnia 3 października 2002 r., ustanawiają- ce przepisy zdrowotne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spoży- cia przez ludzi (Dz.U.L 273, 10.10.2002).
4. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1234/2003 z dnia 10 lipca 2003 r., zmieniające załączniki I, IV i XI do rozporządze- nia (WE) nr 999/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 1326/2001 w odniesieniu do pasażowalnych encefalopatii gąbczastych oraz żywie- nia zwierząt.
5. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1292/2005 z dnia 5 sierp- nia 2005 r. zmieniające załącznik IV do rozporządzenie (WE) Nr 999/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady w za- kresie żywienia zwierząt.
6. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 z dnia 21 października 2009 r. określające
przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych po- chodzenia zwierzęcego, nie przeznaczonych do spo- życia przez ludzi, i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1774/2002 (rozporządzenie o produktach ubocznych po- chodzenia zwierzęcego).
7. Rozporządzenie Komisji (UE) Nr 142/2011 z dnia 25 lu- tego 2011 r. w sprawie wykonania rozporządzenia Parla- mentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 określa- jącego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocz- nych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, oraz w sprawie wykonania dyrek- tywy Rady 97/78/WE w odniesieniu do niektórych pró- bek i przedmiotów zwolnionych z kontroli weterynaryj- nych na granicach w myśl tej dyrektywy.
8. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 56/2013 z dnia 16 stycz- nia 2013 r. zmieniające załączniki I i IV do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 999/2001 usta- nawiającego zasady dotyczące zapobiegania, kontroli i zwalczania niektórych przenośnych gąbczastych ence- falopatii.
9. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady.
Druga mapa drogowa dla TSE. Dokument strategiczny w sprawie pasażowalnych encefalopatii gąbczastych na lata 2010–2015.
10. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 152/2009 z dnia 27 stycz- nia 2009 r. ustanawiające metody pobierania próbek i do- konywania analiz do celów urzędowej kontroli pasz (L 54/1, 26.02.2009).
11. Rozporządzeniu Komisji (UE) nr 51/2013 z dnia 16 stycz- nia 2013 r. zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 152/2009 w odniesieniu do metod analitycznych ozna- czania składników pochodzenia zwierzęcego do celów urzędowej kontroli pasz.
12. Van Raamsdonk L.W.D., Pinotti L., Veys P., Bremer M., Hekman W., Kemmers A., Campagnoli A., Paltanin C., Belinchon Crespo C., Vliege J., Pinckaers V. & Jørgensen J. S.: New developments in classical microscopy; what can be expected for the official control? Biotechnol. Agron. Soc.
Environ. 2011, 15 (S1), 15–24.
13. Fumiere O., Veys P., Boix A., von Holst C., Baeten V., Ber- ben G.: Methods of detection, species identification and quantification of processed animal protein In feeding- stuffs. Biotech. Agron. Soc. Environ. 2009, 13(S), 57–70.
14. Rodríguez M.A., García T., Gonzáles I., Asensio L., Her- nández P.E., Martín R.J.: PCR identification of beef, she- ep, goat and pork in raw and heat–treated meat mixtu- res. J. Food Prot. 2004, 67, 172–177.
15. Martin I., Garcia T., Fajardo V., López–Calleja I., Hernán- dez P.E., Gonazález I., Martín R.: Species–specific PCR for the identification of ruminant species in feedstuffs.
Meat Sci 2007, 75, 120–127.
16. Frezza D., Giambra V., Chegdani F., Fontana C., Mac- cabiani G., Losio N., Faggionato E., Chiappini B., Vac- cari G., von Holst C., Lanni L., Saccares S., Ajmone–
Marsan P. Standard and Light–Cycler PCR methods for animal DNA species detection in animal feedstuffs. In- novative Food Science and Emerging Technologies 2008, 9, 18–23.
Dr Anna Weiner, e-mail: aweiner@piwet.pulawy.pl
W
ostatnich latach w państwach Unii Europejskiej obserwuje się stały spadek pogłowia bydła. W 2012 r. stan tego pogłowia osiągnął liczbę 86,6 mln i był to rok zatrzymania się tego spadku,a jednocześnie nastąpił już nieznaczny wzrost liczby młodego bydła rzeźnego i cie- ląt przeznaczonych do uboju.
Zmiany stanu pogłowia były róż- ne w poszczególnych państwach Unii.
Najwyższy wzrost zaobserwowano na Wę- grzech (ponad 7,5%), w Irlandii (5%), w Es- tonii (4,5%). Natomiast w Niemczech, Fran- cji, Wielkiej Brytanii i w Polsce utrzymywał się na niezmienionym poziomie. Znaczny spadek pogłowia miał miejsce w Bułgarii (ponad 6%) oraz w Hiszpanii i na Litwie (2–3%; 1).
Produkcja wołowiny w 27 państwach Unii była w 2012 r. niższa w porównaniu z poprzednim rokiem o 4% i kształtowa- ła się na poziomie 7,5 mln ton. Obniżył się znacząco eksport, gdyż zmniejszyła się podaż, która na Słowacji spadła ponad 13%; wysoki spadek podaży (8–9%) od- notowano w Czechach, Irlandii i Szwecji.
W państwach największych producentów
Ocena wyników badania sanitarno‑weterynaryjnego
bydła rzeźnego w Polsce w 2012 r.
Henryk Lis, Krzysztof Górski
z Katedry Rozrodu i Higieny Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach
Higiena żywności i pasz
431
Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(5)
wołowiny – w Hiszpanii i Niemczech – po- daż obniżyła się od 1 do 2%, a od 5 do 6%
we Francji i Wielkiej Brytanii. We Wło- szech i w Polsce spadek produkcji wołowi- ny wynosił od 2,8 do 3,6%. Wzrost produk- cji wołowiny zanotowano w Bułgarii (około 6%), w Rumunii (prawie 5%) oraz w Austrii (nieco poniżej 2%). Według prognoz Ko- misji Europejskiej odbudowa rynku woło- winy może nastąpić dopiero w 2014 r. (1).
W Polsce zmniejszona podaż wołowi- ny w 2012 r. miała wpływ na obniżenie się o 2% eksportu żywca, mięsa i przetworów z wołowiny. Eksport wyniósł 302,4 tys. ton, gdy rok wcześniej wynosił 322,5 tys. ton.
Import był na poziomie roku poprzedniego i wynosił 20 tys. ton. Utrzymało się dodat- nie saldo obrotów handlowych wołowiną.
W strukturze eksportu wołowiną do- minowało mięso wołowe świeże i chło- dzone (71%), mięso mrożone (16%), prze- twory wołowe i żywiec (w ekwiwalencie mięsa) po 6% (2).
Głównymi odbiorcami mięsa wołowe- go były państwa Unii Europejskiej, dawnej piętnastki, które zakupiły 73,2% ogólnej puli (Holandia, Włochy) oraz Turcja – po- nad połowę całego eksportu na rynek Unii.
Na uwagę zasługuje wzrost eksportu mięsa wołowego do Rosji, który w 2012 r.
wynosił 7 tys. ton, kiedy rok wcześniej tyl- ko 3,2 tys. ton. Natomiast nastąpił znaczą- cy spadek eksportu do Niemiec (o 18%), do 28 tys. ton. Poza Rosją odbiorcami naszej wołowiny były: Holandia, Szwecja, Fran- cja i Niemcy.
Import mięsa wołowego (świeże, chło- dzone, mrożone) był mniejszy w 2012 r. od roku poprzedniego o 12% i wynosił około 11,5 tys. ton. Wołowina świeża pochodziła głównie ze Słowacji, Czech i Wielkiej Bry- tanii, a mrożona z Czech, Irlandii i Wiel- kiej Brytanii. Saldo obrotów mięsem wo- łowym pozostało na poziomie 252 tys. ton.
Eksport żywca wołowego i cielęcego w ekwi walencie mięsa w 2012 r. wyno- sił ok. 20 tys. ton i był niższy od roku po- przedniego o 22%. Głównymi odbiorcami żywych zwierząt z Polski były, podobnie jak w latach ubieg łych, Holandia, Włochy, Hiszpania i Rosja (2).
Import żywca wołowego pochodził głównie z Litwy i Niemiec i wynosił 7,2 tys.
ton w ekwiwalencie mięsa. Eksport prze- tworów wołowych wynosił 19,5 tys. ton, był wyższy niż w 2011 r. o 9,5%, a odbiorcami były głównie państwa Unii Europejskiej.
Inna była i jest w Polsce struktura ubo- jów bydła w porównaniu z państwami daw- nej piętnastki. Różna jest też jakość produ- kowanej wołowiny. Najwyższa klasa pol- skiej wołowiny stanowi 30% ogólnej puli z ubijanego bydła, natomiast we Francji osiąga 70%.
W Polsce uzyskujemy z ubijanej sztu- ki około 200 kg i jest to o 100 kg mniej niż we Francji, czy o 68 kg mniej niż w Hisz- panii. Więcej mięsa z jednej ubijanej sztuki uzyskują Czesi (292 kg), Słowacy (257 kg) i Węgrzy (256 kg).
Niskie było i pozostaje w Polsce spo- życie wołowiny, które w 2010 r. wynosiło 2,4 kg na mieszkańca, podczas gdy w in- nych państwach wahało się od 12,5 kg (Niemcy), 12,9 kg (Hiszpania), 19,7 kg (Irlandia), 22,7 kg (Włochy) do 25,8 kg (Francja). Wołowina jako gatunek mię- sa jest w naszych warunkach produktem luksusowym (3).
Materiał i metody
Wzorem ubiegłych lat dane dotyczące oce- ny wyników badania sanitarno-weteryna- ryjnego opracowano na podstawie urzę- dowej dokumentacji Inspekcji Weteryna- ryjnej, pochodzącej ze wszystkich miejsc uboju zwierząt, który odbywał się pod nadzorem lekarsko-weterynaryjnym (4).
Liczba badanego bydła
Liczba (%) zwierząt, u których stwierdzono objawy bądź zmiany chorobowe
Liczba zwierząt uznanych za niezdatne do spożycia
1 594 697 312 214 (19,57) 4330 (0,27)
1 572 413 264 288 (16,80) 4874 (0,30)
Wiek Liczba badanych zwierząt Liczba (%) zwierząt z objawami lub zmianami chorobowymi
Liczba (%) zwierząt uznanych za niezdatne do spożycia
– do 12 miesięcy życia 91 226 3395 (3,72) 429 (0,47)
– od 12 do 30 miesiąca 885 352 72 222 (8,15) 952 (0,10)
– od 30 do 48 miesiąca 151 185 3687 (24,38) 820 (0,54)
– od 48 do 72 miesiąca 144 005 43 901 (30,48) 1019 (0,70)
– od 72 miesiąca i wyżej 300 615 107 899 (35,88) 1654 (0,55)
Razem 1 572 413 264 288 (16,80) 4874 (0,30)
Rodzaj zmian Liczba (%) zwierząt
w 2009 r.
Liczba (%) zwierząt w 2012 r.
BSE 0 3 (0,0001)
Gruźlica 3 (0,0001) 7 (0,00004)
Posocznica i ropnica 1262 (0,07) 1466 (0,09)
Nowotwory 21 (0,001) 10 (0,0006)
Białaczka 0 (0) 1 (0,000)
Wychudzenie i wodnistość tuszy 356 (0,02) 845 (0,05)
Żółtaczka 144 (0,009) 127 (0,008)
Rozkład gnilny 25 (0,001) 46 (0,002)
Niezupełne wykrwawienie, ubój w agonii, śmierć naturalna 116 (0,07) 532 (0,03)
Zatrucie środkami chemicznymi 21 (0,001) 5 (0,0003)
Wągrzyca 908 (0,05) 697 (0,04)
Bąblowica 46 (0,002) 0 (0,0)
Choroba motylicza 152 173 (9,54) 130 985 (8,33)
Inne pasożyty 1128 (0,07) 893 (0,05)
Ogniska ropne, zanieczyszczenia, przekrwienia tkanek 12 8973 (8,08) 11 1900 (7,11)
Inne zmiany 25 440 (1,59) 15 985 (1,01)
Razem 312 214 (19,57) 264 288 (16,80)
Tabela 1. Wyniki badania sanitarno-weterynaryjnego bydła rzeźnego w 2009 r. i 2012 r.
Tabela 3. Objawy bądź zmiany chorobowe u bydła rzeźnego w zależności od wieku
Tabela 2. Rodzaj zmian stwierdzanych w badaniu sanitarno-weterynaryjnym bydła w 2009 r. i 2012 r.
Higiena żywności i pasz
432 Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(5)
Wyniki i omówienie
W 2012 r. w Polsce poddano ubojowi po- nad 1,5 mln sztuk bydła i cieląt w wieku od kilku miesięcy do ponad sześciu lat. Ob- jawy bądź zmiany chorobowe stwierdzo- no u ponad 250 tys. badanych, co stanowi- ło 16,80% wszystkich zwierząt poddanych ubojowi. Za niezdatne do spożycia uzna- no 4874 sztuki (0,30%). Wyniki te porów- nano z badaniami z 2009 r. Szczegóły po- dane są w tabeli 1.
Badaniem lekarsko-weterynaryjnym rozpoznano gruźlicę, posocznicę i ropnicę, nowotwory, białaczkę, wychudzenie i wod- nistość tuszy, żółtaczkę, rozkład gnilny, nie- zupełne wykrwawienie, śmierć naturalną lub ubój w agonii, zatrucia środkami che- micznymi, wągrzycę, motylicę oraz inne pasożyty, ogniska ropne, zanieczyszczenia, przekrwienia tkanek i inne zmiany (tab. 2).
Za niezdatne do spożycia uznano prawie 5 tys. sztuk. Liczba zwierząt ze zmianami bądź objawami chorobowymi różniła się znacznie zależnie od ich wieku. Najmniejszą liczbę – 3395 sztuk (3,72%) stanowiły zwie- rzęta młode, do wieku 12 miesięcy życia, najwyższą liczbę, prawie 108 tys. (35,88%), zwierzęta w wieku powyżej 6 lat (tab. 3).
Przyczyną zmian chorobowych najczę- ściej pozostawała motylica wątrobowa, stwierdzana u ponad 130 tys. sztuk bydła (8,33%) oraz ogniska ropne, zanieczysz- czenia, przekrwienia tkanek, rozpoznane u prawie 112 tys. sztuk zwierząt (7,11%).
Inne zmiany dotyczyły prawie 16 tys. ba- danych zwierząt (1,01%).
Odnosząc wyniki badania do analogicz- nych z 2009 r., można zauważyć, że nastąpił spadek nieznacznie powyżej jednego pro- cent badanych, u których rozpoznawano zmiany bądź objawy chorobowe.
Z uwagi na znaczący import bydła rzeź- nego poddawanego ubojowi w określonych rejonach, nie porównywano oceny wyni- ków z latami ubiegłymi.
Piśmiennictwo
1. Judzińska A.: Produkcja mięsa w Unii Europejskiej w 2012 r. Gosp. Mięsna 2013, 64, 34–37.
2. Tereszczuk M.: Analiza wyników handlu zagranicznego mięsem w 2012 r. Gosp. Mięsna 2013, 64, 40–46.
3. Rycombel D.: Przewidywane zmiany na polskim rynku wołowiny. Gosp. Mięsna 2012, 63, 34–37.
4. Inspekcja Weterynaryjna. RRW–6. Sprawozdanie z wy- ników urzędowego badania zwierząt i mięsa za 2012 rok.
5. Lis H., Górski K.: Ocena wyników badania sanitarno–
weterynaryjnego bydła rzeźnego w Polsce w 2009 r. Ży- cie Wet. 2011, 86, 314–316.
Prof. zw. dr hab. Henryk Lis, ul. Międzynarodowa 32 m. 21, 03-922 Warszawa
L
ata 1949–1956 stanowiły niełatwy okres w dziejach polskiego rolnictwa. Wów- czas realizowano ideę budowy rolnictwa opartego na innych zasadach niż dotych- czas. Położono szczególny nacisk na za- mianę wiejskiej gospodarki indywidual- nej na zespołową, a wyrazem tych zmian było zakładanie spółdzielni produkcyjnych wzorowanych na radzieckich kołchozach, a także rozbudowa Państwowych Gospo- darstw Rolnych (1). Zdecydowana więk- szość rolników wykazywała przywiąza- nie do swej ziemi, stawiała opór kolekty- wizacji. Decydenci odpowiedzialni za jej przebieg wiedzieli o nieprzychylnych na- strojach na wsi wobec władzy niskiej wy- dajności zespołowego gospodarowania.Słabość gospodarcza spółdzielń uwi- daczniała się w produkcji zwierzęcej. Nie- którzy spółdzielcy obsługujący inwentarz byli nieudolni, nie znali norm żywienia (2).
Specjaliści analizujący rozwój gospodarczy wsi liczyli, że do poprawy funkcjonowania polskiego rolnictwa przyczyni się pozasz- kolna oświata, obejmująca rzesze chłopów pracujących indywidualnie, jak i zespołowo (3). Organizowano liczne kursy i szkolenia, a do udziału w nich zachęcało radio, prasa oraz wędrowni instruktorzy. Prócz kursów hodowlano-weterynaryjnych urządzano kursy m.in. dla ogrodników, traktorzystów,
brygadzistów i kombajnistów. Ówczesne media informowały o znacznym zain- teresowaniu edukacją wśród dorosłych mieszkańców wsi, którzy „z zapałem młodzików zdobywają wiedzę” (4). Rze- czywistość wyglądała zgoła odmiennie.
Zwłaszcza starsi rolnicy, przywiązani do dawnych form gospodarowania, byli nie- chętni pozaszkolnej oświacie. Frekwencja na kursach i szkoleniach była niewielka (5).
Program kształcenia na kursach i szko- leniach uwzględniał różne formy nauczania (6). Najczęściej program szkolenia obejmo- wał 60 godzin, a podczas zajęć przerabia- no materiał z dziedziny produkcji roślin- nej, hodowli oraz służby weterynaryjnej (7). Zalecano, aby metody kształcenia od- znaczały się nowoczesnością i praktycz- nością (8). W branżowych czasopismach zwracano się do instruktorów: „Powinni- śmy zerwać z pokutującym jeszcze nieraz mniemaniem, że nauczanie na kursach jest łatwiejsze niż w szkole. Wręcz odwrotnie!
Teoretyzowanie tu jest jeszcze bardziej niedopuszczalne. Poziom słuchaczy jest na ogół więcej zróżnicowany niż w klasie szkolnej, wpływ wychowawczy w zasadzie trudniejszy. Uczących się trzeba nie tylko uczyć rzeczy nowych, ale i oduczać błęd- nych nawyków. Pamięć odbiorców wiado- mości jest w zasadzie gorsza, umysł mniej
elastyczny itd. Wykładowca musi być więc przygotowany do znacznie żywszej dysku- sji, szeregu praktycznych pytań itd. Aka- demizowanie wykładu jest tu znacznie szkodliwsze niż w szkole” (9). Oprócz spe- cjalistów w dziedzinie agronomii, kursy i szkolenia prowadzili przodujący chłopi, pracownicy Państwowych Ośrodków Ma- szynowych, Państwowych Gospodarstw Rolnych (10).
W latach 1949–1956 dużą uwagę przy- wiązywano do hodowli zwierząt gospodar- skich. Był to bowiem okres realizacji tzw.
planu sześcioletniego, którego wytyczne zalecały zdynamizowanie hodowli, mają- cej – w zamierzeniu władz – determino- wać rozwój przemysłu poprzez dostarcza- nie mu takich surowców, jak: mięso, skóry, wełna. Zamierzenia władz odnośnie do in- tensyfikacji produkcji zwierzęcej nie były w pełni realizowane. „W wielu spółdziel- niach” – zapisano w 1955 roku – „wystę- pują poważne zaniedbania w hodowli, nie ma znormowanej pracy, brak jest norm ży- wienia, pasze nie są należycie wykorzysta- ne, a często przy braku odpowiedniej ewi- dencji zużycia przenikają one z hodowli zespołowej na działki przyzagrodowe (…) Spółdzielcy obsługujący inwentarz często są nieudolni, nie znają norm żywienia, na co nie zwróciła uwagi służba zootechnicz- na, nie doszkalając ich praktycznie. Bardzo często sprawę hodowli w tych słabych spół- dzielniach służba zootechniczna omawia tylko z przewodniczącym spółdzielni, nie widząc oborowych i chlewmistrzów” (11).
Władze zwierzchnie zobowiązywały służbę rolną Powiatowych Zarządów Rol- nictwa i Państwowych Ośrodków Maszy- nowych do organizowania systematycz- nych szkoleń brygad hodowlanych (12),
Szkolenia hodowlano‑weterynaryjne dla rolników w latach 1949–1956
Jan Wnęk
z Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Historia weterynarii
433
Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(5)
