Elżbieta Piotrowska
Przemiany kulturalne na ziemi
koszalińskiej
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 10, 111-117
Elżbieta P iotrow ska
PRZEM IA NY KULTURALNE NA ZIEMI KO SZA LIŃ SK IEJ
T rad y cy jn a k u ltu ra ludow a a neoregionalizm
K ształtujące się społeczeństwo polskie na Ziem iach O dzyskanych od czuwało od sam ego początku potrzebę naw iązyw ania do tradycji zapew niających poczucie ciągłości k u ltu raln ej na now ych terenach. W śród elem entów spuścizny k u ltu raln ej w Koszalińskiem zw racano uwagę za rów no na słow iańskie i polskie przekazy archeologiczne i historyczne z okresu średniow iecza, jak i na trad y cje k u ltu ra ln e polskiej ludności rodzim ej, zwłaszcza K rajniaków złotowskich, Kaszubów bytow skich i Sło- w ińców oraz tra d y c y jn ą k u ltu rę ludow ą osadników zw iązaną z regionem , z którego pochodzili (Mazowszem, W ielkopolską, K ujaw am i itp.).
A nalizując słow iańskie i polskie przekazy historyczne, archeologow ie zw racali głów ną uw agę na zagadnienie ciągłości prasłow iańskiego osad n ictw a oraz znaczenie w yników sw ych badań dla procesów stabilizacji społeczeństw a na ziem iach, k tóre pow róciły do M acierzy. Przez wiele lat te zagadnienia w zbudzały znaczne zainteresow anie szerokich w arstw osad n ik ów 1. U pow szechnianie trad y cji k u ltu ra ln y c h polskiej ludności rodzi m ej m a z kolei istotne znaczenie dla zachow ania zw iązków współczesnej k u ltu ry regionu ze spuścizną k u ltu ra ln ą Polaków żyjących na tych te re nach przed ich w yzw oleniem w 1945 r.2 O ukształtow aniu kulturalnego oblicza Ziem O dzyskanych zadecydow ało jed n ak początkow o głównie zróżnicow ane pochodzenie regionalne osadników , których życie kształto w ało się m .in. w ram ach trad y cy jn ej k u ltu ry ludow ej. W arty k u le n in iej szym zwrócono w zw iązku z tym uw agę na znaczenie trad y cji (zwłaszcza trad y cy jn ej k u ltu ry ludow ej) oraz rozwój neoregionalizm u, co oczywiście
— 112 —
stanow i tylko frag m en t szerokiej problem atyki przebrażeń k u ltu raln y ch regionu.
T radycyjnej k u ltu rze ludowej w Polsce poświęcono bogatą litera tu rę . Problem y zachow ania i p rzem ian y w ielu elem entów tej k u ltu ry w n o wej sytuacji osadników na wsi w K oszalińskiem przedstaw iono zwłaszcza w pracy zbiorowej : Stare i now e w ku ltu rze w si koszalińskiej3.
Pom orze Zachodnie, tak jak i całe Ziem ie O dzyskane, stało się po w ojnie now ą ojczyzną dla m ilionów Polaków : osadników przybyłych z różnych stro n k raju , rep a tria n tó w ze wschodu i zachodu oraz reem i grantó w pow racających często po w ieloletniej tułaczce. Ludność ziem zachodnich i północnych stanow i ze względu na swe pochodzenie te ry torialn e praw dziw ą m ozaikę. W tej dziedzinie Pom orze Zachodnie (byłe w ojew ództw a koszalińskie i szczecińskie) w yróżnia się nie tylko w p o ró w nan iu do ziem daw nych, ale także spośród innych terenów Ziem O dzyskanych. Na Śląsku Opolskim, M azurach czy Ziemi Lubuskiej do m inuje ludność rodzim a lub przybysze z określonego tere n u przedw ojen nej Polski. N atom iast p raw ie całe Pom orze Zachodnie stanow i „m ieszan kę osadniczą”, w której nie przew aża żadna z grup regionalnych4.
Zróżnicow ane pochodzenie tery to rialn e ludności w yw ierało u jem ny w pływ nie tylko na kształtow anie się społeczności lokalnych. Nie sp rz y jało ono także ku ltyw ow aniu odziedziczonych tra d y c ji5. Osadnicy p rzy jeżdżali w praw dzie na ogół z terenów w iejskich, gdzie folklor ludow y był zazwyczaj jeszcze zachow yw any, tu jed n ak woleli nie w yróżniać się. Powodowało to pew ną konsolidację, ale w oparciu o konform izm ograniczony jed y n ie do w spólnych elem entów k u lturow y ch 6.
W ielu pracow ników k u ltu ry sądzi, że pilnym obecnie problem em jest określenie m iejsca i znaczenia, jakie m iała k u ltu ra ludow a w k u ltu rze narodow ej oraz sposobu w y korzystania jej bogactw a dla dalszego roz w oju k u ltu ry polskiej 7. Zw olennicy badań nad trady cjam i k u ltu raln y m i narodu czy poszczególnych regionów rzadko są dziś trady cjonalistam i; nie chodzi im bow iem o k u lt przeszłości, ale raczej o upow szechnianie odpowiedniego w yboru treści z tej przeszłości, dostosow anego do a k tu alnych potrzeb i sy tu acji8. K ształtow anie k u ltu ry polega na konty nuacji oraz aktualizow aniu tych w artości dotychczasow ego dorobku społecz nego, które odpow iadają w spółczesnem u społeczeństw u, a rów nocześnie odchodzi się od trad y cji stanow iących przeżyte form y i treści9. W ielu działaczy m yśli n aw et tylko o tym , aby nowe, istotne treści upow szech niać spraw niej, uw zględniając czy nie zrażając przyw iązania do d rugo rzędnych upodobań trady cy jn y ch, co oczywiście dalekie jest od tr a dycjonalizm u. N aw iązyw ać do trad y cji — to nie znaczy zachęcać do bez m yślnego konform izm u grupow ego (środowiskowego czy regionalnego),
ale raczej proponow ać przyw iązanie do w ypróbow anych elem entów spuś cizny k u ltu ra ln e j10.
O becnie szybkie tem po rozw oju technicznego i ekonom iczno-społecz nego rad y k aln ie przeobraża życie jednego pokolenia. W tej sytuacji w y raźnie dezaktu alizują się stare wzory, ty m bardziej że dynam iczny postęp dystan su je osiągnięcia przeszłości. W dziedzinie k u ltu ry w ślad za osiąg nięciam i techniki k ształtu je się now a orien tacja: dążenie do odrzucenia w zorów przeszłości i życia na w skroś nowocześnie, racjonalnie11.
W iele elem entów k u ltu ry ludow ej zanika w zw iązku z upadkiem sa m ow ystarczalnego gospodarstw a chłopskiego, w którym w ytw arzano na potrzeb y rodziny nieom al w szystkie przedm ioty, objaw iając przy ich w yk on yw aniu zam iłow ania arty sty czn e oraz wiążąc z tym pew ne aspi racje społeczne w środow isku.
Nowoczesność w kracza na wieś w zw iązku ze zm ianam i w pracy i w a ru n k ach bytow ych ludności oraz przez adaptację m iejskich wzorów kultu row y ch. Nowa k u ltu ra wsi k ształtuje się więc zarów no pod w p ły wem zm ian w życiu i sposobach gospodarow ania, jak też w związku z przenikan iem różnych elem entów k u ltu ry m iejskiej. D ynam ika rozw oju życia k u ltu ralneg o naszej wsi jest zw iązana także z upow szechnieniem środków masowego kom unikow ania i treści k u ltu ry m asow ej, a więc pod lega ty m sam ym czynnikom , co rozwój k u ltu ry ludności m iejskiej12.
Zasiedlenie i zagospodarow anie Ziem O dzyskanych stanow iło okazję do szerokich porów nań i k o nfrontacji dorobku kulturow ego i stylu ży cia m ieszkańców różnych części Polski. To spotkanie przedstaw icieli od m ienny ch k u ltu r regionalnych było także próbą ogólnonarodow ej konso lidacji, przezw yciężającej antagonizm y dzielnicowe. Zderzenie różnych w zorów k u lturo w y ch m iało początkowo c h a ra k te r konflikow y. Stopniow o zm niejszała się moc obow iązująca trad y cy jn y ch nakazów , w zrastało prze konanie (poczucie) o ich względnej w artości. Obecnie w iele elem entów trad y cy jn ej k u ltu ry regionalnej zachowało się w form ie reliktów tra k tow anych jako odśw iętna ozdoba i urozm aicenie codziennego życia, kie row anego bardziej racjonalnym i w zoram i współczesnej k u ltu ry 13.
W śród procesów w ażnych dla kształtow ania k u ltu ry w naszym k raju w zrasta znaczenie neoregionalizm u. W spółczesny regionalizm różni się od daw nej regionalnej k u ltu ry ludow ej, jak też trad y cyjneg o ruchu re gionalnego, w któ rym obok pietyzm u dla rodzim ych trad y cji (szczegól nie folkloru) dom inow ał często p a rty k u lary zm przyczyniający się do utrzy m y w an ia antagonizm ów dzielnicowych. T rad ycy jn y ru ch regionalny reprezen tow ał wiele tw órczych w artości: krzew ił ośw iatę na wsi, inicjo w ał badania etnograficzne czy historyczne. Zróżnicow ana terenow o k u l tu ra ludow a kształtow ała się w toku w ielow iekow ego procesu historycz nego. N atom iast współczesne d yferen cjacje regionalne są w dużym stop
— 114 —
niu zw iązane z rozw ojem in sty tu cji k u ltu ra ln y c h oraz zdecentralizow a niem adm inistracji, co przyczyniło się do rozbudzenia aktyw ności k u ltu ralnej, zwłaszcza inteligencji, o zróżnicow anym terenow o charakterze. W rozw oju współczesnego regionalizm u obok in sty tu cji k u ltu ra ln y c h podległych terenow ym organom w ładzy zasadniczą rolę odgryw a także ruch społeczny, w y stępujący głównie w form ie stow arzyszeń regionalnych i lokalnych. W iększość z nich pow stała po 1956 г., co potw ierdza zw ią zek tego ruch z d ecentralizacją adm in istracji oraz popaździernikow ym ożyw ieniem środow isk inteligenckich i inicjatyw y terenow ej. N adal je d n ak działa rów nież szereg tow arzystw regionalnych o długoletnich tr a dycjach, stanow iąc żyw y pom ost m iędzy starszym i now ym n u rte m r u chu regionalnego14.
N eoregionalizm nie jest zw rócony głów nie w stronę przeszłości. W a żną jego cechą jest raczej kształtow anie now ych elem entów kulturo w ych. Ruch regionalny w pływ a na rozwój in icjaty w y ludności, zwłaszcza na teren ach odzyskanych, n a któ rych poza rodzim ym i środow iskam i nie zachow ały się tra d y c y jn e form y w spółdziałania społecznego. N aw iązu jąc do tradycji, ru ch ten k on cen tru je się w dużym stopniu wokół w y daw ania i propagow ania piśm iennictw a o regionie. U pow szechnienie w ie dzy o regionie stanow i w ażny czynnik w pływ ający na zaangażow anie szerokich mas w sp raw y bliżej zw iązane z ich życiem a przez to rów nież na spoistość i stabilizację oraz szybszy rozwój k u ltu ra ln y i gospodarczy społeczności lokalnych. P ro g ram ując np. rozwój koszalińskiej k u ltu ry re gionalnej należy oczywiście korzystać m.in. z trad y cy jn ej sztuki ludow ej Słowińców, Kaszubów bytow skich czy K rajniaków złotowskich, jako ele m entów w zbogacających k u ltu rę nowoczesną.
Mimo zanikania regionalnej k u ltu ry ludow ej i zróżnicow ania k u ltu ralnego różnych środow isk zaw odow ych u trzy m u je się jed n ak społeczność lokalna (zwłaszcza na wsi i w m niejszych m iastach) oraz pew ne dyfe- rencjacje regionalne. D latego też schem aty społeczności lokalnych i re gionalnych, podobnie jak m ałych gru p i m asowego społeczeństw a, m o gą w spólnie pełnić rolę pożytecznych narzędzi analizy; odpow iadające im form y społeczne faktycznie bowiem w spółistnieją w złożonym społe czeństw ie w spółczesnym 15. Przew iduje się zwykle, że w przyszłości pa nować będzie niepodzielnie k u ltu ra uniw ersalna oraz pow szechny u n i- form izm . Tendencje uniw ersalizacji i uniform izacji życia społeczno-eko nomicznego oraz w ielu innych zjaw isk k u lturow y ch są zw iązane ze s ta n daryzacją produkcji, rozw ojem kom unikacji, hand lu i tu ry sty k i oraz (a może przede w szystkim ) oddziaływ aniem środków m asowego p rzeka zu. Czynnikiem u trzy m u jący m k u ltu rę w stanie płodnego zróżnicow ania mogą się jed n ak okazać także w przyszłości d y stynk cje reg ion alne16.
m ają w ażne znaczenie praktyczne, choć zagadnienia neoregionalizm u nie odgryw ają oczywiście tak dużej roli jak do niedaw na tra d y c y jn a kul tu ra ludow a. A nalizując problem y regionalizm u współczesnego, główną uw agę zw raca się na w łaściw y w ybór celów i form działania rozbudow a nej sieci in sty tu cji k u ltu ra ln y c h 17.
Problem y k u ltu ry regionalnej m ają nadal istotne znaczenie także dla szerokiego kręg u społeczeństw a. W spraw ach ogólnoludzkich uczestniczy my w dużym stopniu poprzez k u ltu rę swego narodu. A nalogicznie w ży ciu narodu znaczna część społeczeństw a bierze udział poprzez sw ą g ru pę regionalną. Jed n o stk a uczestnicząca w życiu ogólnonarodow ym nie przestaje rów nież współcześnie być członkiem jak iejś społeczności lo kalnej, k tó ra nadal pełni w ażną funkcję w przekazyw aniu dorobku kul tu raln ego i życiu codziennym 18. Poznanie i zrozum ienie sp raw bliskich, ułatw ia orientację w szerszym świecie, a przyw iązanie do rodzim ej k u l tu ry i zw iązek uczuciowy ze środow iskiem są w ażnym i elem entam i pa triotyzm u.
P r z y p i s y
1 Por. H. Janocha, Znaczenie badań archeologicznych dla procesów integra
cyjnych w: Rozwój kultury regionalnej w w o je w ó d z tw ie koszalińskim. Praca zbio
rowa pod red. E. Piotrowskiej (w druku).
2 M ateriały historyczne dla opracowania tego zagadnienia przedstawił Andrzej Cz;chowicz w artykule: Z kart historii kultury polskiej, opublikowanym w pracy zbiorowej : Z zagadnień kształtowania kultury. Opublikowano także szereg mate riałów o kulturze ludności rodzimej. M.in. Ryszard Kukier przedstawił informacje etnograficzne o życiu Kaszubów bytowskich, Bożena Stelmachowska badała kul turę Słow ińców , a Zygmunt Zagórski analizował gwary Krajny. Zob. Bibliografia w: Z zagadnień kształtowania kultury w w o je w ó d z tw ie koszalińskim. Praca zbio rowa pod red. E. Piotrowskiej. Koszalin 1974, s. 187 - 190.
8 Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej. Praca zbiorowa pod red. J. Burszty. Poznań 1964, ss. 275; Z. Piotrowski, Znaczenie tradycyjn ej kultury ludowej polskich
grup regionalnych dla rozw oju społecznego Ziem Zachodnich, Biuletyn WDK. Ko
szalin 4/1961, s. 12-15.
4 Na podstawie spisu powszechnego w 1950 r. ustalono, że w woj. koszalińskim było 8% ludności autochtonicznej. Wśród ludności napływowej 25% stanowili re patrianci z terenów włączonych do ZSRR. Z wojew ództw bydgoskiego i kieleckiego pochodziło po 11% osadników, 9% — z lubelskiego, 8% — z rzeszowskiego, po 7% — z warszawskiego i łódzkiego, po 3 - 5% z ziem dawnych województw gdań skiego i poznańskiego oraz z Warszawy. Po 1 - 2% ludności przybyło z krakowskie go, z ziem dawnych w ojew ództw białostockiego i katowickiego, z Łodzi oraz z za granicy (głównie reemigranci). Taik w ięc zasadnicza mieszanka osadnicza w oje w ództwa była złożona z przybyszów z przeszło dziesięciu województw przedwo jennej Polski. Inny charakter m iały w województw ie koszalińskim ziemie dawnego
— 116 —
Pogranicza, szczególnie powiat złotowski i bytowski o dużym procencie ludności autochtonicznej, oraz w w ojew ództw ie szczecińskim powiat chojeński zasiedlony w większości przez repatriantów z ZSRR. W kilkunastu powiatach Pomorza Za chodniego 20 - 50% osadników stanowili repatrianci, którzy pochodzili jednak z k il ku w ojewództw m iędzywojennego państwa polskiego, a w ięc nie z jednej grupy
r e g io n a ln e j . Por. Pochodzenie terytorialne ludności Ziem Zachodnich w 1950 r. Oprać. L. Kosiński. Warszawa 1960, s. 38 oraz tabelę nr 2 i mapę nr 16.
5 Podział administracyjiny nie jest oczyw iście równoznaczny z etniczną regio nalizacją. Dlatego też pochodzenie terytorialne ludności ustalone na podstawie za m ieszkania w 1939 r. w poszczególnych województwach ma tylko orientacyjne znaczenie. Problematyka regionów etnograficznych w Polsce ma dość szeroką lite raturę m.in.: J. S. Bystroń, Ugrupowania etniczne ludu polskiego. Kraków 1925; J. Obrębski, Problem grup etnicznych w etnografii i jego socjologiczne ujęcie. „Przegląd Socjologiczny” 1936, t. 4; J. Gajek, Polski atlas etnograficzny. Lublin 1947 oraz O mechanizmie powsta wania regionów etnograficznych. „Biblioteka Et nografii Polski”. T. 10 poświęcony VII Kongresowi w M oskwie w 1964 r.
e Z. Piotrowski, Społeczno-demograficzne i kulturalne przeobrażenia Kołobrzegu. „Przegląd Zachodnio-Pomorski” 1965, nr 2, s. 83.
7 Z. Szyfelbejn, Zbiór wiadomości o tr adycyjn ej kulturze lu dowej w Polsce. Warszawa 1960, s. 7. Zob. też J. Damrosz, Kultura ludowa wobec przemian c y w i
lizacji industrialnej. „Kultura i Społeczeństwo” 1973, nr 1, t. 17.
8 K. Pietkiewicz, Rola i znaczenie artystycznej tradycji ludowej we współczes
nej kulturze polskiej. „Polska Sztuka Ludowa” 1963, nr 2, s. 71.
9 W. Kamiński, P e rs p e k ty w y unowocześnienia działalności kulturalno-oświatowej
w Polsce. „Kloniki Kulturalno-Oświatowe OPARA”. Warszawa 1963, s. 13.
10 J. Szacki, Tradycja. Przegląd problematyki. Warszawa 1971, s. 237.
11 E. Piotrowska, Książka w życiu społeczeństwa kołobrzeskiego. Koszalin 1971, s. 97. Innym obok czytelnictwa przykładem szybkich przeobrażeń w życiu kultu ralnym ludności mogą być zmiany w um eblowaniu mieszkali. Zob. O. M ulkiewicz- Goldbergowa, Przemiany urządzenia wnętrza współczesnej izby wiejskiej. „Polska Sztuka Ludowa” 1967, R. XXI, s. 127. Najlepszym przykładem przeciwstaw iania „nowoczesności” i tradycji oraz rozpatrywania ew olucji społecznej jako procesu racjonalizacji stosunków społecznych była socjologia Maxa Webera — dziś nieraz z tego powodu krytykowana. J. Szacki, Tradycja, op. cit. s. 69.
18 Por. A. Pawełczyńska, Dynamika przemian kulturowych na wsi — metoda
badania głównych tendencji. Warszawa 1966, s. 121 - 124, 141 - 142 oraz 248 - 250.
18 Por. J. Burszta, Kategorie ludności i ich ty p kulturowy w: Przemiany spo
łeczne na Ziemiach Zachodnich. Praca zbiorowa pod red. W. Markiewicza i P. Ry
bickiego. Poznań 1967, s. 177.
14 Spośród 471 towarzystw regionalnych i lokalnych działających w 1967 r. 76% powstało po roku 1956. W latach 1959 - 1967 pięciokrotnie wzrosła liczba to warzystw upowszechniających kulturę (z 34 na 169), dwu- i półkrotnie — stow a rzyszeń m iłośników regionu (z 71 na 173) oraiz podwoiła się liczba towarzystw naukowych (z 9 na 19), natomiast słabiej rozwijały się stowarzyszenia artystyczne i rozrywkowe (ze 101 na 110). Zob. Regionalne i lokalne stowarzyszenia kulturalne
w Polsce. Warszawa 1968, s. 8. Por. też: K rajow a narada regionalnych i lokalnych to w a rzy s tw kulturalnych 22 - 23 III 1960 r. W ybrane materiały. Warszawa 1960
oraz: Funkcje i p e r sp e k ty w y działalności ośw iatow ej w regionalnym ruchu kul
turalnym. Warszawa 1965, wyd. powielone CPARA, a także: Rozw ój regionalnych i lokalnych to w a rzy s tw kulturalnych. Warszawa 1965.
15 A. Kloskowska, Kultura masowa. K r y ty k a i obrona. Warszawa 1964, s. 143. Zob też: E. Pietraszek, Kultura ludowa i robotnicza wobec współczesnej proble
m aty ki kultury. „Etnografia Polska” 1966, t. 10.
ie A. Wallis, Socjologia i kształtowanie przestrzeni. Warszawa 1971, s. 189. 17 K. Ż^guiski, Ziemie Zachodnie w życiu kulturalnym Polski, w: Przemiany
społeczne na Ziemiach Zachodnich, s. 274.
18 S. Nowakowski, Społeczność lokalna a zagadnienie upowszechnienia kultury. „Przegląd Socjologiczny” 1957, t. 11, s. 111.
