Henryk Bogacki
Edycje tekstu uchwał II Soboru
Watykańskiego
Collectanea Theologica 37/2, 185-190
K S. H ENRY K BO G A CK I S J, W ARSZAW A
EDYCJE TEKSTU UCHWAŁ II SOBORU WATYKAŃSKIEGO
Po zakończeniu obrad II Soboru W atykańskiego niew ątpliw ie n ajp iln iej szym zadanem było w ydanie wszystkich jego uchwał. Na oałym świecie ukazują się edycje tek stu uchw ał zarówno w języku łacińskim , jak i w roz m aitych przekładach n a języki narodowe. W arto zwrócić uwagę na te w yda nia, które powinny zainteresow ać polskich czytelników.
1. Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vaticanum II, C onstitutiones
Decreta — Const it utiones, wyd. Secretaria G eneralis Concilii Oecumenici
V aticani II, Roma 1966, Polyglotta Vaticana, str. XXVI+1292.
Generalny S e k retariat II Soboru W atykańskiego w rok po zakończeniu obrad soboru w ydał zbiór uchwał soborowych. Ukazał się tom o im ponują cym form acie i grubości, ponieważ wydawca zastosował bardzo szerokie m arginesy i duża czcionkę, co nadaje edycji wygląd uroczysty.
W trakcie obrad soboru przyjęła się prak ty k a oznaczania m ianem „sesja” okresu obrad, jakie każdego roku trw ały przez kilkanaście tygodni. W re zultacie utarło się wym ienianie czterech sesji II Soboru W atykańskiego. Stało się to w brew dotychczasowemu zwyczajowi, kiedy „sesjam i” nazywano nie okresy obrad, lecz uroczyste posiedzenia soborowe, jak np. otw arcie so boru, złożenie przez ojców w yznania wiary, przyjęcie uchwał opracowanych na posiedzeniach roboczych (zwanych kongregacjam i generalnymi) czy zam knięcie soboru. W ten sposób np. I Sobór W atykański liczył cztery sesje, z których tylko trzecia i czwarta ogłosiły uchw ały doktrynalne.
Celem utrzym ania jednolitej term inologii edycja w atykańska stosuje wobec II Soboru W atykańskiego daw ne znaczenie term inu „sesja”. W ten sposób podczas czterech okresów obrad tego soboru doliczono się dziesię ciu sesji. Odliczając sesje inaugurujące poszczególne okresy obrad soboru oraz sesję konkluzyjną, tylko pięć z nich przyniosło uchwały soborowe. Są to:
a. S e s j a III z dnia 4 grudnia 1963 r. (K onstytucja o św. Liturgii, Dekret
o środkach społecznego przekazyw ania myśli).
b. S e s j a V z dnia 21 listopada 1964 r. (K onstytucja dogmatyczna o K oś
ciele, D ekret o Kościołach wschodnich katolickich, Dekret o ekum enizm ie).
c. S e s j a VII z dnia 28 października 1965 r. (Dekret o pasterskich zada
niach biskupów w Kościele, D ekret o przystosow anej odnowie życia za konnego, D ekret o form acji kapłanów, Deklaracja o w ychow aniu chrześ cijańskim , Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich).
d. S e s j a V III z dnia 18 listopada 1965 r. (K onstytucja dogmatyczna o Bo
186
B IU L E T Y N Y I R E C E N Z J Ee. S e s j a IX z dnia 7 grudnia 1965 r. (Deklaracja o wolności religijnej,
D ekret o działalności m isyjnej Kościoła, D ekret o posłudze i życiu k a płańskim , K onstytucja pastoralna o Kościele w świecie współczesnym).
Pierw sza część omawianej edycji w atykańskiej zaw iera w porządku chro nologicznym dokum enty uchwalone przez sobór. D ruga natom iast obejm uje 21 dokum etów wydanych przez Ja n a X X III, Paw ła VI lub ojców soboru, które zostały włączone do akt soboru. Wśród nich znajduje się bulla zwołu jąca sobór, przem ów ienia inauguracyjne i konkluzyjne każdego okresu obrad, przem ówienie papieża i jego orędzie wobec ONZ, orędzie soboru do ludzkości itp. Wreszcie trzecia część podaje łaciński indeks analityczny do uchwał soborowych, zresztą ustępujący pod względem pełności innym tego rodzaju indeksom.
D okum enty soborowe wydano w tej edycji z w ielką starannością. Przede wszystkim popraw iano błędy edytorskie, jakie zakradły się poprzednio do opublikow anych tekstów uchwał soboru. W ymienić należy w pierwszym rzędzie cztery popraw ki: trzy z nich dotyczą K onstytucji dogm atycznej o B ożym O bjawieniu (KO), jedna zaś K onstytucji pastoralnej (KP). W arto przytoczyć brzm ienie tych miejsc w edług poprawnego tekstu.
a. KO 7: „Ideo Christus Dominus... m andatum dedit Apostolis u t Evange
lium... om nibus praedicarent, eis dona divina com m unicantes”. Popraw ka
dotyczy słowa „com m unicantes”, które w tym tekście odnosi się do Apo stołów, podczas gdy pewne w ydania podaw ały omyłkowo „communicans”, a więc słowo to odnosiły do Chrystusa.
b. KO 11: „...veritatem, quam Deus nostrae salutis causa L itteris Sacris
consignari voluit...” Umieszczenie w słowie „causa” kreski poziomej nad
ostatnią samogłoską w skazuje na w łaściwe zrozumienie tekstu: „Bóg...
dla naszego zbaw ienia”, nie zaś: „Bóg, przyczyna naszego zbaw ienia”.
c. KO 12: (rodzaje literackie) „qui illo aevo in m utuo hom inum commercio
passim adhiberi solebant”. P opraw ka polegała na dodaniu słowa „passim”,
które w ypadło przez omyłkę zecera.
d. K P 76: „socialem suam doctrinam docere” zam iast błędnego zw rotu:
„suam doctrinam de societate docere”.
Niniejsze w ydanie otacza szczególną pieczołowitością przypisy. Obliczono, że W uchw ałach U Soboru W atykańskiego w ystępuje ich aż 1158, a wiele z nich zaw iera po kilka odsyłaczy do różnych dokumentów! U jednolicenie sposobu cytowania, dokładne spraw dzenie opisów bibliograficznych wymagało niezwykłego trudu. N iewątpliwie ujaw nią się drobne różnice między tym tekstem a wcześniejszymi w y d a n i a m i i tłum aczeniam i, dokonyw anym i w róż nych krajach na podstawie pierwszych edycji uchwał soborowych. Stąd w ynika konieczność dostosowania do niniejszej edycji w atykańskiej wszelkich publikacji uchw ał soborowych, jakie ukazują się na całym świecie.
2. Documenti — 11 Concilio Vaticano II, [Bologna] 1966, Edizioni Deho-
niane, wyd. 4. str. 1383 + 366.
Jest edycja tekstu łacińskiego i przekładu włoskiego całości dokum entów ogłoszonych przez sobór. Książka zawiera w układzie chronologicznym nie tylko dokum enty uchwalone przez sobór (s. 14—965), lecz rów nież norm y wykonawcze w ydane podczas obrad soboru lub po jego zakończeniu. Wydawcy zebrali tak norm y w ścisłym znaczeniu, które stanow ią praktyczne zastoso w anie konkretnych uchwał soborowych, jak akty, które wyniknęły z jego ducha. W ten sposób w tym dziale znalazły się teksty zniesienia ekskom u nik między Rzymem i K onstantynopolem oraz wspólna deklaracja P aw ła VI i arcbpa M. Ramseya. Dzięki tem u obok 16 dokum entów uchwalonych przez sobór, w zbiorze znajduje się także 14 zarządzeń wykonawczych stosujących
B IU L E T Y N Y I R E C E N Z J E
literę i ducha soboru, poczynając od m otu proprio „Pastorale m unus” z dn. 30. XI. 1963 po m otu proprio „Ecclesiae sanctae” z dn. 6. VIII. 1966 (s. 968—1237). Wreszcie trzecia część zawiera przem ówienia papieży Jan a X X III i Paw ła VI wygłoszone podczas obrad II Soboru W atykańskiego (s. 1240—1383).
Znaczenie i w artość niniejszej edycji niepom iernie powiększają dołą czone indeksy obejm ujące aż 366 stron. Wydawcy w prow adzili num erację m arginesową ciągłą, które obejm uje tak uchwały soboru, jak zarządzenia wykonawcze (razem 2410 numerów). Jest ona dość szczegółowa, gdyż każdy akapit dokum entów opatrzono osobną cyfrą, podczaos gdy oficjalna num e ra c ja poszczególnych dokum entów (oczywiście zachowana w niniejszej edy cji) jednym num erem obejm uje nierzadko kilka akapitów. W prowadzenie num eracji ciągłej ułatw iło pracę wydawców. Przy tekście dokum entów soborowych podano na m arginesie także liczbę odpowiedniego akapitu za rządzenia wykonawczego, a indeks można było znacznie uprościć dzięki jednolitej num eracji całego dzieła.
Omawiane w ydanie dokum entów soborowych zaw iera właściwie cztery indeksy. Pierw szy z nich — skrypturystyczny — podaje cytaty z Pism a św. w ystępujące w uchw ałach soborowych, drugi — indeks „źródeł” — zesta w ia odnośniki do dokum entów nauczania kościelnego zaw arte w uchwałach soboru; trzeci — indeks tzw. „autocytatów ” — zbiera miejsca, w jakich sobór przytacza swe w łasne uchwały.
Najcenniejszy jest czw arty indeks — analityczny, który decyduje o w a r tości wydania. Je st to zestawienie haseł w języku włoskim, ułatw iające odnalezienie w obszernym nauczaniu soboru m iejsca interesującego czytel nika. W ażniejsze hasła posiadają na początku system atyczny przegląd treści związanej z tym hasłem. H asła są opracowane dokładnie. W ystarczy powie dzieć, że hasło „Kościół” obejm uje aż 33 stróny system atycznie uporządko wanych odsyłaczy i może służyć niem al jako schem at dla posoborowego podręcznika eklezjologii dogmatycznej. Dzięki włożonej trosce indeks ten znacznie góruje pod względem dokładności nad indeksem analitycznym za mieszczonym w wyżej omówionym oficjalnym w ydaniu tekstu uchwał so borowych, jakie w tym samym czasie ukazało się w Rzymie.
3. K. RAHNER — H. VORGRIMLER, Kleines K onzilskom pendium , F rei- burg—Basel—Wien 1966, H erder, str. 763.
W kieszonkowym, choć dość grubym tom ie ukazał się oficjalny przekład niemiecki w szystkich uchw ał II Soboru W atykańskiego. W arto zwrócić uwagę na to w ydanie, ponieważ ogólny w stęp oraz szczegółowe w prow adzenia w 16 dokum entów uchwalonych przez sobór napisali dw aj w ybitni autorzy, K arl R a h n e r i H erbert V o r g r i m l e r . Pierw szy jest ogólnie znany jako jeden z najw ybitniejszych współczesnych teologów, który odegrał dużą rolę podczas soboru. Drugi, uczeń R a h n e r a , zdobył nazwisko z racji kierow ania wielom a dziełami zbiorowymi (np. „Sentire Ecclesiam”. Diaco- nia in Christo”, „Exegese und D ogm atik”, „Kleines theologisches W örter buch”, „Gott in W elt”), zwłaszcza redakcją kom entarza do uchwał soboro
wych, jaki ukazuje się w form ie dodatkow ych tomów do „Lexikon für
Theologie und K irche”.
C zytelnika polskiego interesują głównie wprowadzenia, jakim i autorzy poprzedzili w ydanie dokum entów soborowych. Ogólne wprow adzenie zmierza przede w szystkim do zorientow ania w roli soborów powszechnych w Koś ciele oraz przedstaw ienia w za ry si^ przebiegu i problem atyki II Soboru W atykańskiego. A utorzy bardzo dobrze uw ydatniają fakt, że sobór jest w praw dzie zgromadzeniem biskupów, lecz podlega wpływom wyw ieranym nań przez poglądy teologów i wiernych.
Choć wydanie podaje dokum enty soborowe w chronologicznej kolejności ich uchw alenia, autorzy usiłują je „uporządkow ać” proponując system a tyczny układ, jaki R a h n e r ogłosił wcześniej. Według autorów uchwały II Soboru W atykańskiego można usystem atyzować w następujący sposób:
I. Zasadnicze samookreślenie Kościoła: K onstytucja dogmatyczna o Kościele II. W ew nętrzne życie Kościoła:
a) zadanie uświęcania przez liturgię: K onstytucja o św. Liturgii.
b) kierow nictw o Kościoła: Dekret o pasterskich zadaniach biskupów
w Kościele, D ekret o Kościołach wschodnich katolickich.
c) urząd nauczycielski: K onstytucja dogmatyczna o Bożym O bjaw ieniu,
Deklaracja o w ychow aniu chrześcijańskim .
d) poszczególne stany w Kościele: D ekret o posłudze i życiu kapłań
sk im , D ekret o form acji kapłanów , D ekret o przystosow anej odno wie życia zakonnego, D ekret o apostolacie świeckich.
III. Posłannictw o Kościoła na zew nątrz:
a) stosunek do chrześcijan-niekatolików : D ekret o ekum enizm ie, D ekret
o Kościołach wschodnich katolickich.
b) stosunek do niechrześcijan: Deklaracja o stosunku Kościoła do re-
ligii niechrześcijańskich, D ekret o m isyjn ej działalności Kościoła.
c) stosunek do współczesnego św iata: K onstytucja pastoralna o Kościele
w świecie współczesnym , D ekret o środkach społecznego p rzekazy wania m yśli.
d) stosunek do współczesnego pluralizm u światopoglądowego: D eklara
cja o wolności religijnej.
Powyższy podział niew ątpliw ie posługuje się dużymi uproszczeniami, lecz m im o w szystko może stanow ić pożyteczną próbę zwięzłego zobrazowania tem atyki uchw ał soboru.
Każdy dokum ent poprzedza w prowadzenie, krótko relacjonujące przebieg debat soborowych na jego tem at oraz podające analizę stru k tu ry dokum entu wraz z zasadniczymi ideami, jakie w nim w ystępują. W prowadzenia te są zwięzłe i pełne treści, w ym agają uważnego studiowania. Autorzy podkreś lają osiągnięcia soboru, lecz nie tają braków i niedoskonałości, jakie nie uchronnie towarzyszą przejawom działania Urzędu Nauczycielskiego.
W końcowej części autorzy podają obszerny indeks rzeczowy tem atów w ystępujących w uchwałach II Soboru W atykańskiego (s. 677—763). Układ graficzny indeksu niestety nie jest przejrzysty, co przeszkadza w korzysta niu, szczególnie przy dłuższych hasłach.
J g g B IU L E T Y N Y I R E C E N Z J E
4. Num er specjalny miesięcznika „ Ż y c i e i M y ś l ” poświęcony d oku
m entom soborowym, W arszawa 1967, str. 376+47 ilustracji.
R edakcja miesięcznika „Życie i M yśl” obdarzyła czytelników pierwszym pełnym w ydaniem polskiego tłum aczenia uchwał soborowych. Szesnaście dokum entów zgrupowano w trzech działach: K onstytucje, D ekrety, D ekla racje. W ram ach działów układ dokum entów zbliża się do porządku chrono logicznego ich uchw alania. Załączony dodatek „Na tle dokum entów ” zaw iera cztery artykuły, tem atycznie związane z treścią uchwał soborowych. Zesżyt zam ykają liczne zdjęcia, które ułatw iają wczucie się w atm osferę soboru.
Z num eru przebija troska redakcji, aby dokum enty podać w tłum aczeniu przyjętym i zatwierdzonym przez episkopat polski. Skrzętnie zebrano noty bibliograficzne o dotychczasowych publikacjach tłumaczeń oraz zaznaczono źródła, z których dokonano p rz e d ru k tr Jedynie w w ypadku b raku w ydania tłum aczenia oficjalnego redakcja posłużyła się własnym, co w każdym m iej scu zostało skrupulatnie zaznaczone. W ten sposób tylko pięć dokum entów
B IU L E T Y N Y I R E C E N Z J E
redakcja „Życia i M yśli” podaje w przekładzie własnym , a mianowicie:
K onstytucję pastoralną o Kościele w świecie w spółczesnym , Dekret o pa sterskich zadaniach biskupów w Kościele, D ekret o apostolacie św ieckich, D ekret o posłudze i życiu kapłańskim , Deklarację o wychow aniu chrześci jańskim .
Trudno na tym m iejscu przeprowadzać analizę w artości własnych tłu maczeń redakcji „Życia i M yśli”. Trafne oddanie w języku polskim sensu tekstu łacińskiego nie jest łatwe. Również tłum aczenie zatwierdzone przez episkopat polski spotkało się z różnego rodzaju krytykam i, w ystarczy wspom nieć reakcje na tłum aczenie K onstytucji dogm atycznej o Bożym O bjaw ie
niu. N iewątpliwie tłum aczenie „Życia i M yśli” słusznie przekłada określenie
„K onstytucja p asto raln a” nad term in „K onstytucja duszpasterska”, jaki fi guruje w oficjalnym tłum aczeniu episkopatu polskiego.
Zresztą nie trzeba traktow ać dokonanych tłum aczeń jako teksty ostatecz ne. Episkopaty w ielu krajów (np. francuski, niemiecki) w prow adzają po praw ki do uprzednio zatwierdzonych przez siebie tekstów tłumaczeń. Stąd tłum aczenia przedłożone przez „Życie i Myśl” mogą posłużyć jako podstaw a do dyskusji i ew entualnych korektur dotychczasowych tłumaczeń. B rak powszechnie uznanej polskiej term inologii u tru d n ia pracę tłum aczy i zmusza do eksperym entow ania. Jedynie konfrontacja różnych propozycji tran sla- torskich może doprowadzić do znalezienia w języku polskim trafnego odpo wiednika łacińskich term inów teologicznych.
Tłum aczenia „Życia i M yśli” na rów ni z dotychczasowym tekstem oficjal nego tłum aczenia episkopatu polskiego cierpi na ten sam nieunikniony brak, że opiera się na wcześniejszych łacińskich publikacjach uchwał sobo rowych, skorygowanych przez omówioną wyżej edycję w atykańską. W ten sposób w yjaśnia się szokująca rozbieżność w ilości przypisków do niektórych dokumentów. Np. pierw otne w ydania łacińskie D ekretu o działalności m i
syjnej Kościoła podawały odsyłacze do Pism a św. w tekście dokum entu,
natom iast edycja w atykańska przesunęła je do przypisów, co w ydatnie zwiększyło ilość tych ostatnich. Również opis bibliograficzny odsyłaczy w y kazuje nieuchronne braki w stosunku do edycji w atykańskiej.
N iewątpliwie ogół korzystających z w ydania dokum entów opublikowa nych przez redakcję „Życia i Myśli” posługiwać się będzie przede wszystkim tekstem uchwał, a mniej będzie zainteresow any przypiskam i, jednakże umieszczenie ich na końeu poszczególnych dokum entów utrudnia zaznaja m ianie się z nimi.
R edakcja zaznacza w przedmowie, że podjęty przez nią tru d w ydania w języku polskim w szystkich dokum entów soborowych znacznie przewyższał jej możliwości. Stw ierdzenie to nikomu nie w yda się dziwne, kto zetknął się z wielością publikacji na tem at soboru i trudnościam i w yrażenia w łaś ciwego sensu uchwał soborowych. W dodatku redakcja nie zadowoliła się zebraniem wcześniej opublikowanych dokumentów, lecz obok w łasnych tłumaczeń pokusiła się również o krótkie przedstaw ienie przebiegu prac soborowych nad każdym dokumentem. Czytelnik znajdzie więc wykaz nazwisk ojców soboru należących do odpowiednich komisji oraz szkicowy obraz przebiegu dyskusji i głosowań nad projektam i uchwał. Opracowanie tych wiadomości było możliwe m. i. dlatego, że red ak to r naczelny m ie sięcznika, Zbigniew C z a j k o w s k i , znany jest ze swego zainteresow ania soborem i może wykazać się już szeregiem poważnych publikacji na jego tem at (por. przede wszystkim „Na Soborze i poza Soborem”, W arszawa 1965, oraz „Ostatnia sesja Vaticanum II”, W arszawa 1966).
O statnią część num eru specjalnego „Życia i M yśli” w ypełniają a rty kuły podające pewną syntezę osiągnięć soboru. Mimo bowiem pastoralnego nastaw ienia soboru i ujm ow ania uchwał w sposób dostosowany do m en talności współczesnego człowieka, wcale nie jest łatw o czytelnikowi stw o rzyć syntetyczny przegląd osiągnięć, jakim i legitym uje się sobór. Pierw szy
B IU L E T Y N Y I R E C E N Z J E
artykuł (St. L e m a ń s k i , Odnowa teologii w przeddzień Vaticanum II) trafn ie szkicuje zasadnicze kierunki m yślenia, jakie w teologii katolickiej poprzedziły zwołanie soboru, a podczas jego obrad znalazły uznanie w oczach ojców soboru. Następne trzy arty k u ły stanow ią pew ną syntezę owoców so boru. Jan W a g n e r (Soborowe przesłanki powszechnej jedności) w ysuw a na czoło w osiągnięciach soboru dążność Kościoła do wielokierunkowego zbliżenia. Mikołaj R o s t w o r o w s k i (Świadectwo odnowionej łączności) grupuje uchwały soboru wokół następujących zagadnień węzłowych: odnowa instytucji, ekumenizm, odnowa liturgiczna, prom ocja laikatu, wychowanie chrześcijańskie. Wreszcie najpełniejsze podsum owanie sytuacji posoborowej podaje Zbigniew C z a j k o w s k i (K ierunki przem ian i odnowy). Kolejno omawia trudności i nadzieje związane z realizowaniem nieodw racalnych osiągnięć soboru, a potem charakteryzuje k ierunki przem ian tak w ew nątrz Kościoła, jak w stosunkach Kościoła ze światem .
Dzięki trosce i wysiłkom redakcji „Życia i M yśli” czytelnicy polscy zyskali pierwsze pełne wydanie polskiego tekstu wszystkich dokum entów uchwalonych przez II Sobór W atykański.
KS. H E N R YK BO G ACKI SJ
Księga Eklezjastesa, przekład: ks. Konrad M a r k l o w s k i , Biblia Tysiąc lecia, Poznań 1965, str. 760—771.
Księga Eklezjastesa zredagowana w III—II w. prz. Chr. pod względem językowym nie stanowi dla nas przykładu hebraiki klasycznej, jak ą odzna czają się księgi powstałe w -czasach poprzedzających niewolę i podczas jej trw ania. Niezależnie jednak od tego tłum acz, zdając sobie spraw ę z d e kadencji języka, musi go dobrze zrozumieć i wczuć się w ystarczająco w intencje i sposób m ówienia au to ra świętego. Nie jest to łatw e i z pew nością tłum acz K oheleta w BT pisał z całym przekonaniem to, co zn ajduje my we w stępie księgi: „Tekst hebrajski zachował się w stanie stosunkowo dobrym, nie brak w nim jednak miejsc niejasnych, co przy swoistym stylu autora spraw ia, że dzieło jego należy do najtrudniejszych ksiąg S ta rego T estam entu” (BT. str. 760).
Przekład tej księgi w BT czyta się łatw o i z pewnością jest on dla nas bardziej zrozumiały niż ten, który znajdujem y w tłum aczeniu W ujka. W ydaje się jednak, że nie liczono się zawsze w tym przekładzie z tekstem oryginalnym, ze sposobem w yrażania się poezji hebrajskiej, a czasem także nie odkryto właściwego sensu wypowiedzi, lub ją zaciemniono.
Przejdźm y po kolei poszczególne teksty 12 rozdziałów tej księgi i p rzy j rzyjm y się owym m ankam entom ; może należałoby je usunąć — gdyby
uznane zostały za rzeczywiste — w następnym w ydaniu Biblii.
W 1, 5 czytamy: „Słońce wschodzi i zachodzi...”, tymczasem w BH mamy w yraźnie: „Słońce wschodzi i słońce zachodzi”. Tak więc pominięto tu słowo hebrajskie, ale za to w tym samym zdaniu dodano „znowu”, co znów nie ma odpowiednika w BH.
W w. 6. pięknie w prawdzie skonstruow ane zdanie, nie zbyt dokładnie oddaje w łaściw ą treść tego wiersza, gdyż naprzód niepotrzebnie tłum acz pom inął użyte w hebr. po raz drugi słowo „w iatr”, zaś ostatnia część w iersza jest jedynie jego parafrazą: „i znowu w raca na drogę swojego krążenia”, gdyż w BH czytamy tylko: „do krążenia swego w iatr pow raca”. W w. 9. zdanie w wypowiedzi tłum acza zatraciło, jak się zdaje, siłę eks presji: wypowiedź hebr. m ah-śeh a jah ” nie pokryw a się bowiem w pełni z tym, co czytamy w BT „To co było, to też i będzie”. W yrażenie bowiem
