213
R
E
C
E
N
Z
J
E
Rozprawy z dziejów oświaty t. XX/77 l
Jean Thomas, LES GRANDS PROBLÊMES DE L'ÉDUCATION DANS LE MONDE. ESSAI D'ANALYSE ET DE SYNTHÈSE, wyd. Les Presses de l'Unesco. Presse
Uni-versaire de France, Paris 1975, ss. 172. Co dwa lata w Genewie odbywają
się sesje Międzynarodowej Konferencji Oświatowej Unesco. W części plenarnej tych spotkań omawia się tendencje i osiągnięcia w dziedzinie edukacji na świecie w określonym czasie, w części specjalistycznej — wytypowane zagad-nienia, uznane w danym okresie za naj-ważniejsze w skali światowej. Wyniki sesji przedstawiane są szerszej publicz-ności przez Międzynarodowe Biuro Wy-chowania Unesco (BIE) w serii publika-cji Etudes et enquêtes d'éducation
com-parée.
W dniach 19—27 września 1973 r. tematem plenarnych obrad 34 sesji Mię-dzynarodowej Konferencji Oświatowej były najważniejsze tendencje w dzie-dzinie wychowania na świecie, a tema-tem obrad specjalistycznych — związki między zagadnieniami wychowania, kształcenia i zatrudnienia, szczególnie na poziomie szkoły średniej. Obydwa te-maty weszły do książki J. Thomasa
Naj-większe problemy wychowania na świecie,
przygotowanej dla BIE i opublikowanej w wyżej wymienionej serii. Nie jest jed-nak praca Thomasa prostym sprawozda-niem z sesji. Jak pisze sam Autor we „Wstępie", punktem wyjścia jego rozwa-żań stały się tematy -dyskusji wielu zgromadzeń i konferencji, międzynarodo-wych i regionalńych, poświęconych spra-wom edukacji, między innymi powoła-nej przez Unesco w 1972 r. Międzyna-rodowej Konferencji do Spraw Oświaty Dorosłych, konferencji ministrów państw
azjatyckich i konferencji ministrów państw Ameryki Łacińskiej poświęco-nych sprawom planowania gospodarcze-go, które odbyły się w drugiej połowie 1971 г., drugiej konferencji ministrów wychowania Państw Członkowskich Une-sco w Europie, w Bukareszcie w 1973 r. i in. Ogromny wpływ na rozważania Thomasa i kształt recenzowanej pracy miał także raport Międzynarodowej Ko-misji do spraw rozwoju edukacji, po-wołanej przez Unesco w 1971 r. zwany od nazwiska przewodniczącego tej ko-misji — raportem Faure'a.
Zakres książki J. Thomasa jest bar-dzo obszerny i nie dość jasno sprecy-zowany. Autor we „Wstępie" (s. 11) za-strzega się, że bogactwo problematyki wchodzącej w zakres jego rozważań jest tak wielkie, że nie może on rościć so-bie pretensji do wyczerpania, a nawet do dostatecznego pogłębienia tematu. W związku z tym, mimo dążności do bezstronnego, choć zwięzłego przedsta-wiania zagadnień, każdy wybór musiał być arbitralny. Po prostu, wykorzystu-jąc przebogate materiały dokumentacyj-ne i informacje gromadzodokumentacyj-ne przez Mię-dzynarodowe Biuro Wychowania Une-sco, śledząc obrady i prace organizmów międzynarodowych i regionalnych po-święconych sprawom edukacyjnym, wre-szcie przywołując własne doświadczenia i wykorzystując obficie konsultacje u znawców problemu starał się on przed-stawić główne linie rozwojowe i naj-ważniejsze kwestie, które w ostatnich
214 R E C E N Z J E latach wypłynęły w różnych regionach i w różnych państwach świata, w dzie-dzinie kształcenia i wychowania. Pe-wien subiektywizm opinii Thomasa pod-kreśla też przedmowa wydawcy (s. 7), w której stwierdzono, iż jego książka jest pracą oryginalną ii nie wszystkie wyrażone przez autora opinie są oficjal-nymi opiniami Unesco. Wydawca pod-kreśla jednak kompetencje Thomasa do opracowania zleconego mu przez BIE tematu: Jean Thomas był bowiem dłu-goletnim inspektorem generalnym nau-czania publicznego we francuskim mini-sterstwie edukacji narodowej, zastępcą dyrektora generalnego Unesco, szefem delegacji francuskiej w t e j organizacji.
Główne kierunki zainteresowań Tho-masa oraz bazę dokumentacyjną jego pracy znakomicie uwydatnia załączona do książki bibliografia. Są to wszystko prace nowe, w ogromnej większości pu-blikowane w latach 1970i—1974 (na 41 pozycji opracowań tematycznych tylko 9 wydano przed 1970 г., przy tym tylko 3 sięgają lat 1961—1965, pozostałe są z drugiej połowy tego dziesięciolecia) w języku francuskim i angielskim. Zupeł-ny brak literatury państw obozu socja-listycznego. Bibliografia dotyczy zagad-nień oświaty dorosłych i edukacji per-manentnej, kształcenia na poziomie śre-dnim i kształcenia zawodowego, miej-sca szkoły i innych form kształcenia w społeczeństwie, kosztów i efektów eko-nomicznych oświaty, planowania w dzie-dzinie edukacji, przemian i poszukiwań oraz badań naukowych w systemach o-światowych i zagadnieniach edukacyj-nych. Ponadto wykorzystane zostały ofi-cjalne dokumenty Unesco — sprawozda-nia z konferencji międzynarodowych po-święconych sprawom edukacyjnym, z lat
1971—1974.
Książka J. Thomasa składa się z sie-dmiu rozdziałów. Autor omawia kolej-no następujące zagadnienia: przemiany w dziedzinie edukacji, zauważalny nie-ustanny rozwój wychowania i wynika-jący stąd ruch reformatorski w oświa-cie na całym świeoświa-cie; wzajemne zależ-ności i uwarunkowania oświaty i eko-nomiki, znajdujące wyraz w relacjach
między szkołą średnią, kształceniem za-wodowym i zatrudnieniem; problemy kształcenia wyższego; edukację doro-słych; raport Faure'a; zagadnienia in-nowacji i ogromną ich rolę w poszuki-waniu optymalnych rozwiązań eduka-cyjnych; sytuacje kryzysowe ii wymogi rozwoju współpracy międzynarodowej w dziedzinie edukacji.
Według Thomasa w początku lat siedemdziesiątych naszego stulecia zary-sowały się dwa niezmiernie ważne zja-wiska w dziedzinie edukacji na świe-cie. Po pierwsze, na skutek wyraźnego kryzysu dotychczasowych systemów edukacyjnych w krajach wysoko rozwi-niętych i wskutek załamania się łatwe-go entuzjazmu dla spraw oświaty (cho-dzi o załamanie się przekonania o wszechmocy oświaty w sprawach na-drabiania zacofania gospodarczego oraz o trudności w przyswajaniu formy kształcenia i nauczania wypracowanych przez k r a j e wysoko uprzemysłowione w krajach Trzeciego Świata) na całym świecie odczuwalny jest i widoczny ruch oświatowy, reformatorski. Po wtóre, w tym samym okresie bardzo wyraźnie za-znaczył się wzrost współpracy między-narodowej w zagadnieniach edukacji. Sprawa wychowania stała się przedmio-tem ożywianych dyskusji, spotkań, prac o zasiięgu i znaczeniu międzynarodo-wym, nie tylko 'kulturalnym i ekono-micznym, ale i politycznym. Przy tym dotychczasowe -formy — zarówno we-wnętrznej polityki oświatowej i syste-mów szkolnych, jak i współpracy mię-dzynarodowej — znajdują się w stanie ostrego kryzysu. Efektem zrozumienia przez rządy państw zarówno sytuacji kryzysowej, jak też potrzeby znalezie-nia remedium jest właśnie raport Fau-re'a i nieoczekiwanie szeroki rezonans tego dokumentu na arenie międzynaro-dowej.
Pierwszy rozdział książki Thomasa jest w gruncie rzeczy wprowadzeniem w problematykę oświatową i różne u-warunkowania przeprowadzanych na całym świecie reform systemów eduka-cyjnych. Problemy centralizacji i decen-tralizacji inicjatyw i władzy szkolnej,
R E C E N Z J E
215 koszity oświaty (nieustannie wzrastające
i coraz bardziej obciążające budżet pań-stwowy), problemy przystosowania sy-stemów oświatowych do potrzeb życia ekonomicznego państw, problemy kadry nauczającej, problemy niepowodzeń szkolnych. Tym, co jednak najbardziej wydaje się wybijać na czoło zagadnień i w pierwszym, i w następnych rozdzia-łach książki Thomasa, jest wielka dys-proporcja środków i potrzeb między państwami wysoko uprzemysłowionymi i k r a j a m i zacofanymi gospodarczo, dys-proporcja, która ma tendencje do zwięk-szania się i która powiększa też inne nierówności, jak niejednakowy dostęp do oświaty dzieci różnych płci ,i środo-wisk, różnych k r a j ó w i rejonów kuli ziemskiej. Tylko w poszukiwaniu no-wych systemów edukacyjnych, nono-wych metod pedagogicznych, nowych inicja-tyw w obrębie każdego państwa i we współpracy międzynarodowej można spodziewać się łagodzenia i przezwycię-żania tych nierówności.
Zagadnieniem, które f r a p u j e Tho-masa szczególnie, jest sprawa zależności między systemem oświaty, kształceniem zawodowym i życiem gospodarczym społeczeństw. Poświęcił temu drugi roz-dział swej książki: „Wykształcenie śred-nie, kształcenie zawodowe i zatrudnie-nie". Zagadnienie to przewija się jed-nak także i w innych rozdziałach. Re-lacjonując stan i sposób kształcenia za-wodowego w różnych k r a j a c h oraz sta-nowisko Unesco w t e j sprawie, Thomas wydaje się najbardziej interesować za-leżnościami między polityką oświatową państw i polityką ekonomiczną, polity-ką zatrudnienia. Pokazuje podstawowe różnice między potrzebami i rozwiąza-niami łączenia przygotowania do zawo-du z systemem oświatowym, wielkie za-interesowanie i zaangażowanie czynni-ków rządowych, najprzeróżniejsze opo-ry przeciwko łączeniu kształcenia ogól-nego i zawodowego (uważaogól-nego w krę-gu kultury europejskiej za „gorsze" od tradycyjnie ogólnokształcącego).
Najpoważniejsze niepokoje Autora dotyczą niebezpieczeństw zbyt radykal-nego „uzawodowienia" systemu
szkolne-go, który zamiast kształcenia ogólnego przygotowywałby uczniów do życia za-wodowego, uniemożliwiając ewentualne zmiany zainteresowań, utrudniając do-stęp do szkół wyższych. Thomas zasta-nawia się, czy interes państwa w dzie-dzinie edukacji — przygotowanie kadr pracowników, zbytnie upraktycznienie nauczania kosztem kierunku ogólno-kształcącego niezbędnego do pełnego rozwoju osobowości •—- nie stanowi po-ważnego niebezpieczeństwa w rozwią-zywaniu problemów oświatowych. W związku z tym rozważa optymalne roz-wiązanie łączenia przygotowywania do życia zawodowego z ogólnokształcącym kierunkiem w szkołach średnich, tak by
dawać uczniom możliwość zmiany zain-teresowań zawodowych, dużą umiejęt-ność i możliwości przystosowywania się do zmieniających się warunków na r y n -ku pracy, wreszcie pełne przygotowanie do podjęcia studiów w szkołach wyż-szych. Ciekawe, że relacjonując różne rozwiązania tego zagadnienia (compre-hensive school w Wielkiej Brytanii, dwuletnie cykle orientacji zawodowej w szkołach średnich RFN) wydaje się nie znać bliżej teorii i doświadczeń szkoły politechnicznej ogólnoksztacącej w ZSRR.
Problem studiów akademickich i kształcenia zawodowego na wyższych uczelniach, z uwzględnieniem dyspropor-cji między potrzebami gospodarczymi państw i tradycyjnymi upodobaniami w społeczeństwie, które powodują nadmiar studiujących i absolwentów w pewnych dyscyplinach studiów (np. humanistycz-nych) i niedobory w innych (techniczno--zawodowych), stanowi podstawę rozwa-żań Thomasa o problemach i perspek-tywach wykształcenia wyższego. Spe-cjalnie wiele uwagi poświęca sprawom wyższych, nieakiademiokich szkół zawo-dowych, t r a k t u j ą c je jako fragment sy-stemu edukacyjnego jeszcze nie dosyć sprecyzowany i ustabilizowany. Wydaje się, że Thomas stosunkowo niewiele zna doświadczeń z państw obozu socjali-stycznego w tego typu szkołach (mimo że przytacza pewne dane na t e n temat, m.in. z Polski).
216 HECENZJE
W związku z ogólnym postulatem demokratyzacji i powszechnego dostępu do wszystkich szczebli kształcenia po-ważnym zagadnieniem jest sprawa re-krutacji na wyższe uczelnie. Doświad-czenia państw ściśle limitujących ilość miejsc na poszczególnych kierunkach studiów, zgodnie z planowanymi potrze-bami gospodarczymi i kulturalnymi, o-graniczają wprawdzie zasadę pełnej de-mokratyzacji kształcenia w szkołach wyższych, ale wydają się poważnym środkiem zaradczym przeciwko wysokim kosztom, które ponosi państwo — i ab-solwenci — w wyniku nie ograniczane-go i spontaniczneograniczane-go naboru studentów (w wyniku jest nadprodukcja i bezro-bocie w jednych dziedzinach, w innych brak kadr). Zresztą — jak zauważa Tho-mas — w państwach, gdzie formalnie nie ma ograniczeń i limitów, faktycznie pewne renomowane szkoły wyższe o bardzo wysokim poziomie są elitarne i trudno dostępne (np. niektóre uniwer-sytety w USA). Demokratyzowanie wy-kształcenia wyższego odbywa się jednak drogą stosowania środków masowego przekazu (np. uniwersytety radiowe) czy też organizowania studiów wieczorowych i korespondencyjnych. Pokazuje Thomas, jak zagadnienia kształcenia wyższego zazębiają się z problemami oświaty do-rosłych i kształcenia ustawicznego. Po-ciąga to za sobą oczywiście i pewne zmiany organizacji szkół wyższych. Ja-kiekolwiek by jednak nie były proble-my szkolnictwa wyższego, są one w za-sadzie jednolite i w krajach wysoko uprzemysłowionych, i w krajach rozwi-jających się (w przeciwieństwie do za-gadnień szkoły początkowej i średniej i kształcenia zawodowego). Wzorców dostarczają uczelnie akademickie kra-jów Europy i Ameryki Północnej.
Przeglądu problemów i potrzeb w dziedzinie oświaty dorosłych dokonał Thomas w czwartym rozdziale swej książki, pokazując jak odmienne proble-my'wchodzą w zagadnienie oświaty do-rosłych w krajach Trzeciego Świata i w krajach wysoko uprzemysłowionych. W rejonach zacofania gospodarczego pro-blemem stale najbardziej palącym jest
kwestia analfabetyzmu dorosłych, w państwach rozwiniętych, zwłaszcza po-siadających spore tradycje w dziedzinie kształcenia dorosłych, więcej znacznie miejsca zajmują >sprawy dokształcania zawodowego i ogólnego. Oczywiście zu-pełnie odmiennie kształtują się w oby-dwu wypadkach sprawy kosztów, kadry nauczycielskiej, metod, a także efekty podejmowanych akcji.
Kształcenie dorosłych zazębia się z problemami edukacji permanentnej i kształcenia ustawicznego. Z problemów, które trzeba rozwiązać, na czoło wysu-wają się zagadnienia koncepcji (do-kształcanie zawodowe i ogólne czy roz-wijanie osobowości i doskonalenie indy-widualne). Bardzo istotnym zadaniem jest ustalenie 'stosunku kształcenia do-* rosłych do oficjalnego systemu szkolne-go, wykorzystywanie metod pozaszkol-nych, środków masowego przekazu.
Załamywanie się dotychczasowych systemów edukacyjnych, poszukiwania nowych rozwiązań organizacyjnych, pe-dagogicznych, ideowych omawia Thomas w rozdziale poświęconym raportowi Międzynarodowej Komisji do Spraw Rozwoju Edukacji — „Uczyć się, aby być". Rozdział ten, jak i następne: „Prio-rytet dla innowacji" oraz „Czy kryzys współpracy międzynarodowej", zawiera-ją bardzo wiele informacji o organiza-cji współpracy międzynarodowej w dzie-dzinie edukacji w warunkach general-nej krytyki systemu szkolnego, załamy-wania się wypracowanych w kręgu kul-tury europejskiej metod i systemów o-światowych i wychowawczych, w ze-tknięciu z zupełnie odmiennymi kultu-rami krajów Trzeciego Świata, z inny-mi warunkainny-mi ekonoinny-micznyinny-mi i socjolo-gicznymi, wreszcie w zetknięciu z zu-pełnie nowymi warunkami i potrzebami życiowymi społeczeństw wysoko uprze-mysłowionych państw, ogromnego sko-ku cywilizacyjnego d postępu wiedzy i techniki.
Thomas omówił dzieje powołania. Komisji E. Faure'a, sposób prowadzenia prac przygotowawczych do raportu, zna-czenie tego dokumentu na terenie mię-dzynarodowym, wywołane wokół niego
RECENZJE 217"
dyskusje, zarysowane perspektywy. Jdnym ze sposobów wyjścia z impasu e-dukacyjnego na świecie ma być racjo-nalnie zorganizowana współpraca mię-dzynarodowa. Dotychczasowe metody w tej dziedzinie okazały się częściowo nie-słuszne, a w części niewystarczające: przenoszono mechanicznie pewne sche-maty z jednym terytoriów na inne, nie licząc się z innymi warunkami ł po-trzebami; bądź też wykorzystywano po^ moc w dziedzinie oświaty do uzyskiwa-nia koncesji, np. ekonomicznych. Współ-praca międzynarodowa odbywająca się pod auspicjami Unesco na uwadze ma gromadzenie informacji, wzajemne prze-kazywanie doświadczeń i konfrontowa-nie poglądów, wspólne prace nad wy-pracowywaniem nowych rozwiązań edu-kacyjnych i zaspokajaniem najpilniej-szych potrzeb krajów rozwijających się. Thomas przedstawił zarys organizacji i metod pracy Unesco. Omówił też sprawę postępu pedagogicznego i innowacji, które przy współdziałaniu państw zain-teresowanych i przy indywidaulnym rozwiązywaniu problemów edukacyjnych każdego kraju, pozwalają jednak wyko-rzystywać cudze doświadczenia, unikać niepotrzebnych kosztów i powtórzeń. Po-równywanie i opracowywanie ekspery-mentów pozwala unowocześniać eduka-cję przy zmniejszonym ryzyku nie prze-myślanych i pochopnych działań.
Książka Thomasa, z całym Charak-terystycznym nachyleniem w kierunku zagadnień edukacyjnych najżywotniej dotyczących krajów Trzeciego Swiaita, jest — jak się wydaje — interesującym dokumentem okresu „wielkiej reformy edukacyjnej" lat 1971—1974 na świecie. Jej największą zaletą jest aktualność i autentyczność relacji. Ze względu na osobę autora i jego powiązania z Une-sco, a także ze względu na materiały, na których Autor opiera swe rozważa-nia, jest ta książka przeglądem najważ-niejszych aktualnych problemów i prac w dziedzinie współpracy międzynarodo-wej nad zagadnieniami edukacji, właśnie w kręgu ludzi i instytucji z Unesco związanych. Pisana jest na gorąco i bez dystansu historycznego, nie wyczerpuje' poruszanych zagadnień. Można też mieć zastrzeżenia co do proporcji między przestawianymi problemami, ale to już wymaga odrębnych badań i rozważań. Istotna jej wartość polega na tym, że jest dokumentem chwili, odbiciem po-glądów i działań w przełomowej dla spraw edukacyjnych epoce ludzi, którzy odgrywają ważną rolę w zachodzących zmianach. Dla historyka oświaty jest to źródło nieocenione.
Kalina Bartnicka
VYBRANÉ SPISY JANA AMOSE KOMENSKÉHO. SVAZEK VIII. AUTOBIOGRA-FICKÉ VYZNANI, PLANY, DOPISY, Stâtni Pedagogické Nakladatelstvi, Praha
1975, ss. 427, ilustr. Omawiany tom Dziel wybranych
Jana Amosa Komeńskiego kończy wiel-kie przedsięwzięcie naukowe i edytor-skie, jakim było ogłoszenie w ciągu 17 lat ośmiu obszernych tomów będących znakomitą reprezentacją tematyczną wszystkich rodzajów piism Komeńskie-go. Dzieła wybrane są dobrze znane wszystkim komeniologom, chociaż prze-znaczone są właściwe i przede wszy-stkim dla czytelników w Czechosłowa-cji. Zanim wydane zostaną wszystkie
tomy Opera orania Komeńskiego — mo-numentalnej edycji zawierającej wszy-stkie «dzieła wielkiego pedagoga w opra-cowaniu krytyczno-filologicznym, z wy-czerpującymi komentarzami i całym nie-zwykle precyzyjnym aparatem edytor-skim1, osiem tomów Dzieł wybranych
1 Dotychczas ogłoszono łącznie siedem
to-mów Opera omnia w różnej kolejności nu-meracji poszczególnych tomów (1, 2, 11, 13, 14, 17, 18).
