"Prasa wielkopolska i jej twórcy w latach 1945-1955", Jan Załubski, Warszawa-Poznań 1972 : [recenzja]

Slomkowska, Alina

"Prasa wielkopolska i jej twórcy w

latach 1945-1955", Jan Załubski,

Warszawa-Poznań 1972 : [recenzja]

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 13/2, 287-292

materiał informujący. A by czytelnikowi ułatwić opanowanie tego bo­ gactwa prof. Koszyk stosuje różne form y — jak np. tablice statystycz­ ne, gromadzenie inform acji w punktach, przenoszenie niektórych infor­ macji *do przypisów. W rozdziale o latach drugiej w ojny światowej autor przytacza nawet krążące wówczas dowcipy polityczne dla ożywienia w y ­ kładu. Mimo tego lektura pracy jest niełatwa i nie sądzę, by książka mia­ ła szanse stać się podręcznikiem uniwersyteckim. W ydaje się, że zakres chronologiczny dzieła, zwłaszcza w obec istotnych różnic omawianych epok, okazał się zbyt rozległy. W obec podejm owanych u nas analogicz­ nych zamierzeń przedstawienia syntezy prasy warto zwrócić uwagę na tę pozycję, choć trudno byłoby ją we wszystkim naśladować. JSTa pewno nasza synteza historii prasy będzie obejmowała również prasę mniejszoś­ ci narodowych i w znacznie większym stopniu uwzględniać będzie prasę polonijną. Ale w poszukiwaniu informacji o źródłach finansowych, o ja­ wnych i konspiracyjnych powiązaniach czasopism, warto naśladować prof. Kurta Koszyka.

Tadeusz Cieślak

II

Jan Z a ł u b s k i , Prasa wielkopolska i je j tw órcy w latach 1945— 1955. Materiały i studia do dziejów kultury w W ielkopolsce W ielkopolskiego T ow a­ rzystwa Kulturalnego Uniwersytetu im. Adama M ickiewicza, zeszyt 5, W ar­ szawa—Poznań 1972, ss. 177.

W historii prasoznawstwa lata 1971— 1972 uznane może będą za p o­ czątek badań nad historią dziennikarstwa Polski Ludowej. W 1971 r. ukazał się pierwszy zeszyt ciągłego wydawnictwa powielanego Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego pt. „Materiały Pomocnicze do Historii Dziennikarstwa Polski Ludow ej” , zawierającego opracowania, wspomnienia i dokumenty1. W 1971 r. ukazało się także pierwszych pięć zeszytów z powielanej serii Prasa Polski Ludowej na temat prasy PPR, PPS, SL, czytelnikowskiej i literackiej, wydanych przez Ośrodek Dzien­ nikarstwa przy Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich2. W 1972 r. w

1 „M ateriały Pom ocnicze do Historii Dziennikarstwa Polski L u d ow ej” , Insty­ tut Dziennikarstwa Uniwersytetu W arszawskiego. Zespół N aukowo-Badaw czy H i­ storii Dziennikarstwa Polski Ludow ej, z. 1, przyg. J. Centkowski, A. Słomkowska, J. Wegner, Warszawa 1971.

3 W serii Prasa Polski Ludow ej ukazały się — z. 1: A. S ł o m k o w s k a , P ra­

sa P olskiej Partii Robotniczej w latach 1944—1946; z. 2: T. G ł o w a c k i , Prasa Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1944— 1948; z. 3: S. L a t o , Prasa Stron­ nictwa Ludow ego; z. 4: J. W e g n e r , Czasopiśmiennictwo literackie lat 1944— 1948; z. 5: J. C e n t k o w s k i , Prasa Spółdzielni W ydaw niczo-O św iatow ej „C zy ­ telnik” 1944— 1951. Materiały z serii Prasa Polski L udow ej, przygotowane w ramach

ramach Biblioteki W iedzy o Prasie, wydawanej przez Ośrodek Badań Prasoznawczych RS W „Prasa” w Krakowrie, wyszedł tom pt. 25 lat pra­

sy na ziemiach zachodnich i północnych, powielany zbiór referatów z se­

sji, która odbyła się we W rocławiu z okazji jubileuszu 25-lecia „Słowa Polskiego” — pierwszej na ziemiach zachodnich gazety codziennej3. I wreszcie w 1972 r. ukazuje się drukowana monografia J. Załubskiego omawiająca pierwsze dziesięciolecie powojennej prasy wielkopolskiej. Tak więc obok i równolegle z publikacjami o charakterze przyczynkarskim, rozsianymi po czasopismach, jak m.in. „Biuletyn Zarządu Głównego RSW »Prasa«” , „Zeszyty Prasoznawcze” , „Rocznik Historii Czasopiśmien­ nictwa Polskiego” , z których najbardziej wartościowe ukazały się na ła­ mach tego ostatniego, pojaw iły się w latach 1971— 1972 odrębne wydaw­ nictwa poświęcone historii prasy Polski Ludowej. W związku z tym na­ suwają się refleksje natury ogólniejszej i metodologicznej: czy prasa Pol­ ski Ludowej może stanowić przedmiot badań i jaki jest stan źródeł?

Mamy już sporo publikacji poświęconych dziejom powojennym, za­ równo monograficznych, syntetycznych, jak i publikacji jubileuszowych, zwłaszcza z okazji X, X V , X X , X X V i X X X rocznicy Polskiej Partii Ro­ botniczej. Wśród wielu publikacji. W. Góry, R. Halaby, N. K ołom ejczy- ka, B. Syzdka, M. Turlejskiej, K. Kersten, J. W. Gołębiowskiego, H. Słab- ka, poświęconych Polsce Ludowej, brak było dotąd odrębnej pracy po­ święconej prasie tego okresu. Dlatego też trzeba podejmować i rozwijać badania nad historią dziennikarstwa Polski Ludowej, aby nie pozosta­ wały w tyle w stosunku do innych opracowań. Wprawdzie biblioteki, książnice i archiwa w porę nie zabezpieczyły pełnych kompletów prasy powojennej; w Centralnym Archiwum КС brak kompletów prasy w y­ dawanej po drugiej wojnie światowej przez PPR i PPS, brak archiwów redakcyjnych, nie ma ich także do prasy wcześniejszych okresów, a nie­ które pozostałe należą do rzadkości, ale centralne i wojewódzkie archi­ wa partyjne i państwowe zabezpieczyły niektóre dokumenty z okresu powojennego, mogące stanowić jedną z podstaw źródłowych do badań nad historią dziennikarstwa Polski Ludowej. Dla przykładu można w y ­ mienić, że w Archiwum Akt Nowych znajdują się dokumenty po b. Mi­ nisterstwie Informacji i Propagandy, w Centralnym Archiwum КС PZPR w spuściźnie po J. Borejszy dokumenty Spółdzielni Wydawniczo-Oświa- towej „Czytelnik” , państwowe archiwa wojewódzkie zabezpieczyły do­ kumenty Wojewódzkich Urzędów Informacji i Propagandy; również RSW „Prasa” , Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, Związek Litera­ tów Polskich, przedsiębiorstwo „R uch” wraz ze swymi terenowymi od­ prac Zespołu N aukowo-Badaw czego Historii Dziennikarstwa Polski Ludow ej przy Instytucie Dziennikarstwa UW pod red. J. Centkowskiego, A. Słomkowskiej, J. Wegnera, Warszawa 1972.

działami lub ekspozyturami przechowują szczątkowe materiały archiwal­ ne związane z historią prasy powojennej. Brak oficjalnej ewidencji za­ sobów znajdujących się w prywatnym posiadaniu, ale wiadomo, że nie­ które zawierają unikalne zbiory prasy i dokumentów. Dla przykładu można wskazać bogate archiwum prywatne S. Ziemby, które po jego śmierci dotąd pozostaje nie w pełni wykorzystywane. Cennym źródłem są żyjący tw órcy i współpracownicy prasy Polski Ludowej, na ogół chęt­ nie udzielający relacji badaczom prasy. Czas nagli, aby w trosce o peł­ niejszą bazę źródłową oraz obiektywne rp e łn e naświetlenie wszystkich procesów związanych z historią dziennikarstwa Polski Ludowej zinten­ syfikować badania nad najnowszymi dziejami prasy, aby póki nie będzie za późno zabezpieczać i wykorzystywać zbiory prywatne oraz pamięć ży­ jących dziennikarzy.

Szczęśliwie, że naprzeciw zapotrzebowaniu społecznemu w yszły w y ­ dawnictwa publikując w różnej formie wspomnienia i pamiętniki, obej­ mujące już sporo pozycji zawierających dane związane z powojenną pra­ są. Wśród publikowanych wspomnień cenne dla badań nad historią prasy są nie tylko pamiętniki wieloletnich zawodowych dziennikarzy, jak R. Hajduka4, M. W alickiej5, M. Żywienia6, J. Markiewicza7, ale także takich współtwórców prasy, którzy okazjonalnie redagowali prasę, a po­ tem odeszli z prasy poświęcając się innej działalności. Z tej grupy wspo­ mnień dla przykładu warto wym ienić pamiętniki J. Putramenta8, J. Husz­ czy9, J. Zaruby10, T. Beceli11. Bardzo cenne wspomnienia dziennikarzy lub dotyczące prasy znaleźć można w kilku pracach zbiorowych: W sto­

łecznym Lublinie12, Trud pierwszych dni13, Trudne dniu , Tranzytem przez

4 R. H a j d u k , Od „N ow in” do „T rybuny” . Z notatnika opolskiego redaktora, K atow ice brw.

5 M. W a l i c k a , Próba wspomnień. Gdańsk 1945— 1946, Gdynia 1968.

s M. Ż y w i e ń , Ze „S łow em Polskim ” przez ćwierćwiecze Dolnego Śląska, W rocław— Warszawa 1971.

7 J. M a r k i e w i c z , Dzień po dniu, W arszawa 1970. 8 J. P u t r a m e n t , Pół wieku, t. 2, Warszawa 1962.

9 J. H u s z c z a , Wspominki nie zawsze frasobliwe, Łódź 1960. 10 J. Z a r u b a, Ze wspomnień bywalca, Warszawa 1958.

11 T. B e c e 1 a, Smak wolności. Wspomnienia z 1945, Poznań 1973, wyd. II. 12 A. J a k u b i s z y n - T a t a r k i e w i c z , Dziennikarze w mundurach, [w:] W stołecznym Lublinie, Lublin 1959, s. 47— 50; A. M i k u l k o , Pierwsza polska

gazeta, [w:] W stołecznym Lublinie, op. cit., s. 81— 84.

13 E. С o f ta , Pierwszy polski dziennik w wolnym Poznaniu, [w:] Trud p ierw ­

szych dni, Poznań 1945; Wspomnienia Poznaniaków, Poznań 1970, s. 33—46; T. K r a ­

s z e w s k i , W kręgu ludzi pióra, [w:] Trud pierwszych dni, s. 133— 148; E. (M a ­ c h o w s k i , Poznański „Polpress” donosi..., [w:] Trud pierwszych dni, s. 213— 226. w

в.

—

ł a s i e w i c z , Ze wspomnień dziennikarza, [w:] Trudne dni, s. 256— 259; J. K o w a l ­ s k i , Narodziny pierwszej gazety, [w:] Trudne dni, t. 2, W rocław 1961, s. 152— 156.

Łódź15. Wiele wspomnień dziennikarzy napisanych zostało z okazji rocz­

nic lub jubileuszów i rozsianych jest w prasie codziennej, tygodniowej lub naukowej16. Pamiętniki nie związane z prasą dają niekiedy bogaty obraz atmosfery i specyfiki powojennej Polski, jak np. wspomnienia P. Za­ rem by17, L. Chajna18, J. Kaczora19, L. K orgi20, J. Wilczura21. Bardzo obfite plony przynoszą różnorodne konkursy, w wyniku których powsta­ ło m. in. wielotomowe wydawnictwo: Młode pokolenie wsi Polski Ludo­

w ej22. Cennym źródłem są zbiory wspomnień, jak np. Moje życie w P ol­ sce Ludow ej23, Takie były początki2*, Młode pokolenie ziem zachodnich25.

Ukazał się już nawet dziennik z lat 1945— 1948 przynoszący ciekawy ma­ teriał do najnowszej historii Polski26. Ta duża ilość wspomnień poświęco­ nych Polsce Ludowej także przemawia za tym, że nie tylko można, ale trzeba podejmować i prowadzić pełnowartościowe naukowo badania nad historią prasy Polski Ludowej.

Czy w kontekście tych refleksji można uznać książkę J. Załubskiego za monografię naukową z dziedziny historii dziennikarstwa Polski Ludo­ wej? Moim zdaniem należy odpowiedzieć twierdząco. Aczkolwiek książka nie zawiera wykazu źródeł i wykorzystanej literatury, posiada przypisy,

15 J. C h a ł a s i ń s k i , Początki uniwersytetu robotniczej Łodzi, [w:] Tranzy­

tem przez Łódź, Łódź 1964, s. 43—90; W. J a ż d ż y ń s k i , Kartka z dziejów „W si” ,

[w:] Tranzytem przez Łódź, s. 192—237.

16 Por. Narodziny prasy Polski Ludowej. W ybór wspomnień następujących auto­ rów : J. Putramenta, J. M inkiewicza, S. Ziemaka, Z. W ójtowicza, D. J. Płońskiego, E. Kroniewicza, J. Broniewskiej, J. Huszczy, T. Tułasiewicza, B. W innickiego, W. Szewczyka, M. bialskiego, J. Iżyckiego, oprać. J. K a l k o w s k i , „Zeszyty P ra­ soznawcze” , nr 3/21 z 1964, s. 206— 241.

17 P. Z a r e m b a , Pierwszy szczeciński rok 1945, Poznań 1966; P. Z a r e m b a ,

Szczecińskie lata 1946·—1948, Poznań 1970.

18 L. C h a j n , Kiedy Lublin był Warszawą, Warszawa 1964. 10 J. K a c z o r , Wspomnienia ludowego starosty, Warszawa 1961.

20 L. K o r g a, Ziem ia tarnobrzeska w walce o władzę robotniczo-chłopską.

Wspomnienia z lat 1934— 1939— 1945, Rzeszów 1961.

21 J. W i l c z u r , Po kapitulacji, W arszawa 1966.

22 Młode pokolenie wsi Polski Ludow ej. Pamiętniki i studia — t. 1: Awans p o ­

kolenia, W arszawa 1964; t. 2: Tu jest m ój dom. Pamiętniki z ziem zachodnich i północnych, Warszawa 1965; t. 3: W poszukiwaniu drogi. Pamiętniki działaczy,

Warszawa 1966; t. 4: Od cbiopa do rolnika. Pamiętniki, Warszawa 1967; t. 5: G ospo­

darstwo i rodzina. Pamiętniki, Warszawa 1968; t. 6: Nauczyciele i uczniowie. P a­ miętniki, Warszawa 1969; t. 7: Nowe zawody, Pamiętniki, W arszawa 1969.

23 M oje życie w Polsce Ludowej. Wspomnienia, Warszawa 1969. 24 Takie były początki, W arszawa 1965.

23 Młode pokolenie ziem zachodnich. Pamiętniki, Poznań 1968.

28 P. Z a r e m b a , Dziennik pierwszego polskiego prezydenta miasta Szcze­

których część odnosi się do dokumentów archiwalnych, przeważnie ze zbiorów znajdujących się na terenie Poznania.

Wykorzystano przechowywane w Archiwum Miasta Poznania i W oje­ wództwa Poznańskiego akta W ojewódzkiego Urzędu Inform acji i Propa­ gandy, akta W ojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i W ido­ wisk, akta Poznańskiego W ydawnictwa Prasowego RSW „Prasa” doty­ czące delegatur „Czytelnika” i „W iedzy” , akta Wydziału Propagandy KW PPR i Wydziału Polityczno-Propagandowego W K PPS znajdujące się w Archiwum K W PZPR, dokumentację archiwalną zgromadzoną w poznańskim oddziale Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, akta poznań­ skiego oddziału Literatów Polskich. Autor nie przeprowadził kwerendy w centralnych archiwach, gdzie znalazłby cenne uzupełnienia do opisu prasy wielkopolskiej, a zwłaszcza w Archiwum Akt Nowych w doku­ mentach po b. Ministerstwie Inform acji i Propagandy, nie szukał także materiałów na terenie innych województw, gdyż zapewne od początku nie zakładał bardziej wnikliwej analizy porównawczej.

Część przypisów odnosi się do relacji i wywiadów zebranych w toku opracowywania tematu, znajdujących się aktualnie w zbiorach autora. Autor nadmienia we wstępie, że analizę zawartości przeprowadził meto­ dą I. Tetelowskiej, ale nie umieścił w książce wszystkich w yników tych badań, gdyż zajęłoby to zbyt dużo miejsca. Nadmienia również, że książ­ ka powstała w oparciu o znacznie obszerniejszą rozprawę. Nie rozumiem, dlaczego autor nie informuje, że ta większa „rozprawa” jest dysertacją doktorską, z którą miałam okazję zapoznać się w maszynopisie. W sto­ sunku do dysertacji doktorskiej publikacja książkowa nie tylko stanowi tekst skrócony, ale także niejako przestylizowany na ujęcie bardziej po­ pularne. Zyskała tym samym znacznie na komunikatywności, choć stra­ ciła bogate zaplecze wynikające z solidnego warsztatu naukowego.

Książka zawiera sześć rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest opisowi wydawnictw działających w pierwszym dziesięcioleciu na terenie W ielko­ polski. Drugi omawia nakłady, kolportaż i czytelnictwo prasy. Trzeci roz­ dział poświęcony jest prasie informacyjnej. W tym rozdziale na szczegól­ ne podkreślenie zasługuje podrozdział dotyczący korespondentów robot­ niczo-chłopskich. Jest to bowiem pierwsza próba zebrania materiału do tematyki związanej z działalnością korespondentów oraz pionierska próba periodyzacji i ocen tego zjawiska o doniosłym wpływie na dziennikar­ stwo Polski Ludowej. Czwarty rozdział poświęcony jest prasie kultural­ nej, piąty prasie lokalnej i zakładowej. Szósty i ostatni omawia wielko­ polskie środowisko dziennikarskie i zajmuje się m. in. organizacjami i kształceniem dziennikarzy poznańskich.

W sumie otrzymaliśmy solidny opis całokształtu spraw związanych z prasą pierwszego dziesięciolecia Wielkopolski. Argumentacja dotycząca

przyjętych cezur, zasięgu terytorialnego, jak i zastosowana do analiz metoda nie budzi zastrzeżeń. Kiełkuje jednak po przeczytaniu książki pewne uczucie niedosytu. Wynika ono z wrażenia wyniesionego z lektu­ ry książki, dającej dość statyczny obraz prasy. Nie ma tu wyrazistego zróżnicowania poszczególnych podokresów pierwszego dziesięciolecia pra­ sy. Autor nie postawił sobie zadania omówienia udziału prasy wielkopol­ skiej w reformie rolnej, nacjonalizacji i reformie szkolnictwa, referen­ dum, wyborach itp. Brak więc opisu roli, funkcji i udziału prasy w hi­ storii Wielkopolski pierwszego dziesięciolecia. Nie czuje się, aby ta prasa uczestniczyła w jakiejś walce. Trudno pogodzić się z tym, że omówienie dzienników inform acyjnych i pism partyjnych zajmuje mniej miejsca niż prasa kulturalna. Przecież z punktu widzenia podstawowych, a więc inform acyjnych funkcji prasy i jej znaczenia politycznego, czasopiśmien­ nictwo kulturalne pełni skromniejszą rolę oraz w mniejszym zakresie oddziałuje na społeczeństwo. Jednak wrażenie niedosytu nie jest domi­ nującym uczuciem po przeczytaniu książki. W sumie otrzymaliśmy pu­ blikację dającą bogatą panoramę prasy wielkopolskiej, opartę na solid­ nych badaniach.

Witając książkę J. Załubskiego można pogratulować autorowi ambit­ nego podjęcia i rzetelnego opracowania obszernego tematu z dziedziny historii dziennikarstwa Polski Ludowej w ujęciu bardziej kompleksowym

—■ pierwszej w zasadzie tego typu pracy dotyczącej najnowszych pow o­

jennych dziejów prasy27. Nie mogę się jednak powstrzymać od słów na­ gany pod adresem wydawnictwa, które zadecydowało o niskim nakładzie książki (780 egz.), tak potrzebnej dla środowiska naukowego, pożytecznej dla studentów i interesującej dla dziennikarzy.

Alina Słomkowska

KOLOKW IUM „P R A S A I P O L IT Y K A ” W NANTERRE

W dniach 30 i 31 marca 1973 r. na terenie uniwersytetu Paris X w Nanterre odbyło się kolokwium pod hasłem „Prasa i polityka” . Imprezę, w której uczestniczyło około 120 osób, zorganizowały wspólnie: Unité d’Enseignement et Recherche de l’Histoire wspomnianego uniwersytetu, Institut Français de Presse et des Sciences de l’Information, stanowiący część uniwersytetu Paris II, oraz Groupe de Recherche et ď Études de Presse et du Personnel Politique przy Fondation Nationale des Sciences Politiques. Czterem seansom, na które podzielono kolokwium, przewod­

27 Książka poświęcona „K uźnicy” stanowi tylko omówienie wybranych p ro­ blem ów dotyczących tego pisma (por. Z. Ż a b i с к i, „K uźnica” i je j program lite­