Paczkowski, Andrzej
"Geografia polityczna" prasy polskiej
1918-1939 : przegląd materiałów
dotyczących prasy legalnej
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 9/4, 505-524
Rocznik Historii Czasopiśm iennictw a Polskiego, IX 4
A N D R Z E J PA C Z K O W SK I
„G EO G R A FIA PO LIT Y C Z N A ” PR A SY P O L S K IE J 1918— 1939
PR Z E G L Ą D M A TE R IAŁÓ W D O TYC ZĄC YC H P R A S Y L E G A L N E J
P rzez pojęcie „geografia polity czn a p ra s y ” rozum iem ta k i podział w y tw o ró w prasow ej działalności w ydaw niczej, k tó ry odpow iada istn iejącem u w danym społeczeństw ie podziałow i na p a rtie (k ierunki, gru py ) politycz ne. C h a ra k te r zw iązków m iędzy pism am i a p a rtia m i m oże być różnorodny. W n ajb ard ziej ogólny sposób m ożna b y w ydzielić m. in. zw iązki fo rm a l n o -praw n e, finansow e, p erso n alne czy ideowe, p rzy czym — ja k się w y d a je ■— najczęściej b ęd ą w ystęp o w ały fo rm y po śred nie lu b m ieszane. Nie w n ik ając w tego ty p u odm ienności, posługiw ać się będę tu ta j n a j bardziej ogólnym znaczeniem te rm in u „zw iązek” , o bejm ując nim w szyst kie ro dzaje k o n tak tó w m iędzy czasopism em a p a rtią polityczną.
„G eografia p o lity czn a” p rasy polskiej o kresu II R zeczypospolitej nie s ta ła się, ja k dotąd, przed m io tem specjalnego bad an ia an i dla całego dw u dziestolecia, an i też krótszego okresu, m im o iż nie m ożna negow ać zna czenia tego ty p u poszukiw ań dla odtw orzenia s tr u k tu ry życia politycz nego Polski m iędzyw ojennej. P o d staw ą w a rszta to w ą w in ien stać się kom p le tn y i ujed n olico n y k atalog ty tu łó w p rasow ych i w y daw nictw , uzup eł niony rów nie p recy zy jn ie opracow anym k atalogiem p a rtii i g ru p politycz nych. O ile m i w iadom o, p race w ty m k ie ru n k u z n a jd u ją się — w n a j lepszym razie — n a w stęp n y m etap ie badań. W yłania się więc, wobec w agi sam ego prob lem u, p o trzeb a choćby częściowego (i w yryw kow ego) zapełnienia istniejącej luki, czem u w pew nej m ierze służyć m a n in iejszy przegląd. O p a rty on został n a m ate ria ła c h publiko w an ych , a k tu a ln y c h dla om aw ianego okresu, i zaw iera — obok p rez e n ta c ji ty ch m ateriałó w — tak że cząstkow e k om entarze, oceniające zasadność i kom pletność po d zia łów, p rz y ję ty c h przez autorów . S pośród p rzedstaw ion ych poniżej zesta
w ień ty lk o jed n o — P io tra G rzegorczyka — było cytow ane w nowszej lite ra tu rz e h isto ry c z n e j1.
P rzed staw io n e tu m a te ria ły o p a rte są, ogólnie rzecz biorąc, na dwóch ty p ac h źródeł: info rm acjach zeb rany ch przez sp ecjaln e agendy M in isterstw a S p raw W ew n ętrzn y ch i publik o w any ch w p ro st przez MSW lu b pub licy stó w p o słu g ujących się pośrednio, lub bezpośrednio, sporządzo ny m i tam k arto tek am i, oraz in fo rm acjach zeb ran y ch przez przedsięb ior stw a reklam ow o-ogłoszeniow e, k tó re w y d aw ały roczne spisy czasopism, u kazu jący ch się n a tere n ie Polski. Do pierw szej z w ym ienionych kateg o rii należą zestaw ienia „B iu le ty n u In fo rm acyjn ego M in isterstw a S p ra w W e w n ę trz n y c h ” (1924), w skazana ju ż p u b lik a c ja P io tra G rzegorczyka (1928) oraz dan e o p a rtia c h politycznych, pom ieszczane w in fo rm a to ra c h w y d a ny ch przez J a n a B ełcikow skiego (1921, 1923), A licję B ełcikow ską (1925), R o berta S ty rę (1926) i T adeusza Selim ow skiego (1930, 1934, 1935, 1936)2. Do drugiej zaliczym y spisy sporządzane przez przedsiębiorstw a ogłosze niow e Teofila P ie tra sz k a (1927, 1929, 1932, 1936, 1939), P olskiej A gencji R eklam y (1922, 1925, 1928, 1929, 1930, 1931, 1934, 1936, 1938) i R udolfa Mosse (1926, 1937)3. W iarygodność i rzetelność k lasy fik acji dokonanych przez au to ró w ty c h zestaw ień je s t n iejednakow a, w ym aga — i w ym agać jeszcze będzie — szczegółow ych k o n fro n tacji, m ożliw ych je d n a k dopiero w raz z dalszym rozw ijan iem poszukiw ań; stan, w jak im są tu p u blikow a ne, je s t w ięc stan em w łaściw ie „su row ym ” . D otyczy to zwłaszcza drug iej g ru p y m ateriałów .
Pow ażnym u tru d n ie n ie m , k tó re w y łan ia się przy próbie p orów nania dan y ch p rzek azyw an y ch przez poszczególne w y d aw nictw a, je s t n iejed n o litość term in ó w u ży w an y ch p rzy klasyfikacji. Po części w y n ik ła ona z w e w n ętrzn y ch przeo b rażeń sam ej s tr u k tu ry politycznej P olsk i (np. po jęcie „obóz p ro rząd o w y ” zostało w prow adzone dopiero po r. 1926), po części zaś z przeznaczenia na u ż y te k doraźny poszczególnych p ublikacji, k tó ry ch a u to rz y nie d b ali o k o n sek w en tn e stosow anie raz zaproponow a nej n o m en k latu ry , co odnosi się szczególnie do w y daw nictw reklam ow o- -ogłoszeniow ych. In n ą p rzyczy n ą rozbieżności, istn iejący ch m iędzy po szczególnym i źródłam i, je s t odm ienny sposób zbieran ia in fo rm acji o k ie ru n k ac h politycznych, rep rezen to w an y ch przez pism a. In fo rm acje te opie ra ły się bądź to n a ocenie rzeczyw istego sto su n k u w y d aw n ictw do istn ie
1 E. R u d z i ń s k i , K s z t a ł t o w a n i e się s y s t e m u p r a s y k o n t r o l o w a n e j w P olsce w latach 1926— 1939, „D zieje N a jn o w sz e ”, 1969, nr 1, s. 89— 90.
2 In fo rm a to ró w ta k ich w y d a n o w ię c e j (np. S ta n isła w a K o sty rk i, A lic ji B e łc ik o w - sk iej w 1935 r.). Z a w iera ją o n e jed n a k ty lk o fra g m en ta ry czn e dane, d o tyczące prasy.
„ G E O G R A F I A P O L I T Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 507
jący ch p a rtii i g ru p politycznych, w pew ny ch w yp ad k ach in fo rm acje te zdobyw ano poprzez w yw iad k o n fid en cjo n aln y, b ądź też n a ogólnikow ych d e k la rac ja ch red a k c ji pism , zaw a rty c h np. w p o d ty tu łach . T a d ru g a pod staw a klasy fik acy jn a, stosow ana głów nie przez w y d aw n ictw a rek lam o - wo-ogłoszeniowe, w ym aga w stęp n y ch zabiegów in te rp re ta c y jn y c h i u n ifi kacyjny ch , gdyż używ ano n a w e t znacznej ilości term in ów .
In n a rozbieżność — tak że c h a ra k te ry z u ją c a w odm ienn y sposób obie g ru p y źródeł — dotyczy w ew n ętrzn ej p recy zji k lasy fik acji. M ianow icie p u b lik acje drugiej g ru p y n a d e r często p osługiw ały się term in a m i: pism o „ b e z p a rty jn e ”, „apolity czn e”, „in fo rm a c y jn e ”, i ich różnym i w a ria n tam i (np. „lo kalne”, „reg io n aln e”), o p a tru jąc bardziej k o n k re tn ą in fo rm acją nie w ięcej niż 50 — 60% w y m ien ian y ch tytu łó w .
K o lejn y m m an k a m en te m w y d aw n ictw d rugiej g ru p y je s t n iekonsek w e n tn e operow anie pojęciem „ p rasa polity czna” ; pom inięto w niej, rzecz zrozum iała, tygo dn ik i sp o łeczn o -k u ltu raln e i literack ie, k tó ry c h p rz y n a j m niej część zw iązana b y ła z określonym i k ie ru n k a m i politycznym i, a ro la ich — zwłaszcza w o statnich lata ch istn ien ia II Rzeczypospolitej — b yła n ieje d n o k ro tn ie n a d e r istotn a, szczególnie dla m niejszych gru p politycz nych, k tó re nie stw o rzy ły w łasn y ch organizacji lub nie dysponow ały p rasą codzienną (przykładow o w ym ienić tu m ożna tak ie pism a, ja k „ P ro sto z m o stu ”, „ K u ltu ra ”, „C zarno na b iałem ” , „M erk u riu sz”).
P odobnie częściowo poza p rasą p olityczną znalazły się np. pism a r u ch u ludow ego, um ieszczone w odrębnej ru b ry ce: „roln icze” lu b „ośw ia tow e”, gdzie nie podaw ano in fo rm acji o k ie ru n k u politycznym . Z ilościo wego p u n k tu w idzenia nie stan o w ią te p rzesunięcia pow ażniejszego p ro blem u, niem niej o graniczają rep rezen taty w n o ść zestaw ień. T akże p u b li k acje pierw szej g ru p y nie w y m ien iały z reg u ły pism sp o łeczn o -k u ltu ral- nych. P o w ażniejszym m an k am en tem w iększości p u b lik a c ji je s t pom inię cie w y d aw n ictw zw iązków zaw odow ych i organizacji pracow niczych, zrzeszeń spółdzielczych — czyli ty ch w szystkich stow arzyszeń społecz ny ch czy gospodarczych, k tó re n iejed n o k ro tn ie ściśle zw iązane b y ły z istn iejący m i p a rtia m i lu b k ieru n k a m i politycznym i, a w p rzy p a d k u organów zw iązkow ych filiacje sw e w ręcz eksponow ały. Z w y ją tk ie m in fo rm ato ró w w y d a n y c h w początk u la t d w udziestych w żadnym ze źró deł tu cytow an y ch n ie publik o w ano d an y ch o p rasie — leg alnej i n iele galnej — kom un isty czn ej. Z tego pow odu działalność w ydaw n icza K P R P (K PP) nie znalazła też należnego jej m iejsca w n in iejszym om ów ieniu.
N ie jest w ięc obraz, ja k i ry su ją om aw iane p ub likacje, całościow ą „geo g rafią p o lity czn ą” p rasy , lecz jej części ty lk o — w szakże części, ja k się w ydaje, najw ażniejszej w łaśnie z politycznego p u n k tu w idzenia. Bądź
przez bezpośrednie k o n o tacje (in fo rm ato ry polityczne), bądź w założeniu w stęp n y m („B iu lety n In fo rm a c y jn y ...”, spisy b iu r ogłoszeniowych) w szyst kie w ym ienione źródła czynią rozróżnienie m iędzy „p rasą p o lity czn ą” a resz tą p ro d u k cji czasopiśm iennej. ■ P rz y czym, ta m gdzie ilość ty tu łó w o patrzonych in fo rm a c ją o k ie ru n k u p o lityczny m je s t najw iększa, zasad niczo do p rasy politycznej zaliczane są w szystkie dzienniki i pism a u k a zujące się dw a — cz te ry raz y tygodniow o (jako su b s ty tu ty gazet codzien n y ch c h a ra k te ry sty c z n e dla p ew n ych rejo nó w k ra ju ) oraz tygo dn iki i m ie sięczniki, m ające jednoznaczne pow iązania z istn iejący m i k ie ru n k a m i po lity czn y m i i pośw ięcone p u b licy sty ce sensu stricto politycznej. Liczba ta k określan y ch pism — ty lk o polskich, tj. w y daw an ych przez polskie g ru p y polityczne i ty lk o w jęz y k u p olskim 4, a bez w y d aw n ictw u rzęd o w y ch — sięga w n iek tó ry ch p rzy p a d k a c h 400 ty tu łó w . N ie należy więc tej n iep recy zy jn ie o kreślanej k ateg o rii id entyfikow ać z używ aną w w y daw nictw ach Głów nego U rzędu S tatysty czn ego kateg o rią pism „ogólno in fo rm acy jn y ch i po lity czn y ch ” (liczącą zależnie od ro k u od 600 do 800 tytułów ), choć je s t ona jej n iew ątp liw ie najbliższa.
M ateriały zostaną om ów ione w · n astę p u jąc e j kolejności: n a jp ie rw in fo rm a to ry i w y d aw n ictw a o p arte o dane M SW (w p o rząd k u chronolo gicznym ), później — łącznie — spisy b iu r reklam ow o-ogłoszeniow ych.
1. Nie licząc ogólnikow ych in fo rm a c ji zaw a rty c h w om ów ieniu S ta n isław a Jarkow skiego za ro k 19195, pierw szy in fo rm a to r polityczn y Ja n a B ełcikow skiego pt. S tro n n ic tw a , partie, unie, federacje, k lu b y p o lityczn e
na ziem iach polskich i ich p rogram y w ro k u 1921, w y d a n y w W arszaw ie
w 1921 (?) roku, w y m ienia 71 pism , k tó re uw aża za organ y lub w y d a w n i ctw a sy m paty zujące z poszczególnym i k ieru n k a m i politycznym i. Blisko połow a spośród nich — bo 33 — to w y d aw n ictw a codzienne. J e s t to więc p rezen tacja „m in im alisty czn a”, tra k tu ją c a jako pism a „ p a rty jn e ” ty lko te, k tó ry ch zw iązki z istn iejącym i u g ru po w aniam i uznał a u to r bądź za bezpośrednie, bądź za jednoznaczne, i nie zajm u jąca się filiacjam i b a r dziej pośredniego ty p u. Licząc razem z pism am i „sy m p aty zu jący m i”, w y m ien ia B ełcikow ski n a stę p u jąc e ilości w y d aw n ictw politycznych:
4 P o m ija m za w a rte w n iek tó ry ch p u b lik a cja ch dane n a te m a t p ism m n iejszo ści n arod ow ych , k tórych „geografia p o lity czn a ” w y m a g a ła b y osob n ego o m ó w ien ia u k ład u s ił p o lity czn y ch w e w n ą tr z k ażd ej m n iejszości.
5 S. J a r k o w s k i , P r a s a p o l s k a w 1919 ro k u , „G azeta W arszaw sk a”, z 1 I 1920, nr 1. Ja rk o w sk i p isze, że w śr ó d około 1100 p ism u k azu jących się w P o lsc e zn aj d ow ało się „około 60 p ism lu d o w y c h ” i „około 50 p ism ro b o tn iczy ch ”. N ie p r ecy zu je jed n a k ani term in u „ lu d o w e”, an i „rob otn icze”, dodając jed n o cześn ie, że w y d a w a n o 24 p ism a k o m u n isty czn e i 15 „organów P P S ”, a w ię c p ism ro b otn iczych , oraz „ k ilk a n a ście p ism sy m p a ty zu ją cy ch z lu d o w c a m i”.
„G E O G R A F IA - P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 509 N a z w a p a rtii L iczba p ism W ty m d zien n ik ó w Zw . L u d o w o -N a ro d o w y 12 9 K lu b P ra cy K o n sty tu cy jn ej 4 4 Z jed n o czen ie M ieszcza ń sk ie 2 1 C h rześcijań sk a D em o k ra cja 13 6 N arod ow e Z jednocz. L u d o w e 6 — P S L -P ia st 11 2 N PR 6 6 P S L -W y z w o le n ie 1 — P P S 16 5
Czasopism a w y d aw an e przez ZLN i P P S w ym ienione są ty lk o częścio wo — odpow iednie ru b ry k i a u to r kończy stw ierd zen iem „i in n e ”, nie określając praw dopodobnego zasięgu ilościowego pism nie w ym ienionych. P rz y w yliczaniu w y d aw n ictw ChD dodaje także „oraz pism a zaw odow e”, choć zastrzeżenia takiego nie uczynił odnośnie do p ra sy socjalistycznej, m ającej — ja k w iadom o — szereg w y d aw n ictw zw iązkow ych. Z estaw ie nie Bełcikow skiego je st nieko m pletn e: pom inięto w nim n a w e t n iek tó re p a rtie, posiadające w łasne rep re z e n ta c je p a rla m e n ta rn e (np. S tro n n ictw o K atolicko-L udow e czy PSL -L ew icę), nie w ym ieniono p rasy p a rtii i g ru p p o zap arlam en tarn y ch . A u to r uży w a też w n iek tó ry ch p rzy p ad k ach specy ficznych fo rm u ł (np. w y m ien iając pism o ChD, pisze: „z lin ią p o lity k i stro n n ictw a k o o rd y n u je się rów nież o rgan niezależnej opinii narodow ej — »Rzeczpospolita«”), k tó re bez w ątp ie n ia m ogłyby być rozciągnięte ·— po dobnie zresztą ja k pojęcie „ sy m p aty zu jący ” — na znaczną ilość pism . M ożna sądzić, że obraz, k tó ry ry su je się w zestaw ieniu B ełcikow skiego, je s t szczególnie n iek o rzy stn y dla działalności prasow ej p a rtii p raw ic y (przede w szystkim Z w iązku L udow o-N arodow ego) oraz cen tro w y ch i po stępow ych ugru p o w ań inteligencko-m ieszczańskich. N ajbliższy zaś p ra w dy by ł au to r, gdy m ów ił o pism ach p arty jn eg o i sejm ow ego c e n tru m oraz lew icy. Z w yznaczonych przez A dam a P ró ch n ik a rozróżnień podstaw o w ych ug ru p o w ań parlam entarnych® w y nikałoby, iż p ra sa p raw ic y se j m owej liczyła 16 ty tu łó w pew n y ch (plus „in n e ”), c e n tru m — 38 ty tu łó w , lew icy — 17 (plus „ in n e ”).
2. Podobne zastrzeżenia m ożna w ysunąć wobec drugiego in fo rm ato ra, w ydanego przez tegoż a u to ra 7, choć ty m razem ob ejm u je on sw ym om ó w ieniem tak że p a rtie nie m ają ce re p re z e n ta c ji p a rla m e n ta rn e j. O m aw ia
* D la o m a w ia n eg o o k resu p rzy jm u ję z e sta w ie n ie z pracy: A . P r ó c h n i k , P i e r w s z e p i ę t n a s t o le c i e P o l s k i n i e p o d l e g łe j (1918— 1933), W arszaw a 1957, s. 59.
jąc p ro g ra m y 20 polskich p a rtii politycznych, w ym ienia Bełcikow ski 81 pism (w ty m 40 dzienników ) jak o w y d aw n ictw a zw iązane z p rzed staw ia n y m i u g ru po w aniam i (w ty m dw a d zienniki — „Czas” i „N ow a R efo r m a” — w y m ien ian e są d w u k ro tn ie n a jp ie rw jako o rg any „sejm ow ego” K lu b u P ra c y K o n sty tu c y jn e j, a n astęp n ie jako pism a — odpow iednio — U nii N arodow o-Państw ow ej i Polskiego S tro n n ic tw a D em okratycznego). J e d n a z w y m ien ian y ch p a rtii ·— C hrześcijań skie S tronn ictw o N arodow o- -R olnicze — nie m a w in fo rm ato rze B ełcikow skiego żadnego pism a. Łącz n ie z pism am i „sy m p a ty zu ją cy m i” p o d aje B ełcikow ski n astęp u jące ilości:
N a zw a p artii L iczba p ism
W ty m d zien n ik ó w Z w iązek L u d o w o -N a ro d o w y 17 8 K lub P racy K o n sty tu cy jn ej
N arod ow e Z jed n oczen ie
3 3
L u d ow e 6 6
Z jed n oczen ie M ieszczań sk ie 3 2
P o lsk ie Str. K a to l.-L u d o w e 2 — C h rześcijań sk a D em ok racja 1 1 P S L -P ia st 14 3 N PR 6 6 P S L - W y zw o len ie 2 — P S L -L ew ica 1 — C h łop sk ie Str. R ad yk aln e 1 — P P S 15 7
O raz dla p a rtii „pozasejm ow ych” :
N a zw a p a rtii L iczb a p ism W tym d z ie n n ik ó w U n ia N a ro d o w o -P a ń stw o w a 3 2 N arod ow e Str. L u d ow e 1 —
Z w iązek „M łodej P o lsk i” 1 1
S tro n n ictw o D em ok ratyczn e 2 1 P o lsk ie Str. D em ok ratyczn e 2 2
P o lsk ie Str. P o stę p o w e 1 1
P a rtia N ieza l. S o cja listó w 2 —
Tym razem B ełcikow ski nie p rec y z u je liczby dzienników należących do Z w iązku Ludow o-N arodow ego, w y m ieniając 8 ty tu łó w i o p a tru jąc je u w ag ą „i in n e ” ; podobnie czyni z g ru p ą pism „ sy m p aty zu jący ch ” z N a rodow ym Zjednoczeniem L udow ym . N iejasne je s t u trz y m an ie pozycji „U nia N arodo w o P aństw o w a”, k tó ra b yła — ja k pisze w cytow anej p ra
-t e r e n i e R z e c z y p o s p o l i -t e j P o ls k i e j. P r z e w o d n i k p r a k -t y c z n y dla o b y w a -t e l a , w yd . II u zu p ełn io n e, W arszaw a 1923, ss. 128.
„ G E O G R A F IA P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 511
■су A dam P ró c h n ik ·— w spólną listą w yborczą w ym ienionego K lu b u Pras c y K o n sty tu c y jn e j „z ró żn y m i d ro b n y m i ug ru p o w an iam i d em o k raty cz n y m i i p ostępow ym i”8, tak że zresztą w ym ienionym i przez Bełcikow skiego
(Polskie S tro n n ic tw o D em okratyczne, P o lsk ie S tro n n ictw o Postępow e). P o m ija ją c te n iek on sek w en cje au to ra, m ożna p rzyjąć, iż p rasa praw icow a rep re z en to w a n a b y ła przez 20 pism p ew n y ch (plus „in n e ”), c e n tru m przez 42 pism a (plus „ in n e ”), lew ica przez 21 pism . N ajpow ażniejsze w ą tp li w ości budzi tu pozycja C hrześcijańskiej D em okracji, k tó ra w pierw szym in fo rm ato rze Bełcikow skiego fig u ro w ała z 13 pism am i, podczas gdy w d ru g im posiada ty lk o je d e n dziennik. J e s t to, być może, re z u lta t zali czenia p rasy chadeckiej do pism „in n y c h ” Z w iązku Ludow o-N arodow ego, z k tó ry m chrześcijań scy dem okraci w ystęp ow ali razem w bloku w y b o r czym . T ym sam ym m ożna by w y tłu m aczy ć w ogóle b ra k w zestaw ieniu p ra sy N arodow o-C hrześcijańskiego S tro n n ic tw a Ludow ego (w S ejm ie K lu b C hrześcijańsko-N arodow y).
3. O dm iennego ty p u zestaw ienie opublikow ano w m iesięcznym b iu le ty n ie oficjalnym M inisterstw a S praw W ew n ętrzn y ch 9, podając dane a k tu a ln e na dzień 1 stycznia 1924 r. Z estaw ienie MSW o b ejm u je ,aż 261 pism (nie w ydziela jed n a k dzienników ) i obok organów praso w ych stro n n ictw w yró żnia też p rasę b e z p arty jn ą , k tó rą podzielono na trz y zasadnicze k ie ru n k i: centrum , praw icę i lew icę. U w zględniono także n a k ła d y globalne (roczne) w poszczególnych pozycjach. M an k am entem zestaw ienia je s t ope ro w anie tylk o liczbam i sum ującym i, bez podania listy pism p rzy pisany ch d anej p a rtii czy k ieru n k o w i politycznem u, oraz łączne p o tra k to w a n ie ty c h ugru po w ań, k tó re albo nie dysponow ały w iększą ilością zależnych od sie bie pism , albo od gry w ały niew ielk ą rolę w życiu politycznym k ra ju . P u b lik acja MSW p o d aje n a stę p u jąc e dane:
N a z w a p a rtii L iczba p ism
N a k ła d w m in egz.
B ezp a rty jn a p ra w ica 66 46,0
K o n serw a ty ści 3 4,8
Z w . L u d o w o -N a ro d o w y 27 44,5
Str. C h rzęść.-N arod ow e 1 12,0
B ezp a rty jn e cen tru m 76 69,5
C h rześcijań sk a D em ok racja 9 11,0 P S L -P ia st 7 8,0 B ezp a rty jn a le w ic a 41 31,0 P P S 8 6,5 10 in n y c h k ieru n k ó w p olit. 23 8,0 8 P r ó c h n i k , op. cit., s. 131.
0 „ B iu lety n In fo rm a cy jn y M in isterstw a S p raw W ew n ętrzn y ch ” z 20 V 1924, nr 5, s. 8.
Je śli chodzi o p ism a „ p o z a p a rty jn e ”, je s t rzeczą oczyw istą, że one w łaśnie stanow ić będą kategorię, n ajw iększą w każdym system ie, o k reśla nym przez H e n ry k a Jabłońskiego jak o „system p rasy w o ln e j”10. W cy tow anym zestaw ien iu pism a b e z p a rty jn e stan ow ią 70% ilości ty tu łó w i 60% nakładów globalnych, a zarów no b ra k o kreślenia stopn ia ich po w iązań z p a rtiam i, ja k i ogólnikow a re p a rty c ja m iędzy istn iejące stro n n ictw a (np. b e z p a rty jn e praw icow e m ogą być bliższe k on serw aty sto m lub endekom ) uniem ożliw iają w yciągnięcie w niosków bardziej szczegółow ych. M ożna m ieć tak że w ątpliw ości co do k ry te rió w zaszeregow ania danego pism a do jed n ej z „ b e z p a rty jn y c h ” kategorii, gdyż a u to rz y zestaw ienia nie w y ja śn ili używ anej term inologii i nie p o p arli jej k o n k retn y m i p rz y kładam i. Poniew aż en u m eracja p a rtii praw icow ych w y czerp u je n iem al w całości ich listę, m ożna sądzić, że pism a zakw alifikow ane do „10 in n y ch k ieru n k ó w ” dzielić się m ogą m iędzy c e n tru m i lew icę (nie są osobno w ym ienione np. w y d aw n ictw a N P R czy PSL -W yzw olenia). Z w ra c a ją uw agę stosunkow o w ysokie n a k ła d y pism Z w iązku Ludow o-N arodow ego, k tó re stanow iąc 10,3% ilości ty tu łó w , o b ejm u ją jednocześnie 18,6% n a k ła d u globalnego. T ru d n o oczywiście stw ierdzić, w jak im sto p n iu dan e do tyczące n akładów są w iarygodne. O gólny podział p rasy politycznej w y gląd ałb y w om aw ianym okresie n astępująco : p raw ica 97 pism i 107,3 m in egzem plarzy n ak ład u, c e n tru m 92 pism a i 88,5 m in egzem plarzy, lew ica 49 pism i 36,5 m in egzem plarzy oraz „ in n e ” (raczej c e n tru m i lew ica niż praw ica) 23 pism a i 8,0 m in egzem plarzy.
4. Z nane i pow szechnie w y k o rzy sty w an e opracow anie A licji B ełci- kow skiej (z ogólnym w stęp em jej m ęża, Jan a) S tro n n ic tw a i zw ią zki po
lityc zn e w Polsce, w y d an e w W arszaw ie w 1925 r., zaw iera dane d o ty
czące p rasy o p o dobnym c h a ra k te rz e i zasięgu ilościow ym , ja k cy tow an e u przednio in fo rm a to ry B ełcikow skiego. W ym ienia się w ięc w tej p u b li k a c ji 84 pism a (w ty m 46 dzienników ), uzn ając je za pism a „ p a rty jn e ” lu b „sy m p aty zu jące” (tych o statn ich zresztą w ym ieniono tylk o 5). Z e staw ien ie takie posiada — dla h isto ry k a — te sam e w ady, ja k in fo rm a to ry w y d an e w lata ch poprzednich: nie ob ejm u je p rasy luźniej zw iąza nej z poszczególnym i u g rupow aniam i, ograniczając się do w y m ien ien ia 1/5 czy 1/6 z ogólnej liczby pism , k tó re m ożna uw ażać za polityczne. Łącznie z pism am i „ sy m p aty zu jący m i” poszczególne stro n n ictw a dyspo now ały w edle in fo rm a to ra ilością pism (zob. tabela, s. 519).
Na podstaw ie n iek tó ry ch in fo rm acji zaw arty ch w opracow aniu m ożna sądzić, że p odaje ono s ta n na m iesiące letn ie 1924 r .11 P o sługu jąc
się-10 H. J a b ł o ń s k i , Opin ia . P a r la m e n t. P rasa, W arszaw a 1947, dodatek.
11 M ożna tak w n o sić z fa k tu n ie w y m ie n ia n ia d zien n ik a „P olon ia”, k tóry u k a zy w a ł się od 27 IX 1924 r., oraz u zn an ia d zien n ik a „R zeczp osp olita” za p ism o C hN SR ,
„ G E O G R A F I A P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 513
N a z w a p a rtii L iczba W tym p ism d zien n ik ó w Z w ią zek L u d o w o -N a ro d o w y 27 16
C h rześć.-N arod ow e Str. R oln. 5 4
C h rześcijań sk a D em ok racja 13 11 Str. K a to lick o -L u d o w e 1 1 P S L -P ia st 9 — P S L -W y z w o le n ie i Jed n ość L u d ow a 6 3 Z w iązek C h ło p sk i 3 —· N PC h 1 — C h łop sk ie Str. R ad yk aln e 1 — N PR 5 4 P P S 6 4
S tro n n ic tw a „pozasejm ow e” posiadały:
N a zw a p artii L iczba p ism
W ty m d zien n ik ó w S tro n n ictw o Z a ch o w a w cze 1 —
Str. P r a w ic y N arod ow ej 1 1
P o lsk ie S tr. M ieszczań sk ie 1 1
Z w ią zek R ad L u d ow ych 1 —
Z w ią zek „M łodej P o lsk i” 2 1
N S P P 1 —
podziałem k ieru n k ó w po lity czny ch p rz y ję ty c h dla tego o kresu przez A da m a P ró c h n ik a 12, m ożna p rzyjąć, że poszczególne k ie ru n k i dysponow ały n a stę p u jąc ą liczbą pism : p raw ica (łącznie z ko n serw aty stam i) 34 pism a, c e n tru m 32 pism a, lew ica 18 pism .
Streszczenie S tro n n ic tw i zw iązków ... w jęz y k u fran cusk im , k tó re ukazało się w 1926 r., u zupełnione .wedle sta n u n a początek (?) tegoż roku, n ie w nosi pow ażniejszych zm ian do zestaw ień przed staw io n y ch w p e ł nym , polskim w y d an iu : p raw ica łącznie z k o n serw aty stam i rep re z en to w a n a je s t przez 32 pism a, c e n tru m przez 31 i lew ica przez 22 p ism a (w ty m P P S 12 pism).
5. O publikow ane w 1926 r., a pisane zapew ne w oparciu o in fo rm a to r B ełcikow skiej, opracow anie re d a k to ra naczelnego „P o sen er T a g e b la tt” Ro b e rta S ty ry , pt. Das polnische P a rteiw esen u n d seine Presse (Poznań), pod aje n a stęp u jące liczby:
pod czas gdy 23 X 1924 r. u k a za ł się p ie r w sz y num er teg o p ism a po za k u p ien iu go p rzez W ojciech a K orfan tego (ChD).
N azw a p artii L iczba p ism Z w iązek L u d o w o -N a ro d o w y 27 Str. C h rzęść.-N arod ow e 5 C h rześcijań sk a D em ok racja 15 Str. K a to lick o -L u d o w e 1 P S L -P ia st 9 N PR 5 Z w iązek C h łop sk i 3 P S L -W y z w o le n ie 7 (w ty m 4 „sy m p a ty zu ją ce”) N PC h 1 C hSR 1 P P S 14
C zyniłoby to d la p raw icy 32 pism a, dla c e n tru m 30 pism i dla le w icy 26 pism , p rzy czym n ie b y ły tu b ra n e pod uw agę stro n n ictw a „po- zasejm ow e”.
6. W in te resu jąc y m opracow aniu w ieloletniego k o resp o n d en ta pism p rask ich w Polsce V aclava D reslera pt. S ed m a V elm oc v P olsku, k tó re ukazało się w P ra d ze w 1928 r., p rzed staw ia a u to r ty lk o w y d aw n ictw a codzienne, zw iązane z n ajw ażn iejszy m i polskim i p a rtia m i politycznym i. Spośród 378 pism politycznych, k tó ry c h istn ien ie stw ierdza dla r. 1926, określa D resler filiacje p olityczne 49 dzienników , k tó re dzieliły się w n a stę p u ją cy sposób:
N a zw a p artii L iczba d zien n ik ów Z w iązek L u d o w o -N a ro d o w y 16
C h rześć.-N arod. Str. R olnicze 3
C h rześcijań sk a D em ok racja 11 (w ty m 8 „zb liżon ych ”)
N PR 3
K lu b P ra cy 1
P P S 4
L e w ic o w e b ezp a rty jn e 2
B ezp a rty jn e 9
Po n ad to PS L -W yzw olenie posiadało — w edług a u to ra — „ w p ły w y ” w trzech d ziennikach (dwa spośród nich w ym ienia osobno jak o „lew icow e b e z p a rty jn e ”). W śród dziew ięciu dzienników „ b e z p a rty jn y c h ” znalazły się też pism a k o n serw aty stó w , dw a dzienn iki w y daw ane przez M ariana D ą brow skiego („ІК С ” i „Nowa R efo rm a”), którego prorządo w e sym patie by ły dostatecznie znane, n ato m iast do p ra sy endeckiej — bez czynienia tak ich zastrzeżeń, jak im i opatrzono część pism ChD — zaliczył D resler m. in. „ K u rie ra W arszaw skiego”, k tórego zw iązki z ty m stro n n ictw em m ia ły, ja k w iadom o, raczej p o śred n i c h a ra k te r. T akże i klasy fik acja D reslera nie je s t więc w o ln a od uproszczeń czy n a w e t pom yłek.
„ G E O G R A F I A P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 515
6. W spom niane zestaw ienie P io tra G rzegorczyka13 p rzyp om in a sw ym zakresem cytow ane zestaw ienie M in isterstw a S p raw W e w n ętrzn y ch z 1924 r., przed staw iając „p rzy po rząd ko w an ie” polityczne 248 pism . P raw d o p o dobnie podaje ono s ta n a k tu a ln y n a koniec 1927 r. lu b początek r. 1928 i dzieli p rasę polity czn ą w n a stę p u ją c y sposób:
N a zw a p artii L iczba p ism
W ty m d zien n ik ó w
P ra w ica p o zap artyjn a 39 —
S tro n n ictw o N a ro d o w e 44 27
C hrzęść. S tr. R olnicze 7 —
K o n se r w a ty śc i i m on arch iści 7 —
M on arch iści 2 —
C en tru m p ozap artyjn e 60 36
C h rześcijań sk a D em ok racja 20 —
P S L -P ia st 7 —
N P R -P r a w ic a 7 —
Z jed n oczen ie L u d ow e 4 —
S tr. K a to lick o -L u d o w e 2 —
Z w ią zek N a p ra w y R zplitej 19 —
L ew ica ch łop sk a 3
N P R -L e w ic a 4
L e w ic a p o zap artyjn a 13
-P -P S 20 •—
O graniczył się je d n a k a u to r ty lk o do nielicznych egzem plifikacji, w y m ien iając z ty tu łu zaledw ie 15 pism , tru d n o je s t w ięc ocenić w szcze gółach trafno ść jego k lasy fik acji. Spośród w ym ien ion y ch zw raca m. in. uw agę uzn an ie „ K u rie ra W arszaw skiego” za org an SN, podczas gdy tak ie pism a, ja k „A B C” czy „Słowo P o lsk ie”, k tó ry c h zw iązek z o rganizacjam i S tro n n ic tw a N arodow ego b ył bez w ątp ien ia silniejszy („Słow o P o lsk ie” od m arca 1928 r. było w łaściw ie oficjalny m re p re z e n ta n te m p ra sy SN w e Lw owie), uznane zostały za „praw icow e b e z p a rty jn e ”. Szczególnie zaś tru d n o je s t dopasow ać do zm ian w życiu politycznym Polski, k tó re b y ły w y n ik iem zam achu sta n u w m a ju 1926 r., ogólnikow ych term in ó w „bez p a rty jn a ” praw ica, lew ica czy cen tru m .
W ow ym okresie, do któreg o odnosi się zestaw ienie sporządzone przez G rzegorczyka, aczkolw iek p ełn a k ry sta liz a c ja opinii jeszcze nie nastąp iła, coraz w y raźn iej m ożna w yróżniać szeroko p o jęty obóz prorządow y, na k tó ry składały się zarów no k o n k re tn e p a rtie polityczne, ja k i różnego ro d zaju g ru p y o nie sprecyzow anych ram ach organizacy jn y ch. Obok tra d y cyjnego podziału n a lew icę — p raw icę rów nie w ażny sta je się podział
13 P. G r z e g o r c z y k , P rasa, [w:] D zie s ię c io le c ie P o l s k i O d r o d z o n e j , K ra k ó w 1928.
n a rz ą d — opozycję. U trw a le n ie się rząd ów san ac y jn y ch spow odow ało, że dopiero łączne ich tra k to w a n ie , nałożenie obu podziałów jednego n a drugi, m oże w p ełn i zobrazow ać rzeczy w isty u k ład sił po lity czny ch w Polsce.
W śród p a rtii w y m ienionych przez G rzegorczyka za n iew ątp liw ie p ro - rządow e (w początkach 1928 r.) m ożna uznać Z jednoczenie Ludow e, S tro n nictw o K atolicko-L udow e, Z w iązek N ap raw y R zeczypospolitej, N P R -L e- wicę, m o n arch istó w i k o n serw aty stó w (łącznie 36 pism ) — b y ły to więc zarów no p a rtie praw icy , ja k i cen tru m . N iew ątpliw ie pew na, być m oże n aw et znaczna, część pism zaliczonych przez G rzegorczyka do „pozapar- ty jn y c h ” z c e n tru m i lew icy po w inna zostać u zn an a za „p ro rząd ow e” . W skazyw ałyby n a to także i p rzy k ła d y podane przez a u to ra dla obu ty c h k ieru n k ó w politycznych: jako pism a c e n tru m w ym ienia się „ K u rie r P o r a n n y ”, „ K u rie r P o lsk i” i „IK C ” , jak o pism o lew icy „G łos P ra w d y ” . W szystkie one — choć w ró żn y m sto pn iu — zbliżone b y ły do ośrodków prorządow ych, a „Głos P ra w d y ” zw iązany b ył z je d n ą z g ru p n a jb liż szych P iłsud sk iem u . N iew ykluczone jed n ak , że G rzegorczyk dostosow ał się sam do w y ra ź n ie prorządow ego c h a ra k te ru w y d aw n ictw a, w k tó ry m opublikow ał z eb ran e przez siebie (być m oże n a w e t przez MSW) d ane i te w łaśnie ty tu ły eksponow ał dla p oparcia nie w p e łn i jeszcze u g ru n to w a nych przew ag obozu rządzącego.
D odać tak że należy, iż n a przełom ie la t 1927/1928 następow ało szereg przesunięć w e w n ątrz istn iejący ch p a rtii politycznych i n aw et jeżeli nie doszło w nich do jaw n y c h rozłam ów , to jed n a k część działaczy — a za razem tak że i n iek tó re o rg an y p rasow e — zajm ow ały w obec rz ą d u sta now isko ugodow e i ew oluow ały w stro n ę obozu rządzącego (przykładow o m ożna w ym ienić tu ChD czy jeszcze w yraźn iej P P S oraz C hrześcijańskie S tro n n ictw o Rolnicze z jego głów nym pism em „D ziennikiem P o znań sk im ”). M ożna w ięc stw ierdzić, że z om aw ianego zestaw ienia około 80— 100 pism zw iązanych było (w ró żnym stopniu) z obozem rząd zący m 14, a około 150— 170 zajm ow ało w obec rzą d u stanow isko opozycyjne lu b n e u tra ln e . Ja k o bezw zględnie opozycyjne zaliczyć należy w szystkie pism a S tro n n ic tw a N arodow ego, N P R -P raw icy , P S L -P ia st (choć i tu silne b y ły ten den cje odśrodkow e, k tó re jeszcze w to k u k am p an ii przedw yborczej 1928 r. w y ra z iły się odstępstw am i), P P S , ChD (rozbitej w ew n ętrzn ie m . in. na tle sporów w okół sto su n k u do rządu), lew icy chłopskiej (tj. S tro n n i c tw a C hłopskiego i PSL -W yzw olenia), czyli 101 pism oraz zapew ne po w ażną część organów „ b e zp a rty jn e j p raw ic y ” .
K lasy fik u jąc w edług tra d y c y jn e j lin ii podziału: praw ica łącznie z ko n se rw aty sta m i i m o n arch istam i dysponow ała 99 pism am i,' c e n tru m — 113,
14 B u d z i ń s k i (op. cit., s. 90) za „pozostające w k ręgu w p ły w ó w p ro rzą d o w y ch ” u zn a je 87 — 99 pism .
„ G E O G R A F IA P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 517
a lew ica — 36 pism am i. S ta ra ją c się nałożyć n a siebie obie płaszczyzny podziału, m ożna by stw ierdzić, że: 1) w śród pism p raw icy opozycyjne b y ły n a pew no 44 pism a SN i znaczna część p ra sy „ p o z a p a rty jn e j” oraz C hrześcijańskiego S tro n n ic tw a Rolniczego, tj. być m oże około 80 — 90 pism , a p ro rząd ow e b y ły na pew no pism a m on arch isty czn o -k o n serw aty w - ne, tj. około 10; 2) w śró d pism c e n tru m do u g ru p o w ań opozycyjnych n a leżały 34 pism a ChD, P S L -P ia st i N P R -P raw icy oraz część pism „poza- p a rty jn y c h ” , tj. być może około 50 — 60 pism , zaś do u g ru p o w ań p ro rzą- dow ych na pew no 29 pism N apraw y , ZL, N P R -L ew icy i SK L oraz część pism „ p o z ap a rty jn y c h ”, tj. być może około 45— 55 pism ; 3) w śród pism lew icy do opozycji n ależały n a pew no 23 pism a P P S i p a rtii chłopskich, zaś do u g ru p o w ań pro rządo w y ch być m oże znaczna część 13 pism „poza- p a rty jn y c h ” .
Je że li chodzi więc o u k ład sił n a te re n ie p rasy politycznej, obóz rz ą dzący m iałb y oparcie raczej w p rasie centro w ej, zaś opozycja w p rasie p raw ic o w ej.
7. Znacznie bogatsze pod w zględem in fo rm acy jn y m są dan e z a w arte w znanej p u b lik a c ji T adeusza Selim ow skiego pt. Polskie legalne stro n n i
ctw a, p o lityczn e, w ydan ej w r. 1930. Selim ow ski nie ty lk o w y m ien ia z ty
tułów blisko 300 pism zw iązanych z różnym i k ie ru n k a m i po litycznym i, ale także po d aje jed n o razo w y n a k ła d każdego z nich. M ożna sądzić, że ta k szczegółowe dane są w y n ikiem k o rzy stan ia z m ateriałó w i k a rto te k spo rząd zan y ch przez MSW. P rz ed sta w iają one praw dopodobnie s ta n a k tu a ln y w połow ie ro k u w yd an ia pracy . G ru p u jąc p ra sę polity czn ą w edle p rz y należności p a rty jn e j, p o d aje a u to r n a stę p u jąc e liczby:
N a zw a p a rtii L iczba p ism
N ak ład w ty s. egz.
K o m ite t Z a ch o w a w czy 2 12,0
S tro n n ictw o P r a w ic y N arod o 4 10,6 w ej
P o lsk a Org. Z ach ow . P racy 1 4,5 P a ń stw .
Str. C h rzęść.-R oln icze 2 5,5
Z w. P ra cy M ocarstw ow ej 2 5,0
M onarchist. Org. W szech - 1 3,0
sta n o w a
Z jed n oczen ie S ta n u Ś red n iego 1 4,5
Str. K a to lick o -L u d o w e 1 3,5
Z jed n oczen ie P racy M iast 1 2,0
i W si
N P R -L e w ic a 1 1,3
P P S , d aw n a FR 5 10,95
N a zw a p artii L iczba pism
N ak ład w tys. egz.
BBW R 129 647,78
S tro n n ictw o N arod ow e 81 294,700
OW P 2 4,0 ChD 16 93,414 N PR 8 44,05 P S L -P ia s t 8 41,75 P S L -W y zw o len ie 2 9,7 SC h 1 7,0 P P S 17 80,6
Łącznie w y m ien ion y ch je s t 286 pism o jed norazo w y m nakładzie 1 289 853 egz. (w ty m 134 dzienniki o nakładzie 933 973 egz.). Obóz rz ą dzący dysponow ałby więc 151 pism am i o nak ładzie 714 630 egz., zaś opo zycja 135 pism am i o n akładzie 575 223 egz. (w p rasie codziennej 54 dzien n ikam i o nak ład zie 541 080 egz. i 80 d ziennikam i o nakładzie 392 893 egz.)15. Rzecz jasn a, że do p rasy poszczególnych p a rtii polityczny ch zali czył a u to r także pism a „sy m p a ty zu ją ce ”, co dotyczy zwłaszcza w y d aw nictw uzn an ych za zw iązane z BBW R. N ie został je d n a k w sposób, w y raź n y w yjaśn io n y zakres owego „sy m p aty zo w an ia”, a w e ry fik a c ja p oje dynczych ty tu łó w — zw łaszcza tygodników i m iesięczników , któ ry ch , jak o p ism a bebew uerow skie, w y m ienia Selim ow ski aż 82 — je s t p rzy a k tu a l nym stan ie badań jeszcze niem ożliw a. N ie w prow adzając k ateg o rii pism „ b e z p a rty jn y c h ” czy „ p o z ap a rty jn y c h ”, pom inął jednocześnie w ty m ze staw ien iu a u to r szereg w y d aw n ictw codziennych o pow ażnym nieraz
za-15 W szczegółach p o d zia ł d zien n ik ó w w y g lą d a ł, jak n astęp u je:
N a z w a p artii L iczba p ism N ak ład w tys. egz. K o n serw a ty ści 4 19,8 Str. C h rześć.-R oln . 1 2,5
S tro n n ictw o N arod ow e 57 232,279
Zjedn. S ta n u Ś red n ieg o 1 4,5
ChD 13 91,114
N PR 5 32,8
BBW R 47 505,280
P P S d aw n a FR 1 8,0
P P S 5 36,7
Z aznaczyć trzeba, że osobno liczo n e są m u tacje, jeżeli w y d a w a n e b y ły pod od r ę b n y m i ty tu ła m i lu b p o d a w a ły in n e m ie jsc e w y d a n ia n iż d zien n ik m a cierzy sty . D la przyk ład u — obok w a rsza w sk ieg o „A BC ” w y m ie n ia się w ię c 7 jeg o m u ta cji p ro w in cjo n a ln y ch .
„ G E O G R A F IA P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J І918—1939 519
słęgu. B rak dla p rzy k ła d u pism lw ow skiego w y d aw n ictw a „ P rasa N ow a” SA, do którego należał m. in. „W iek N ow y” oraz „Lw ow ski Ilu stro w an y E x press P o ra n n y (W ieczorny)”; z łódzkiego kon cern u W yd aw nictw a Re p u b lik a b ra k w spisie najw iększego dziennika „E xpressu Ilu stro w an e g o ”, znalazło się za to jego znacznie skrom niejsze, w ieczorne w ydanie. Nie m a ■— także łódzkich — w y d aw n ictw J a n a S typułkow skiego: „ K u rie ra Łódzkiego” i „E cha”, k tó re G rzegorczyk w ym ien iał w śród w y d aw n ictw „praw icy p o z a p a rty jn e j” .
O p eru jąc w ięc n iem al takim sam ym zespołem pism ja k G rzegorczyk, k tó ry klasyfikow ał 248 ty tu łó w , czy anonim ow y a u to r zestaw ienia MSW z 1924 r., k tó ry dokonał podziału 261 pism , zaproponow ał Selim ow ski znacznie m niej w ym agające k ry te ria zw iązków danego pism a z istn ie ją cym i p a rtia m i politycznym i. W ynikać to m ogło nie tylk o ze specyficzne go p u n k tu w idzenia au to ra, ale także z określonej sy tu acji, w k tó rej ze staw ien ie sw oje przygotow yw ał: n arastająceg o napięcia politycznego w k ra ju i ostro zary so w u jący ch się linii podziału m iędzy rząd em a opozy cją, k tó ry ch rez u lta te m było rozw iązanie p a rla m e n tu i zarządzenie n o w ych w yborów pow szechnych, znanych pod niesław ną nazw ą w yborów brzeskich.
Specyficzna s tru k tu ra ideologiczna B ezp artyjneg o Bloku W spółpracy z Rządem u tru d n ia dokonanie k lasy fik acji p rasy politycznej w ed le tra d y cyjn ej linii podziału lew ica — praw ica, gdyż tylk o te pism a prorządow e, k tó re m ożna bezpośrednio odnieść do istn iejący ch p a rtii czy zw iązków p olity czny ch (w ta k i w łaśnie sposób p rzy p o rząd k o w u je Selim ow ski 32 pism a), m ożna w sposób zasadny rozdzielić n a tej w łaśnie lin ii podziału. Je śli więc nie b rać pod uw agę pism fig u ru ją c y c h u Selim ow skiego pod szyldem BBW R, to za praw icow e m ożna uznać 95 pism (w n ak ład zie 339 309 egz.), za cen tro w e 36 pism (w n akładzie 190 514 egz.) i za lew i cowe 25 pism (w n akładzie 108 250 egz.). P orów nan ie z zestaw ieniem sporządzonym przez G rzegorczyka w sk azu je na stabilność p rasy p ra w i cowej (w ym ienia on 99 pism praw icow ych), a biorąc tak że pod uw agę n ie m al zu pełną zgodność liczb p o d aw anych przez G rzegorczyka, w yliczonych w pu b lik acji Selim ow skiego z w cześniejszym zestaw ieniem MSW (97 pism praw icow ych), m ożna by stw ierdzić, że cała — lu b niem al cała — p rasa BBW R m oże być u zn an a za p rasę c e n tru m i lew icy, gdyż tylko w ty ch pozycjach w y stą p iły w y raźn e zm iany.
O dw racając kolejność .p rezen tacji w p oró w n an iu z zestaw ieniem po d any m przez G rzegorczyka, którego u jęcie jaśniej precyzow ało rozróżnie nia lew icy i p raw icy niż rz ą d u i opozycji, m ożna n a po dstaw ie d any ch zaw arty ch w p u b lik acji Selim ow skiego stw ierdzić, że: 1) w śró d pism opo zycy jn y ch najw ięk szą rolę odg ry w ała p rasa praw icow a, licząca 83 ty tu ły (o nakładzie 298 709 egz.), k tó ra była liczniejsza niż łącznie p rasa cen
tru m (32 pism a o nak ładzie 179 214 egz.) i lew icy (20 pism o nak ładzie 97 300 egz.); 2) w śró d pism pro rząd ow y ch najpraw d op od ob niej czołową rolę o dgryw ały pism a o c h a ra k te rz e centrow ym .
8. W ko lejn y ch w y d an iach swego in fo rm ato ra, k tó re uk azały się w la ta c h 1934, 1935 i 1936, w prow adził Selim ow ski isto tn ą zm ianę i upodobnił zakres in fo rm acji o p rasie politycznej do tego, k tó ry w ystępow ał w p rze w odnikach Bełcikow skiego i Styry·. N ie uw zględniając m ianow icie w dal szym ciągu p ra sy „ p o z a p a rty jn e j” czy „ b e z p a rty jn e j” , o po nad połow ę zm niejszył liczbę w y m ien ian y ch ty tu łó w . N ie podaw ał też d an y ch o w y sokości n akładów an i poszczególnych pism , ani ich g ru p (co czyniło MSW w swej p u b lik a c ji z 1924 r.). Sądząc z u trz y m a n ia w w y d a n iu z r. 1936 nazw y BBWR, k tó ry został rozw iązany jesienią roku poprzedniego, dane z a w arte w ty c h p u b lik a c ja c h są spóźnione o ro k wobec d a ty w ydania. Z estaw ienia Selim ow skiego dla tego okresu p rze d staw ia ją się, ja k n a stę puje: N a zw a p a rtii D a ta w y d a n ia in form atora 1934 1936 1936 BBW R 54 64 63 K o n se r w a ty śc i 4 4 4 M on arch iści 1 1 1
Z jedn. S ta n u Ś red n ieg o 1 — —
M oca rstw o w cy 1 — •—
S tro n n ictw o K a to l.-L u d o w e 1 — — Z w ią zek M łod ych N aro
dow ców - 2 4 6
Z jed n o czen ie C h rześc.-S p oł. 2 2 2
Z jedn. P ra cy M iast i W si 1 1 1
N P R -L e w ic a 1 1 1
C h łop sk ie S tro n n ictw o
R oln icze l 4 4
P P S (d aw n a FR) 1 1 1
ONR 2 2 3
S ek cje M łod ych S N 6 6 6
S tro n n ictw o N arod ow e 13 21 22
C h rześcijań sk a D em ok racja 5 4 4
N P R -P ra w ica 1 1 1
S tro n n ictw o L u d o w e 11 13 12
P P S 4 4 - 5
razem 112 123 126
J a k w y n ik a z tego zestaw ienia, p ra sa p rorządow a liczyła — kolejno w edle dat w y d an ia — 70, 72 i 72 pism , a p rasa opozycyjna odpow iednio 42, 51 i 53 pism a. P o m ijając m ożliw e po m yłk i a u to ra co do istn iejący ch
„ G E O G R A F IA P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 521
związków m iędzy w ym ien ian y m i pism am i a p a rtia m i po lity czn y m i16, u d e rzająca je s t stabilność ilości ty tu łó w , k tó ra m ogła się w yw odzić nie ty le z b ra k u rzeczyw istych zm ian, ile z pow odu nieuw zględnien ia ich przez au to ra. Nie w y m ien ia też Selim ow ski ty m razem m u tacji. J a k w w y d a n iu z 1930 r., ta k i w n a stęp n y ch hasło „BB W R” należy tra k to w a ć w sposób raczej ogólny, jak o zespół pism „sy m p aty zu jący ch ” niż rzeczyw iście zw ią zanych z in sta n c ja m i Bloku. O czywiście m ieszczą się w n im tak że i tak ie pism a, k tó re de facto b y ły zw iązane z istn iejący m i w BBW R — m niej lu b bardziej sform alizow anym i — g ru p am i polity czn y m i lu b z poszczegól n y m i działaczam i. Selim ow ski jed n a k nie w y m ien ił n a liście p ra sy BBW R w szystkich pism , k tó re m ożna w iązać z obozem prorządow ym : d la p rz y k ład u nie m a ty g o d n ik a „ F ro n t R obotniczy”, k tó ry uchodził za o rgan prasow y tzw. G ru p y Robotniczej Bloku, czy ty g o d n ik a „Dziś i J u tr o ” — jednego z dw óch organów tzw . G ru p y Pracow niczej (fig u ru je za to in n y organ tej g ru p y — ty g o d n ik „ J u tro P ra c y ”).
M ożna sądzić, że lu k i te nie są n a z b y t w ielkie: A licja B ełcikow ska17 podaje, że BBW R posiada „około 65 pism sy m p aty zu jący ch w W arszaw ie i na p row incji, z czego połowę stan o w ią pism a codzienne” . L iczby poda w ane przez Selim ow skiego dla całego obozu prorządow ego są w ięc n ie w iele w yższe (70 — 72 pism), d zienniki stanow ią w śró d n ich także około
1/2 (30 —-31 tytułów ), a dla sam ego BBW R nieznacznie niższe (53 — 54 ogółem w ty m 26 dzienników ). Jeszcze pow ażniejszej selekcji dokonał S e lim ow ski w g ru p ie pism S tro n n ic tw a Narodowego.- Być m oże zresztą za bieg ta k i odpow iadał rzeczyw istości, choć s ta n p rasy endeckiej np. w w o jew ództw ach zachodnich — szczególnie zaś w W ielkopolsce — nie ulegał pow ażniejszym zm ianom .
G dyby sta ra ć się w yróżnić p rasę w ed le k ry te rió w podziału lew ica — praw ica, nie licząc pism zn ajd u jąc y c h się w g ru pie BBW R, to m ożna stw ierdzić, iż p rasa praw icow a rep re z en to w a n a b y ła w r. 1934 przez 29 pism , w r. 1935 przez 38 pism i w r. 1936 przez 41 pism , p rasa cen tro w a (odpowiednio) przez 24, 26 i 25 pism , zaś lew icow a przez (odpowiednio) 5,5 i 6 pism . I znów ja k w zestaw ieniach Selim ow skiego (z 1930 r.) w po ró w n an iu z d an y m i G rzegorczyka i MSW (z 1924 r.), ja k i tu w porów n a n iu z zestaw ieniam i in fo rm ato ró w Bełcikow skiej (z 1925 r.) i S ty ry (z 1926 r.) m ożna obserw ow ać stabilność p ra sy praw icow ej i w y d a tn e
w P rzyk ład ow o: w y m ie n ia ją c p ism a S L — zn an e m i d ok ład n iej z o d ręb n ych badań — zalicza S e lim o w sk i do n ich n ie ty lk o n ie sa m o istn e d odatki „G azety G ru d zią d zk iej”, a le ta k że p ism a , k tóre p r zesta ły się u k a zy w a ć m ięd zy II a III w y d a n iem in form atora, jak ró w n ie ż p ism a, k tó ry ch w y d a w c y zo sta li u su n ię c i z p artii i p rzeszli do obozu p rorządow ego.
17 A. B e ł c i k o w s k a , P a r t i e p o l i t y c z n e i z w i ą z k i z a w o d o w e w o b e c w y b o r ó w 1935 ro k u , W arszaw a 1935, s. 42.
zm niejszenie się p rasy lew icow ej oraz cen trow ej, k tó re zostały p raw d o podobnie p rz e ję te przez obóz p ro rząd o w y i znalazły się w re je s trz e jak o pism a Bloku.
In n y m pow odem tego osłabienia m ogła być dekom pozycja w e w n ętrzn a i rozbicie poszczególnych p a rtii c e n tru m i lew icy, prow adzące do osłabie n ia ich ak tyw n ości w ydaw niczej i m ożliw ości edytorskich. W istocie u g ru pow ania opozycyjne m iały najpow ażn iejsze oparcie w p rasie o c h a ra k te rze p raw icow ym — co nie oznacza, że opozycja tego w łaśn ie ty p u , a więc opozycja S tro n n ic tw a N arodow ego i g ru p z nim zw iązanych, odegrała rów nie pow ażną rolę w układzie sił politycznych. T rzeba by tu w spom nieć o znaczeniu S tro n n ic tw a Ludow ego, k tó re w łaśnie w lata ch trz y d z ie sty c h stało się jeżeli nie najpow ażniejszą, to w każdym razie n ajb ard ziej zde cydow aną w d ziałaniu p a rtią opozycyjną. M ożna więc sądzić, że „geogra fia p o lity czn a” p rasy w jej w y m iarze ilościow ym nie odpow iadała w p e łn i rzeczyw istem u u kład o w i sił p a rtii i k ieru n k ó w politycznych. N ie b y ła to zresztą specyfika an i tego okresu, an i sy tu a c ji w Polsce.
U w zględniając różnice w zak resie ilości w ym ien iany ch (lub sum ow a nych) pism m iędzy p rzedstaw io ny m i dotychczas źródłam i, m ożna u ją ć za sadnicze ry sy „geografii p o lity cz n e j” p rasy polskiej w n a stę p u jąc y c h ta belach:
P ra sa „p artyjn a” R ok
w y d a n ia Źródło P ra w ica C en tru m L e w ic a Inne R azem
1921 B e łc ik o w sk i (16)* 38 (17) — (71) 192-3 B e łc ik o w sk i (20) (42) 21 — (83) 1925 B e łcik o w sk a 34 32 18 — 84 1626 S ty ra 32 30 26 — 88 1934 S e lim o w sk i 29 24 5 112 1935 S e lim o w sk i 38 26 5 54** 123 1936 S e lim o w sk i 41 25 6 53** 125 P rasa „ p o lity czn a ” Rok
w y d a n ia Ź ródło P ra w ica C entrum L ew ica Inne R azem 1924 „B iul. Inf.
M SW ” 97 92 49 23 261
1928 G rzegorczyk 99 113 36 — 248
1930 S e lim o w sk i 95 36 25 129** 286
* W n a w ia s w zięto dane o k reśla n e w źródle jako n iep ełn e. ** BBW R.
„ G E O G R A F IA P O L IT Y C Z N A ” P R A S Y P O L S K I E J 1918—1939 523
9. O dm iennego ty p u , niż w ym ienione dotychczas, są in fo rm acje p rze kazyw an e przez spisy prasy, k tó re sporządzały b iu ra reklam ow o-ogłosze- niowe. W szystkie one — zarów no spisy firm y T. P ietraszk a, PA R, ja k i R. Mossego — operow ały rów nolegle k lasy fik acją k o n k re tn ą p a rty jn ą (oznaczając pism a np. P P S , N PR etc.) i k lasy fik acją ogólną opisow ą (np. u znając pism o za „n aro do w e”, „dem o k raty czn e” czy „ ra d y k a ln e ”). P o nadto spisy P ie tra sz k a i PA R w o statnich lata ch u k azyw an ia się w p ro w a dziły także k ateg o rię pism prorządow ych, a n aw et „san a c y jn y c h ” . O ile w ięc w p u b lik acjach prezen to w an y ch powyżej k a te g o rie szczegółowe (p ar tie, k ieru n k i polityczne) stan o w iły podstaw ę do sum ow ania w k ateg o rie bardziej ogólne (lewica — praw ica), o ty le w p rzy p a d k u spisów firm ogło szeniow ych k ateg o rie ogólne m ożna obliczyć, k ieru jąc się przypuszczal nym i p refe re n c ja m i p olitycznym i w ydaw ców , uzew n ętrzn io n y m i bądź bez pośrednio w p o d ty tu łac h pism , bądź poprzez p rzy jęcie przez au torów spisów tej n o m en k la tu ry jak o p o d staw y k lasy fik acy jn ej.
P rzed staw ien ie „geografii p o lity czn ej” w oparciu o tę k ateg o rię źró deł w ym aga w stęp n y ch zabiegów in te rp re ta c y jn y c h , gdyż w in n y m w y pad k u p u b lik a c ja dany ch b y łab y bardzo u tru d n io n a , jeżeli w ogóle m oż liw a, ze w zględów choćby tylko technicznych: w dziew ięciu tom ach k a talogów PA R w y stę p u je bow iem ponad 100 nazw nie zawsze iden ty cz nych z tym i, k tó re w y stę p u ją w katalog ach firm y P ie tra sz k a czy M osse go. G rupow anie n a p o dstaw ie przew ażnie n ie k o n k re tn y c h term in ó w po w oduje, iż p rzed staw io n e poniżej zestaw ienia należy tra k to w a ć ze szcze gólną ostrożnością; posiadają one i te n m an k am en t, że dla w iększości la t o b ejm ujący ch okres rządów obozu sanacyjnego nie je s t m ożliw e roz różnienie p rasy opozycyjnej i prorządow ej.
P o d staw a g rupow ania, k tó re p rzeprow adziłem , b yła o p a rta na porów n a n iu zn an ych skąd inąd p rzynależności lu b f iliacj i po lityczny ch n iek tó ry c h pism , z zaszeregow aniem p ro ponow anym przez w ydaw ców spisów. P rz y ją łe m więc, iż, g en eraln ie rzecz biorąc, pism a o p a try w a n e p rzy m io t n ik iem k lasy fik u jący m „naro d o w e” (z różnym i w a ria n tam i, ja k np. „ ra - d ykaln o -n aro d o w e”, „an ty sem ick ie”, „narod ow o-lud ow e”), „k ato lick ie” (także z m odyfikacjam i) oraz te, k tó ry c h filiacje określone w sposób bez pośred n i (nazw ą p a rtii politycznej lub opisem ogólnym ty p u „k o nserw a ty w n e ”) należą do g ru p y pism praw icow ych. P ism a „ch rześcijań sk ie”, „chrześcijańsko-społeczne” i „katolicko-społeczne”, „robotnicze” (tą nazw ą określano najczęściej p rasę NPR), „ lib e ra ln e ” oraz odpow iednich p a rtii p olity czn y ch zaliczałem do pism ce n tru m . P ra sę o k reślan ą jako „dem o k ra ty c z n a ”, „in telig en ck o -d em o k raty czn a”, „ ra d y k a ln a ” oraz p rasę odpo w ied nich p a rtii p o lity czn y ch zaliczyłem do pism dem okratyczno-lew ico- w ych. T u znalazła się też p rasa socjalistyczna.
J a k ju ż w spom niałem , operow anie d an y m i ze spisów praso w y ch każe znacznie m niej p recy zy jn ie określać „geografię p o lity czn ą” , co w y n ik a także i z tego fak tu , że n a d e r często a u to rz y operow ali k a te g o rią „bez p a rty jn e ” i jej różnym i w a ria n tam i. T ak więc ilości pism , k tó ry c h filiacje polityczne daw ały się określić — choćby w p rzy bliżony sposób — są znacznie m niejsze od ty ch , k tó re fig u ru ją w analizow any ch spisach.
P ró b ę określenia głów nych k ieru n k ó w politycznych, rep rezen to w an y ch przez p rasę polską n a podstaw ie ty ch źródeł, p re z e n tu je n a stę p u jąc a t a bela.
R ok w y d . sp isu
Firm a P ra w ica C entrum D em ok r. le w ic o w e P ro rzą -d o w e R azem S p is w y m ie n ia ty t u ły w d z ia le „P rasa c o d zien n a i p o li t y c z n a ” 1922 P A R 40 38 21 — 99 281 1926 P A R 78 25 32 — 136 201 1926 M osse 126 21 69 1 217 236 1927 P ietr a szek 77 15 37 1 130 307 1928 P A R 98 23 51 5 179 300 1929 P A R 87 24 65 8 182 392 1929 P ietr a szek 65 15 39 1 120 325 1930 P A R 106 23 58 13 193 348 1931 P A R 89 22 52 20 183 822 1932 P ie tr a sz e k 58 15 29 ■1 103 298 1934 P A R 70. 23 32 54 179 350 1936 P A R 50 18 20 78 166 289 1936 P ietr a szek 51 6 7 ■ 84 198 268 1937 M osse 60 27 59 — 146 239 1938 P A R 66 U 18 68 174 367 1939 P ietr a szek 75 6 10 69 138 278
Z estaw ienie to, p rz y w szy stk ich zastrzeżeniach, ja k ie budzi, w y d a je się potw ierdzać w nioski, k tó re m ożna było w ysnuć z analiz poprzednio prezen to w any ch. T ak w ięc p ra sa o k reślana jako praw icow a stanow iła od 1/3 do około połow y w szy stk ich pism , k tó re m ożna było poddać k lasy fi kacji. N ajm niej k o rzy stn ie dla niej k ształto w ały się p ro p o rc je w k atalo gu T. P ie tra sz k a z 1936 r., ale i w ty m w y p ad k u p rasa praw icow a stanow iła około 25%. Po drugie, stosunkow o niższe liczby pism u zn anych za c e n tro w e zd ają się w skazyw ać n a przynależność do tego k ie ru n k u znacznej licz b y pism „ b e z p a rty jn y c h ” , k tó re w zestaw ieniu zostały pom inięte. Po trz e cie w reszcie, w p row adzenie do k lasy fik acji pism „p ro rządo w ych” w p ły nęło w pierw szy m rzędzie n a obniżenie ilości pism podaw any ch za cen tro w e i lew icow o-dem okratyczne.
