A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
STAROŻYTNA RODZINA GRECKA I RZYMSKA
%A r ty k u ł n i n i e j s z y ma p rz y p o m n ie ć i p r z y b l i ż y ć z a s a d n i c z e w ia - d o m o ści o r o d z i n i e a n t y c z n e j j a k o p o d sta w o w e j kom órce ż y c i a s p o ł e c z n e g o . D ow iadujem y s i ę o n i e j z zab y tk ó w k u l t u r y m a t e r i a l n e j i ze
ź r ó d e ł l i t e r a c k i c h .
1 . R o d z in a g r e c k a
S ceny z ż y c i a k o b i e t p r z e d s t a w i a n e na f r e s k a c h p a ła c ó w k r e t e ń -s k i c h i c h a r a k t e r r e l i g i i dow odzą, k o b i e t y m ia ły na K r e c ie w ię k s z ą sw obodę i o d g ry w a ły w ię k s z ą r o l ę a n i ż e l i w c z a s a c h p ó ź n i e j s z y c h
.2 W w ie k a c h X I I - V I I I w G r e c j i w ła ś c iw e j u s t r o j u ro d o w eg o do tz w . m i a s t a - p a ń s t w a t ą p i ł p r o c e s p r z e j ś c i a od Z 3 P l a s t y c z n y ^obraz r o d z in y te g o o k r e s u p r z e k a z a ł nam Homer . W edług n ie g o m i ł o ś ć r z ą
d z i ł a r o d z i n ą . T e ty d a z g ł ę b i m orza s ł y s z a ł a p ł a c z s y n a . D usza m a tk i o d e z w a ła s i ę do Odysa, w p o d z ie m iu . S łow a j e j b r z m ią j a k n a j p i ę k n i e j s z a p o c h w a ła m i ł o ś c i s y n o w s k i e j . P e n e lo p a j e s t w tym samym s t o p n i u bo
ł, "
h a t e r k ą O d y se i co j e j ą ż . P r z e z n ie g o i w nim j e s t z a w sze o b e c n a . M yśl Odysa- n ig d y j e j n i e o p u s z c z a . M y ś li i sn y żony s ą zaw sze p r z y
1 2
P o r . 0 . J u r e w ic z - L .W in n ic z u k , S t a r o ż y t n i G recy i R z y m ia n ie w ż y c i u pryw atnym i państw ow ym , W arszaw a 1 9 7 0 , 7 -2 7 / R o d z i n a / .
L .W in n ic z u k , L u d z ie , z w y c z a je , o b y c z a je s t a r o ż y t n e j G r e c j i i Rzy mu, W arszaw a 1 9 8 3 , 1 9 9 -2 6 1 /W r o d z i n i e g r e c k i e j i r z y m s k i e j / ; R . F l a c e l i e r e , Ż y c ie c o d z ie n n e w G r e c j i z a czasó w P e r y k l e s a , tłu m . Z .B o b o w icz - J . T u r g a l s k i , W arszaw a 1 9 8 5 , 5 5 -7 8 / K o b i e t a , m a łż e ń s tw o , r o d z i n a / . P o r . E .M ir e a u x , Ż y c ie c o d z ie n n e w G r e c j i w e p o c e h o m e r y c k le j, t ł u m , z f r a n c . S . K o ł o d z i e j c z y k , W arszaw a 1 9 6 2 , 1 6 0 -1 7 8 / Ż y c i e k o b i e t / .
30 ężu 4
K o b ie ta w c z a s a c h Homera b y ła to w a r z y sz k ą ż y c i a m ężczy zn y , n ie k ie d y zajm ow ała p ie r w s z e m i e j s c e , ja k A r e te przy A lk o n o o s ie , M ężczyzna sza n o w a ł swą ż o n ę , c z c i ł m atkę, dawał p o s łu c h g ło s o w i k o b i e t y . K o b ie ta b r a ła u d z ia ł w o b rzęd a ch r e l i g i j n y c h i w o g ó ln y
ż y c iu to w a r z y sk i N ie w o ln ic y b y l i w ła s n o ś c ią p an a, z a s i a d a l i r a żę z panom do s t o ł u i d z i e l i l i z nim je g o t r o s k i . *
W n a s t ę p s t w ie u tw o r z e n ia n a s t ą p i ł o w i e l e zm ian n ie t y lk o w d z i e d z i n i e ż y c i a p ań stw ow ego, a l e ta k ż e r o d z in n e g o .
W p o s z c z e g ó ln y c h ó s t o s u n k i u k ła d a ły s i ę ta k r ó ż n i e , że na le ż a ło b y j e ro zp a try w a ć o d d z i e l n i e . I s t n i a ł y jed n ak z a s a d n ic z e
elem en ty w sp ó ln e d la c a ł e j G r e c j i. W sz ę d z ie o b o w ią zy w a ła monogamia o ra z w c a ł e j n iem a l G r e c ji utrzym yw ał s i ę p a t r i a r c h a t , k tó r y p r z y znaw ał o jc u w ła d zę n ie o g r a n ic z o n ą nad d z ie ć m i. W ładzę t ę r o z c i ą g a ł nad tym i d z ie ć m i, k t ó r e u z n a ł za w ła s n e i p r z y j ą ł do r o d z in y . Po
u zn a n iu i p r z y j ę c i u d z ie c k a n ie mógł jed n a k r o z p o r z ą d z a ć j e g o ży ciem i w o ln o ś c ią .
W i n s t y t u c j i m a łżeń stw a Grecy w i d z i e l i dwa c e l e : o c h a r a k t e r z e państwowym i rod zin n ym . M ałżeń stw o m ia ło p r z y s p o r z y ć państw u
o b y w a t e li d la p r z e j ę c i a po o jc a c h obowiązków w zględem p a ń stw a ,
a w ię c m i e l i b r o n ić g r a n ic k r a j u , z a p e w n ić mu b e z p ie c z e ń s t w o i z a -tf
p o b ie c j e g o w y lu d n ie n iu . Potom stw o s t a n o w iło p r z e d łu ż e n ie rodu i r o d z in y , p rzejm ow ało o b o w ią z k i k u lto w e w zględem przodków w f o r
m ie s k ła d a n ia im o f i a r o ra z p od trzym yw ało t r a d y c j e r o d z in n e . R odzi c e m i e l i t e ż w d z i e c i a c h o p a r c ie na s t a r o ś ć . N ie ż o n a c i m ę ż c z y ź n i n a r a ż a l i s i e b i e na p o z b a w ie n ie sz a c u n k u , jak im d arzon o l u d z i ż o n a ty c h i p o s ia d a j ą c y c h d z i e c i . G łów nie w S p a r c ie b e z ż e n n o ś ć p o c ią g a ła z a so b ą u t r a t ę c z c i 7 r V' - u L'T., i ę od m ał-
6
Na u c h y la ją c y c h *T m L ,ż e ń stw a n ak ład an o nawet k a rę w p o s t a c i grzywny ' ł P * , * v rr C ! * 'J L U' Zmuszano ic h t e ż do b ie g a n ia w z im ie nago po a g o r z e i ś p ie w a n ia
p io s e n e k , w k tó r y c h p r z y z n a w a li s i ę , że s ł u s z n i e z n o s z ą u p o k o r z e n i e . Prawo L lk u rg a n a k ło n i ł o S p a r ta n do w y b ie r a n ia s o b i e żon z r o
-i o p r a ć . . . War-4 5 J . P a ra n d o w sk i, W stęp, W: szaw a 1 9 6 4 , 1 7 . T h u c y d id e s, De b e l l o P e lo p o n n e s ia c o I I 4 4 - 4 5 , tłu m , z g r c c .
K. K um anlecki /T u k y d id e s , Wojna p e lo p o n e s k a , Warszawa 1 9 5 3 /, 111 6 P o l l u c i s O nom asticon V III 4 0 , F a s c i c u l u s p o s t e r i o r l i b r o s VI-X
*
31 d ż i n n ie z a m o ż n y c h . C h c ia n o w t e n s p o s ó b z a p o b ie c ł ą c z e n i u i g r o m a d z e n iu w i e l k i c h m a ją tk ó w w j e d n e j r o d z i n i e . W w ie k u V I I I - V I o j c i e c d z ie w c z y n y d e c y d o w a ł o ty m , k t o m ia ł z o s t a ć j e j mężem. W edług H e r o d o ta t y r a n S y k io n u K l e j s t e n e s g o ś c i ł u s i e b i e p r z e z c a ł y ro k 13 k o n k u r e n tó w , k t ó r z y u b i e g a l i s i ę o j e g o c ó rk ę A g a r i s t ę . W c z a s i e sam e j g o ś c in y b a d a ł i c h c h a r a k t e r . W tym c e l u u r z ą d z a ł d l a n i c h w y ś c ig i i z a p a s y . W ybrany n a z i ę c i a k a n d y d a t s k ł a d a ł p o d a r k i p r z y s z łe m u t e ś c i o w i , a t e n d aw ał m ło
-/ *\ / d e j p a r z e p o s a g k t ó r y w w ypadku ro zw o d u z i ę ć b y ł z o b o w ią z a n y z w r ó c ić t e ś c i o w i . W e p o c e k l a s y c z n e j sw oboda k o b i e t a t e ń s k i c h , w p o ró w n a n iu z o k re se m k r e t e ń s k i m i m ykeńskim , u l e g ł a zn aczn em u o g r a n i c z e n i u . K o b ie ta b y ł a "pod w ła d z ą m ę ż c z y z n y " , n a j p i e r w o j c a , w r a z i e je g o
ś m i e r c i o p ie k u n a , w r e s z c i e m ęża. N ie m ia ła z a te m praw o b y w a t e l s k i c h , a n i t e ż n i e m o g ła d ecy d o w ać o w ła s n y c h s p ra w a c h m a ją tk o w y c h . Ż y c ie
k o b i e t y a t e ń s k i e j w d n i p o w s z e d n ie o g r a n i c z a ł o s i ę do z a j ę ć domo wych i w y ch o w an ia d z i e c i . S p ę d z a ła c z a s w swych p o k o ja c h y v b
j e d y n i e w ś w i ę t a m ogła j e o p u ś c i ć i p o k a z a ć s i ę n a
m a ją c d y s k r e t n i e o s ł o n i ę t ą t w a r z . ynva u te bo\?/ ,
u l i c y w t o w a r z y s tw ie n i e w o l n i c y ,
W iększym i sw obodam i c i e s z y ł y s i ę k o b i e t y w S p a r c i e i na w y sp a c h .
W tym o k r e s i e o j c i e c n a d a l d e c y d o w a ł o w y b o rze męża d l a sw ej c ó r k i . W y b ie ra ł go s p o ś r ó d z n a n y c h s o b i e m ło d y ch l u d z i . M a łż e ń stw o m ogło b y ć z a w a r te m ięd zy o b y w a te le m i c ó r k ą w o ln eg o o b y w a te la d a n e j
r 6 \ n . Z a w ie r a n ie m a łż e ń s tw a b y ło z a b r o n io n e p o m iędzy ro d z e ń stw e m p r z y r o d n im po t e j sam ej m a tc e / u t e r i n i / . D z ie w c z ę ta wydawano z a
mąż w w ie k u i2 - i5 l a t ż y c i a . W edług P l a t o n a można j e wydawać z a mąż d o p i e r o w w ie k u 16 - 20 l a t .
W e p o c e h e l l e n i s t y c z n e j k o b i e t y c i e s z y ł y s i ę w ię k s z ą sw obo d ą , m ogły r ó w n ie ż zajm ow ać s i ę w łasnym m a ją tk ie m b e z pomocy o p ie k u n a . C o raz w i ę c e j k o b i e t z d o b y w a ło w y k s z t a ł c e n i e . Z a w a rc ie m a łż e ń s tw a p o p r z e d z a ły z a r ę c z y n y LC ' w c z a s i e c o n t i n e n s . E c o d i c i b u s ab i p s o c o l l a t i s d en u o e d i d i t e t a d n o t a - v i t E .B e th e , L i p s i a e 1 9 3 1 , 1 1 8 . I l e r o d o t u s , H i s t o r i a e VI 126, t ł u n . z g r e c . S.Hammer / H e r o d o t , D z i e j e , W arszaw a 1 9 5 4 /, 4 4 3 -4 4 6 . P l a t o , L e g e s VI 7 3 5 3 , t ł u m , z g r e c . 'Z .U ay k o w sk a / P l a t o n , P ra w a , W a rsz a w a 1 9 6 0 / 2 7 2 .
32
-k t ó r y c h u s t a l a n e w arun-ki i w y so -k o ść p o s a g u . Z a rę czy n y b y ły umową prawną m ięd zy ojcem d z ie w c z y n y a n a rze czo n y m . J e ż e l i n a r z e c z o n a
n i e m ia ła o j c a , t o z a s t ę p o w a ł go j e j b r a t , b l i s k i krew ny lu b o p i e k u n .
Z a ś lu b in y m ia ły p o czą tk o w o c h a r a k t e r u r o c z y s t o ś c i r o d z i n n e j , p ó ź n ie j n a b r a ły mocy praw nej i z m ie n iły s i ę w a k t r e l i g i j n y . Po
rz ą d e k t y c h obrzędów b y ł n a s t ę p u j ą c y : po k ą p i e l i panny m ło d ej w wo d z i e m ie js c o w e g o ź r ó d ł a ś w ię t e g o i po u r o c z y s ty m j e j u b r a n iu , k i e dy j u ż p r z y s z l i z a p r o s z e n i g o ś c i e , s k ła d a n o o f i a r y o p iek u ń czy m bó
stwom r o d z in y i m a łż e ń s tw a , t j . D z e u s o w i, H e r z e , H e s t i i , A r te m id z ie i Mojrom. N a s t ę p n ie o j c i e c p r z e k a z y w a ł c ó r k ę p r z y s z łe m u z i ę c i o w i ,
o ś w ia d c z a j ą c p rzy ty że j e s t w o ln a od s k ł a d a n i a o f i a r swoim p r z o
-dko i że o d tą d b ę d z ie s k ła d a ć o f i a r y p rzo d k o ę ż a . W yzw olen ie
c ó r k i sp od w ła d zy o j c a i p r z e k a z a n ie j e j pod w ła d z ę męża s t a n o w i ło
a k t r e l i g i j n o - p r a w n y z a ś l u b i n . Po tym a k c i e n a s t ę p o w a ła u c z t a , w c z a
S i e k t ó r e j panna m łoda o k r y t a w elonem : ^XuTtTpa s i e d z i a ł a o d d z i e l
n i e wraz z e swymi r ó w ie ś n ic a m i. Po u c z c i e w e s e l n e j w ie c z o r e m od prow adzano u r o c z y ś c i e nowożeńców z domu r o d z ic ó w panny m ło d e j do
VUU.(? LOC/ . domu m ęża. Nowożeńcom t o w a r z y s z y ł k t o ś z b l i s k i c h krew nych
Za n im i k r o c z y ł o r s z a k w e s e ln y , ś p ie w a j ą c p i e ś n i w e s e ln e tz w . h y -
m enaje / j coę ku c z c i b o g a w e s e l H y m e n a io sa . Matka m ło d e j p a n i
n i o s ł a p o c h o d n ię z a p a lo n ą z o g n is k a dom owego, by z a p a l i ć o g n is k o nowej r o d z in y , c o p o d k r e ś l a ło z w ią z e k obu r o d z i n o r a z s y m b o liz o w a ł o w p ro w a d zen ie H e s t i i , b o g i n i o g n is k a dom owego, do domu now ożeń
ców . Pan m łody p r z e n o s i ł na r ę k a c h s w o ją żon ę p r z e z p r ó g domu. Uwa ża s i ę t o z a g e s t s y m b o lic z n y , p o d k r e ś l a j ą c y s t a n o w is k o d z ie w c z y n y w j e j nowym domu. I n t e r p r e t u j e s i ę t e ż t e n f a k t j a k o p o z o s t a ł o ś ć
dawnych c z a s ó w , k ie d y d z ie w c z ę t a p o ry w a n o . W chodzącą do domu nową g o s p o d y n ię obsypyw ano d a k t y la m i, f i g a m i , o r z e c h a m i, drobnym i m one-
, ż y c z o n o j e j w t e n sp o s ó b p o m y ś ln o ś c i 1 z ja d n y w a -no bogów domowych. Po czym r o z n ie c a n o o g i e ń na o g n is k u domowym.
M ałżon k ow ie z a ś w sp ó ln e ż y c i e r o z p o c z y n a l i od z ł o ż e n i a o f i a r na o ł t a r z u domowym przodkom r o d z in y i od w s p ó ln e g o p o s i ł k u s k ł a d a j ą c e g o s i ę z C h leb a i owoców. Po t y c h r e l i g i j n y c h u r o c z y s t o ś c i a c h od b yw ała s i ę u c z t a j u z u m ło d y c h . Nowożeńcy o tr z y m y w a li od g o ś c i c z ę s t o c e n n e u p o m in k i, tam i
komna J J komna -t y / 8 6 \ a n o ę / - M ł o d z i e ż , g d y w e s e l e d o b i e g a ł o k o ń c a , ś p i e w a ł a e p i t a l a m i a / u u ^ o ę Ś7rt,9ct\am ,oę / . J e s z c z e n a z a j u t r z o r g a n iz o w a n o p r z y j ę c i e . T en o s t a t n i d z i e ń w e s e l a n a zy w a n o a n a k a l y p t e r i a / (KUCKOfAuTITŚp t,O(./, p a n n a ś lu b n e g o
w elo n u .
Po w e s o ł y c h u r o c z y s t o ś c i a c h z a c z y n a ł a s i ę c o d z i e n n o ś ć m a łż e ń s k i e g o ż y c i a , k t ó r e n i e z a w s z e u k ł a d a ł o s i ę p o m y ś l n i e . S t ą d j u ż w G r e c j i i s t n i a ł a m o ż l i w o ś ć z e r w a n i a m a ł ż e ń s t w a . D o s t a t e c z n y m p o wodem d o r o z w o d u b y ł a z d r a d a z e s t r o n y ż o n y . Mąż m ia ł p raw o z a b i ć o j e j k o c h a n k a . P l a t o n p o t ę p i a w s z e l k ą z d r a d ę m a łż e ń s k ą , a l e w p r a k t y c e k a r a n a b y ł a j e d y n i e z d r a d a z e s t r o n y ż o n y . P l a t o n p r z e w i d u j e p o n a d t o u s t a w y , z m u s z a j ą c e d o r o z w o d u m a ł ż e ń s t w a , k t ó r e w c i ą g u 10 l a t 10 p o ś l u b i e n i e d o c z e k a ł y s i ę p o to m s tw a . J e ś l i mąż c h c i a ł s i ę r o z w i e ś ć , o d s y ł a ł ż o n ę w r a z z p o s a g ie m do j e j o j c a lu b o p ie k u n a , n i e p o d a j ą cż a d n y c h motywów r o z w o d u . B y ło t o tzw.KTrofiouTrr, KTiÓTTsm t ę - o d e s ł a n i e . S p ra w a b y ł a b a r d z i e j z ł o ż o n a , g d y o r o z w ó d p r o s i ł a ż o n a . M u s ia ła - w o n a p r z e d s t a w i ć a r c h o n t o w i pow ody r o z e j ś c i a s i ę n a p i ś m i e /r-TÓ r n cę - o p u s z c z e n i e / . J e ś l i mąż z g o d z i ł s i ę , sp r a w a b y ł a z a ł a t w i o n a ; w r a z i e j e d n a k s p r z e c i w u m ę ż a , r o z s t r z y g a n o j ą n a d r o d z e p r a w n e j z o d w o ła n ie m s i ę d o a r c h o n t a . F i l o z o f o w i e i p raw od aw cy p r z y r o z w o d z i e w y k a z u ją t r o s k ę o s t w o r z e n i e o d p o w ie d n ic h w arunków d l a p r z y s z ł e j m a t k i . M i e l i o n i na u w a d ze g łó w n y c e l k a z a n i e d z i e c i p a ń s t w u ^ . a ł ż e ń s t w a , j a k im b y ł o p r z e -P r z y j ś c i e d z i e c k a n a ś w i a t b y ł o ważnym w y d a r z e n ie m w ż y c i u r o d z in n y O u z n a n iu i p r z y j ę c i u g o d o r o d z i n y d e c y d o w a ł o j c i e c . W p ią t y m lu b s z ó s t y m d n iu p o u r o d z e n i u p o to m k a o d b y w a ła s i ę r o d z i n n a u r o c z y s t o ś ć , zw an a a m p h id r o m ia / o b i e g a n i e , o b c h o d z e n i e d o k o ł a / . O j c i e c p o d n o s i ł d z i e c k o z z i e m i , po czym o b n o s z o n o j e d o o k o ła o g n i s k a * d om ow ego, s k ł a d a n o o f i a r y o c z y s z c z a l n e i w r e s z c i e w iC d n iu p o u r o d z e n i u n ad aw an o mu i m i ę . P o l e c a n o d z i e c k o o p i e c e b ó s tw domowychW i H e r z e E i l e i t y i , o p ie k u n c e u r o d z i n . Do s ió d m e g o r o k u d z i e c k o c h o -a 9 10 11 Tamże
Tamże
Tamże - E , M aykow ska VI 7 8 4 B , M aykow ska 2 7 0 . VI 7 8 3 E i V II 7 9 2 E , M aykow ska 2 6 9 i 2 8 134
wało s i ę pod okiem m atki i n ie w o ln ic domowych. Okres ten nazywał
s i ę r! Tpo<rr,zaś powyżej siódm ego roku ż y c ia n o s ił nazwę - p w L ó e t a . P ie c z ę nad d zieck iem spraw ow ali r o d z i c e . Je d y n ie w S p a r c ie i s t n i a
ły w tym z a k r e s ie osobne p r z e p is y .
S tr a s z n y b ył lo s d z i e c i , k tó r y c h o .lc ie c n ie p r z y ją ł do r o d z in y . Wyrzucano j e po p r o s tu na i e t n i k , co na o gó ł równało s ię
*
z wyrokiem ś m ie r c i. P lu ta r c h d o n o s i, że w S p a r c ie obow iązyw ało p r a - i2
wo natychm iastow ego z a b i ja n i a k a le k . O jc ie c po u ro d zen iu d z ie c k a b y ł obowiązany p r z e d s ta w ić j e s ta r s z y m , k tó r z y z a le ż n ie od wyniku b ad an ia fiz y c z n e g o rozw oju n iem o w lęcia d ecyd o w ali o je g o ż y c iu
i dalszym wychowaniu, a lb o t e ż p o r z u c e n iu . G .G lo t z u tr z y m u je , że
c h o d z iło w tym przypadku o o g r a n ic z e n ie prawa do wychowania d z ie c k a S z e r e g autorów d o p a tr u je s i ę w tym badaniu o g r a n ic z e n ia p o rzu ca n ia d z i e c i . G .G lo tz ^ ^ i E .W eiss^ ^ tw ie r d z ą w ręcz p r z e c iw n ie , że żadne
z g r e c k ic h m ia s t , z w yjątkiem S p a rty i T e b , n ie z a b r a n ia ło p orzu c a n ia d z i e c i . W n ie k tó r y c h m ia s ta c h , ja k np. w K o ry n cie i T eb ach ,
w ładza ustawodawcza nawet u ch w a la ła ustaw y o o g r a n ic z e n iu p r z y r o s tu
lu d n o ś c i . P o rzu ca n ie d z i e c i u san k cjon ow ała w G r e c ji o p in ia p u b lic z i7
n a , k t ó r e j d a ją wyraz P la to n i A r y s t o t e le s , l i t e r a t u r a p ięk n a i mi 18
t o l o g i a . Inne i całk iem odmienne s p o jr z e n ie na te n sam problem 19
m iał P o l i b i u s z , op ow iad ający s i ę za w ie lo d z ie t n ą r o d z in ą ' . U czen i n ie u d o w o d n ili, by w pradawnych c z a s a c h g r e c k ic h o j c i e c m iał iu s
v i t a e n e c is ą u e , wiadomo n a to m ia s t, że ju ż za rządów So lo n a w 594 r . przed C k r . n ie przyznano o jc u tego prawa. W ustaw odaw stw ie greckim i s t n i a ł a m ożliw ość p u b lic z n e g o w y r z e c z e n ia s i ę swego d z ie c k a o
-13
W
r.cu" t,Q te n sposób w ykluczano j e z rodu oraz pozbawiano
12 13 14 15 16 19
P lu t a r c h u s , V ita e p a r a l l e l a e , L ycu rgo s 16, H e co g n o v it C .S i n t e n i s , L ip s ia e 1877, t . l , 9 7 -9 8 . G .G l o t z , E x p o s i t i o , DAGR I I 937. Tamże 930-931. E .W e is s , K in d e r a u s s e tz u n g , kE 21, 1 ,4 6 4 . G .G l o t z , L x p o s i t i o , a r t . c y t . , 939, E .'A e is s , k in d e r a u s s e tz u n g , a r t . c y t . , 464. G .G l o t z , H x p o s it io , a r t i I I 9 ,7 , tłu m , z g r e c . Wrocław 1953/ 47 i 7 6 . c y t . , 938; A r i s t o t e l e s , P o l i t i c a I I 3 ,7 L .P io t r o w ic z / A r y s t o t e l e s , P o l i t y k a , E .R e i s s , K i n d e r a u s s e t z u n g ,a r t .c y t .,4 6 4 ; S t a a t und G e s e i l s c k a f t der G r ic c h e r und
35.
U .W ila m o w itz -M o e lle n d o r ff, kMmer, L e i p z i g - B e r l i n 1923, P o ly b iu s , i l i s t o r i a e X X X V II 9 , tłu m , z g r e c . S.Hammer - M .B rożek
17
- 35
w s z e lk ic h praw. Od czasów S o lo n a w A ten ach i w in n y ch państw ach
g r e c k ic h i s t n i a ł zakaz sp r z e d a ż y d z i e c i . Już w V w. p rzed Chr.
*
w ładzę o j c a nad d z ie c k ie m aż do j e g o p e ł n o l e t n o ś o i o k r e ś la n o u sta w ą .
Mimo ty c h danych, św ia d c z ą c y c h o h u m a n ita ry zm ie,p ro b lem po
r z u c a n ia i z a b i j a n i a d z i e c i w G r e c ji p o z o s t a j e fak tem pewnym i udo
wodnionym. P o r z u c a n ie d z i e c i , g łó w n ie d z ie w c z y n e k , tłu m aczon o wa
runkami gosp od arczym i k r a j u , k tó r e n ie mogły za p ew n ić u trzym an ia
w ię k s z e j l i c z b i e m ieszk ań ców . S tąd z r o d z i ł a s i ę te n d e n c ja r e g u la
c j i n ie u ro d zeń , a l e z a l u d n i e n i a . O gran iczan o w ię c l i c z b ę d z i e c i
do dw ojga, rzadko s p o ty k a ło s i ę w r o d z i n i e t r o j e d z i e c i , a w y ją tk o
wo r o d z in y z dwiema có rk a m i, p on iew aż n i ż e j c ę n io n o w a rto ść, s i ł y
r o b o c z e j d z ie w c z ą t . N ie b r o n iły one t e ż g r a n i c ,a n i n ie sprawowały
k u lt u przodków . P rzeciw k o zw y cza jo w i d z ie c i o b ó j s t w a w y s t ą p ił F i l i p V
M acedoński po b it w ie pod K y n o s k e fa la i /1 9 7 r . / . O bawiając s i ę
w p r z y s z ł o ś c i o s ł a b i e n i a a r m ii, p o p ie r a ł r o d z in y w i e l o d z i e t n e .
Podsumowując zeb ra n e w iad om ości o s t a r o ż y t n e j r o d z in ie g r e c k ie j
można s t w i e r d z i ć , że s k ła d a ła s i ę ona z o j c a , m a tk i, d z i e c i i n i e
w oln ik ów . O jc ie c r o d z in y b y ł panem domu /itu p L oę/,op iek u n em i r z e c z
n ik iem r o d z in y wobec bogów i l u d z i . W im ie n iu c a ł e j r o d z in y s k ł a
d a ł on o f i a r y bogo
z a s tę p o w a ł p o s z c z e g ó ln y c h członków r o d z in y
w s ą d z ie i w spraw ach państw ow ych. Władza o jc a b y ła p a t r ia r c h a ln a ,
a l e n ie a b s o lu t n a . K o b ie ta od n a jd a w n ie js z y c h czasów zajm ow ała
u w s z y s t k ic h Greków z a s z c z y t n e w swym p ow ołan iu od p o w ied n ie s t a n o
w isk o w r o d z in ie i s p o ł e c z e ń s t w i e . Jako matka r o d z in y b y ła p a n ią
domu, k ie r o w a ła domem
daw ała p o le c e n i a n iew o ln ik o m , wychowywała
d z i e c i , b y ła to w a r z y sz k ą m ęża. Szanowana w domu, l e c z w ż y c iu pu
b liczn y m n ie p o s i a d a ł a
żadnych praw. W domu rodzinnym opiekunem
j e j b y ł o j c i e c a lb o n a j s t a r s z y b r a t , potem - mąż, a w r a z i e wdo
w ień stw a n a j s t a r s z y p e ł n o l e t n i sy n lub n a j b l i ż s z y krew ny. K o b ie
-t
*
ty g r e c k ie z zasad y n ie o p u s z c z a ły sw ej iz b y , z w yjątk iem p u b lic z
nych u r o c z y s t o ś c i . Dom b y ł ic h głównym polem p racy i o d d z ia ły w a n ia
2 . R odzina rzym ska
R odzina / f a m i l i a / ju ż w c z a s a c h n a jd a w n ie jsz y c h s t a n o w iła
podstaw ę państw a r z y m sk ie g o . W j e j s k ła d w c h o d z ili: o j c i e c i mama
- 36
r o d z in y , sy n o w ie i eu rM n ie z a m ę ż n e , żony i d z i e c i synów , n ie w o ln i cy o ra z c ó r k i m ę ż a tk i, k t ó r e za w a r ły m a łżeń stw o bez p r z e j ś c i a pod w ła d zę m ęża. I s t n i a ł y t r z y m o ż liw o ś c i w e j ś c i a do r o d z in y pod w ła dzę o j c a / c o n v e n t i o i n manum p a t r i s f a m i l i a s / : p r z e z u r o d z e n ie
w p raw n ie uznany a ł ż e ń s t w i e i p r z y j ę c i e d z ie c k a do r o d z in y , przez p r z y s p o s o b ie n ie / a d o p t i o / , p rzy czym p r z y s p o s o b io n y p o z o s ta w a ł n i e z a le ż n y / s u i i u r i s / lu b p r z e c h o d z ił pod w ła d zę o j c a r o d z in y / a r -
r o g a t i o / o ra z p r z e z p r z e j ś c i e syn ow ej pod w ła d z ę t e ś c i a .
Głową r o d z in y b y ł o j c i e c / p a t e r f a m i l i a s / t y l k o on p o z o sta w a ł w r o d z i n i e p raw n ie od n ik o g o n i e z a l e ż n y / s u i i u r i s / . P o z o s t a l i za ś
c z ło n k o w ie r o d z in y b y l i pod j e g o w ła d z ą / a l i e n o i u r i s u b i e c t i / . W ładza o j c a b y ła p o t r ó j n a : w ła d z a nad żoną /m a n u s /, w ła d za nad
d z ie ć m i / p a t r i a p o t e s t a s / , w ła d z a nad n ie w o ln ik a m i /d o m in ic a p o t e s - t a s / . W ładza nad żoną w y p ły w a ła z m a łż e ń stw a . D ziew czy n a wycho
d zą c z a mąż u w a ln ia ła s i ę spod w ła d zy o j c a lu b o p ie k u n a i w ch o d zi-w
ł a do r o d z in y m ęża, p rz y jm u ją c nad so b ą j e g o w ła d z ę / c o n v e n t i o in manum/. W nowej r o d z i n i e p o s i a d a ł a prawa c ó r k i . Wobec d z i e c i m iał
o j c i e c prawo ż y c i a i ś m ie r c i / i u s v i t a e a c n e c i s / . Z d a r z a ły s i ę
wypadki z w a ln ia n ia synów spod w ła d zy o j c a / e m a n c i p a t i o / a lb o p r z e k a z a n ia w ład zy nad nim i innemu o b y w a te lo w i na z a s a d z ie p r z y s p o s o
b i e n i a / a d o p t i o / . Według T heodora Mommsena a n i e m a n c ip a t io , a n i 20
a d o p tio n i e i s t n i a ł y j u ż z a czasów k r ó le w s k ic h . Co s i ę t y c z y w ład zy nad n ie w o ln ik a m i, t o w ed łu g prawa r z y m sk ie g o n ie uważano
ic h za o so b y , l e c z z a r z e c z y / r e s m a n c i p i i / . W ł a ś c i c i e l mógł według w ła sn e g o u p od ob an ia r o z p o r z ą d z a ć p r a c ą , m ie n ie ż y c i e potomstwem
sw ego n ie w o ln ik a , m ia ł prawo go ta k ż e s p r z e d a ć , komu innemu p r z e k a z a ć , a nawet z a b i ć . N ie w o ln ic y n i e m o g li t e ż z a w r z e ć w ła ś c iw e g o m a łżeń stw a /m a tr im o n iu m /, a l e t y l k o p r o w a d z ić w sp ó ln e p o ż y c i e .
Z d a r z a ło s i ę ^ że w ł a ś c i c i e l w y z w o lił n ie w o ln ik a spod sw ej w ład zy /m a n u m is s io /. Wtedy n ie w o ln ik p r z y b ie r a ł nomen i praenom en swego pana i s ta w a ł s i ę j e g o k lie n t e m .
Według o p i n i i językoznaw ców w yrazy " p a ter" i " p o t e s t a s " , p o
-20 Th.Mommsen, ROmisches S t a a t s r e c h t , w: Handbuch A lte r td m e r von J.M arq u ard t - Th.Mommsen, B d .3 ,
1952 /N achdruck 3 A u f l . / , 37 i 39 n . l .
der rd m isoh en 1 T e i l , B a s e l
37
dobnie jak sanskryckie 1'piter", greckie , angielskie father,
niemieckie Vater itd. pochodzą od sanskryckiego rdzenia "Da", któ- ry znaczy: bronić, protegować
Podstawowe zatem znaczenie wyrazu "pater" to: protektor,
opiekun, obrońca. Wyraz "filius" wywodzi się ód "iela" /= pierś
macierzyńska/ i pierwotnie oznaczał dziecko przy piersi , a więc
potrzebujące szczególnej opieki. Dopiero później wyraz "filius"
oznaczał wszystkie dzieci bez różnicy wieku. Stopniowo zanika pie rwotne jego znaczenie, ale sens pozostaje.
W tym kontekście wyraz "pater" może
kuna i obrońcę, ale także żywiciela i pracodawcę. Dlatego ojcem na zywano również pana oraz opiekuna. Seneka pisze: "maiores nostri
„23
oznaczać
/.../ dominum patrem familiae adpellaverunt Do rodziny /familia/
należeli zatem wszyscy, którym ojciec zapewniał dach nad głową i utrzymanie.
Pochodzenie wyrazu "familia" jest niepewne, prawdopodobnie wywodzi się od oskijskiego "faamat", co znaczy mieszka /habitat,
4 W ty t znaczeniu Seneka pisał: "/.../ maiores
/.../ appellaverunt, servos, /.../ familiares" .
ślady takiego pierwotnego rozumienia funkcji ojca w rodzinie znajdują się w królewskich ustawach. Dionizjos w swych "Starożyt nościach rzymskich" zanotował: "Romulus nałożył na obywateli obo wiązek wychowania całego potomstwa płci męskiej oraz córek pierwo
rodnych, zabraniając pozbawiania życia dzieci przed ukończeniem
O LKETa t,/ nostri
2i
22
23
A.Walde, Lateinisches etymologisches WHrterbuch, Bd.2, Heidel
berg 19543, 262-264; Festus Sextus Pompeius, De verborum signi- ficatu quae supersunt cum Pauli epistome, ed. Wallace M.Lindsay, Lipslae 1913, 280.
M.Breal - A.Bailly, Dictionnaire etymologique latin, Paris
1866, s.93 pod: filius i s.88 pod: felo; A.Walde, Lateinisches
etymologisches WHrterbuch, dz.cyt., Bd.l, s.475 pod: felo i s.496 pod:filius.
Seneca, Epistoła 47,14, tłum, z łac. W.Kornatowski/Lucius An- naeus Seneca, Listy moralne do Lucyliusza, Warszawa 1961/ 156.
24 M.Breal - A.Bailly, Dictionnaire etymologiqu3'latin, dz.cyt.,
84 pod: armulus; Th.Mommsen, RHmisches Staatsrecht, dz.cyt.,
54 n.l; A.Walde, Lateinisches etymologisches WHrterbuch, dz^:yt Bd.l, s.206 pod: famulus.
38 l a t 3 , z w y ją tk ie m z a b i c i a n a t y c h m i a s t po u r o d z e n i u k a l e k lu b p o tw o rk ó w ; t e p o z w o l i ł ojcom p o r z u c i ć , j e ż e l i p r z e d te m p o k a z a n o j e p i ę c i u n a j b l i ż s z y m s ą s ia d o m i o n i t o s t w i e r d z i l i , w obec t y c h , k t ó r z y n i e p o d p o r z ą d k u ją s i ę ustaw om n i n i e j s z y m , k r ó l u s t a l i ł k a r y , 26 m . i n . i t ę , że p o ło w a i c h m a ją tk u p o d le g a k o n f i s k a c i e " . To praw o k r ó l e w s k i e / l e x r e g l a / m ia ło o g r a n i c z y ć o jc o w s k ą w ła d z ę nad d z ie ć m i / p o t e s t a s p a t r i a / . O j c i e c bow iem p o s i a d a ł wo b e c n i c h praw o ż y c i a i ś m i e r c i / i u s v i t a e a c n e c i s / . U staw a t a
o d e b r a ł a o j c u m o żn o ść d e c y d o w a n ia o p r z y j ę c i u do r o d z i n y lu b o d r z u c e n i u n ie m o w lę c ia / i u s t o l l e n d i / . Z a b r o n i ł a p o r z u c a n i a d z i e c i n a ró w n i z z a b i j a n i e m . O j c i e c n i e t y l k o n i e m ógł z a b i ć p o to m stw a
p ł c i m ę s k ie j i c ó r e k p ie r w o r o d n y c h , a l e r ó w n ie ż i c h s p r z e d a ć . Za c z y n z b l i ż o n y do z a b ó j s t w a uw ażano t a k ż e w R zym ie o d m ó w ien ie p ł a c e n i a a lim e n tó w .
c i.2 7
W edług u s ta w y k r ó l e w s k i e j o j c i e c r o d z i n y mógł p o z b a w ić w o ln o ś- w ła s n e d z i e c i o b o jg a p ł c i / f i l i o s / i s to s o w a ć k a r y f i z y c z n e
w obec d z i e c i p o d w ła d n y c h / v e r b e r a t i o / , n i e m ógł i c h j e d n a k b i c z o wać / f l a g r i s c a e d e r e / . P o z b a w ić ż y c i a s w o ic h p o d w ła d n y c h m ógł j e
-z , 28 ,
d y n ie w o b e c n o ś c i św iadków . Synow i m ożna b y ło w y m ie rz y ć s p r a
w i e d l i w o ś ć ł ą c z n i e z k a r ą ś m i e r c i , n i e w o ln o j e d n a k b y ło d o w o ln ie 29 p o z b a w ia ć go ż y c i a . J e ś l i s y n p o b i ł o j c a , w ó w c z a s, w e d łu g u s t a wy S e r w iu s z a T u l i u s z a , p o d l e g a ł w y k lę c iu / s e s t o / 30 a o j c i e c m ógł z a b i ć , j e ś l i m ia ł św iadków p o b i c i a s i e b i e . P o d o b n ie w r a z i e u k a r a n i a żony ś m i e r c i ą , mąż m u s i a ł z w o ła ć j e j k re w n y c h i p r z e p r o - w a d z ić ś l e d z t w o w i c h o b e c n o ś c i . Za cz a só w k r ó l e w s k i c h o j c i e c 26 D i o n y s i u s , A n t i q u i t a t e s Roraanae I I 1 5 , 3 5 - 4 4 . P r z y ta c z a m za B orysem Ł a p ic k im , W ła d z a o jc o w s k a w s t a r o ż y t n y m n^zymie. C za
s y k r ó l e w s k i e i r e p u b l i k a ń s k i e , W arszaw a i 9 3 3 , 3 ; p o r . A .K ie s - s l i n g , D i o n y s i i a n t i q u i t a t u m q u a e s u p e r s u n t , P a r i s i i s 1 8 8 6 , 8; C .G .B r u n s , F o n te s i u r i s R o m an i, 8 d . l , e d . Th.Mammsen - O .G raden w i t z , T M bingen 1909*3, 27 D i o n y s i u s , A n t i a u i t a t e s Komanae I I 2 6 , 2 2 - 2 6 . 0 domowym / w sp o m in a w i e l u p i s a r z y ł a c i ń s k i c h , 28 29 30 31 n i u / e r g a s t u l u m P ro C l u e n t i o 2 i ; S u e t o n i u s , De v i t a C a e s a r u L i v i u s , Ab u r b e c o n d i t a I 2 6 . P l i n i u s , H i s t o r i a n a t u r a l i s XIV C .G .B r u n s , F o n te s i u r i s R o m an i, a z . c y r . , np A u g u s tu s wi ę z i e - C i c e r o , 3 2 . 1 3 . d z . c y t 14 D i o n y s i u s , A n t i q u i t a t e s Komanae I I 2 5 , 3 4 - 3 8 ; A . K i e s s l i n g , D i o n y s i i a n t i q u i t a t u m q u ae s u p e r s u n t , d z . c y t . , 8 7 ; H i s t o r i a n a t u r a l i s X I V 1 3 .
39
f
n ie mógł u w o ln ić synów spod swej w ładzy / e m a n c ip a tio / , a n i p rz e k a za ć w ładzy nad nim i innemu obyw atelow i na z a s a d z ie p r z y s p o s o b ie n ia / a d o p tio / . Na w y d z ie d z ic z e n ie / e x h e r e d a tio / syna m u slał u zy sk a ć
32
zgodę narodu rzym skiego . N ie dopuszczano ta k ż e w ypędzenia z do mu. N ie udowodniona i mało prawdopodobna j e s t k a ra sp rze d a ży syna
). O jc i e c mógł te g o dokonać je d y n ie w wypadku s k r a jn e j tra n s T ib e r i
nędzy d la ra to w a n ia c a ł e j ro d zin y 33
W o k r e s ie re p u b lik a ń sk im ustawa k ró lew sk a o p o rzu ca n iu d z i e c i n ie z o s t a ł a prawnie u ch y lo n a . O jcow ie r o d z in z d o ł a l i jed n ak od zyskać
sw oją p ierw o tn ą w ła d z ę . K o n tr o lę nad życiem rodzinnym i w ypełnieniem 34
p a tr ia e p o t e s t a t i s p r z e j ę l i k o n su lo w ie , a potem cen zo rzy .
Wydaje s i ę r z e c z ą p o ż y te c z n ą przypom nieć w tym m ie js c u postawę p is a r z y rzym sk ich wobec problemu p o r z u c a n ia d z i e c i . Na o gó ł w szyscy a u to rzy p ow ołują s i ę na T e r e n c ju s z a i P la u t a . Komedie T e r e n c ju s z a
wzm iankujące o p o rzu ca n iu d z i e c i o d z w ie r c ie d la ją s to s u n k i i prawo 33
g r e c k ie . P la u t trzym a s i ę wzorów g r e c k ic h i o p is u je ic h o b y c z a je , czasam i jednak zm ie n ia o r y g in a ł g r e c k i i podaje p an ujące s to s u n k i
rzym skie . W dwóch kom ediach: " C a s in a " i " C i s t e l l a r i a " p o ru sza on
problem p o r z u c a n ia d z i e c i . P ie rw sza stan o w i tłu m a cze n ie g r e c k ie j k o - 37
m edii D i f i l o s a , a j e j a k c ja d z i e j e s i ę w A te n a c h . Druga j e s t t ł u
maczeniem je d n e j z kom edii Menandra, r o z g r y w a ją c e j s i ę w G r e c j i , k tó r e j bohateram i są rów nież G r e c y . Przedmiotem kom edii s ą o b y cza je
g r e c k ie . W obu kom ediach ch o d zi o d p ie c i n ie ś lu b n e , porzucane p rze z d z ie w cz ę ta o zmroku. W " C i s t e l l a r i a " d z ie w ic a / v ir g o / zgw ałcona
p rzez kupca Dem ifo z Lemnos każę swojemu n iew o ln ik o w i dokonać p orzu c e n ia / e x p o s i t i o / d z ie c k a , n a to m ia st w " C a s in a " 39 p orzu ca d z ie c k o
sama k o b ie t a / m u lie r / . N ie w o ln ik , będąc świadkiem c a łe g o z d a r z e n ia z a b r a ł d z ie c k o , p ó ź n ie js z ą K a sy n ę , do domu. 32 33 34 35 36 37 38 39
B .Ł a p i c k i , Władza o jco w sk a , d z . c y t . ,3 1 - 3 4 ; p o r . notę 20. Tamże 4 8 -5 1 .
C i c e r o , In Verrem 2 ,1 3 8 : "C e n so res / . . . / lacunam r e i l a m i l i a r i s e x p le r e n t " ; p o r . De r e p u b lic a IV 6; Pro C lu e n t io 4 8 . G .G l o t z , E x p o s i t i o , a r t . c y t . , 930 p r z y p is 2o. G .P r z y c h o c k i, P la u t u s , Kraków 1925, 7 4 -9 1 . Tamże 7 6 . P la u t u s , C i s t e l l a r i a 154-157. P la u t u s , C a s in a 41-43
40
4 k o m e d ii P l a u t a n i e w y n ik a , aby z a je g o czasó w w Rzymie
o j c i e c r o d z i n y m ia ł praw o p o r z u c a n i a lu b z a b i j a n i a n ie m o w lą t. Rów n i e ż C y c e ro n , k t ó r y w "De l e g i b u s " p rz y p o m in a p r z e p i s u sta w y X II
t a b l i c o o b o w iązk u n a ty c h m ia s to w e g o u s u n i ę c i a n o w o ro d k a - p o tw o rk a , n i c n i e mówi o p ra w ie o j c a do u s u w a n ia p o to m stw a z d r o w e g o ^ .
S e n e k a , o m a w ia ją c w " K o n tr o w e r s ja c h " w ypadek p o r z u c e n i a d z i e c k a s t w i e r d z a , że o j c i e c może ż ą d a ć z w r o tu p o d r z u t k a , j e ś l i wyrówna
k o s z t y j e g o w ychow ania 4 i W tym że z b i o r z e mów sąd o w y ch a u t o r p o d n o s i p ro b le m d z i e c i p o rz u c o n y c h p r z e z o j c a a n a s t ę p n i e z n a l e z i o n y c h i t a k o k a le c z o n y c h p r z e z ż e b ra k ó w , że n ie m o ż liw y c h do r o z p o z n a n i a 42 i o d z y s k a n ia p r z e z o j c a . W ydaje s i ę , że z g o d n ie z p rz y to c z o n y m i w y p o w ie d z ia m i, w e d łu g S e n e k i , o j c i e c r o d z i n y n i e m ia ł p raw a p o r z u c e n i a / e x p o s i t i o / d z i e c k a , a l e w r a z i e p o p e ł n i e n i a te g o c z y n u n i e t r a
c i ł nad nim w ład zy o j c o w s k ie j / p a t r i a p o t e s t a s / .
D a ls z e w ia d o m o śc i c h a r a k t e r y z u j ą c e p ro b le m p o r z u c a n i a d z i e c i w
w o k r e s i e r e p u b l i k a ń s k i m o d n a jd u je m y u p ó ź n i e j s z y c h p i s a r z y , zaró w no ł a c i ń s k i c h , j a k i g r e c k i c h . L iw iu s z i n f o r m u j e , że we F ru z y n o n ie p r z y s z ł o n a ś w i a t d z i e c k o , k t ó r e w w ie k u 4 l a t n i e p o s i a d a ł o " z d e
cydow anych c e c h m ę s k ic h a l b o n i e w i e ś c i c h " . Wezwano w ró ż b itó w z E t r u r i i i c i o r z e k l i : "Znak t o n i e m i ł y i b r z y d k i /fo e d u m a c t u r p e p r o d ig iu m /. N a le ż y t o niem ow lę p o z a te r e n e m rz y m s k i z d a l a od z e t k n i ę c i a z z i e m ią , z a t o p i ć w g ł ę b i m o rz a . W sadzono j e żywcem do s k r z y n i , w y w ie z io
-A *7
no n a p e ł n e m orze i tam z a t o p i o n o " . F ra g m e n t t e n ś w ia d c z y o obo w ią z k u z a b i j a n i a p o tw o rk ó w .
K a s ju s z D io w " H i s t o r i i r z y m s k i e j " p r z y t a c z a z d a r z e n i e z 44 r .
40 C i c e r o , De l e g i b u s I I I 9 , 1 9 , tłu m , z ł a c . W .K o rn a to w sk i /M a rc u s T u l l i u s C i c e r o , P ism a f i l o z o f i c z n e , t . 1 - 4 , W arszaw a 1 9 6 0 /, t , 2 ,
295:"M im o że z a r a z p o tem t e n s z p e t n y p łó d z o s t a ł z g ła d z o n y n ib y p o tw o rn y now orodek z a b i j a n y n a p o d s ta w ie P raw a d w u n a s tu t a b l i c , w k r ó t k i m c z a s i e o d r o d z i ł s i ę w j a k i ś tam s p o s ó b i z j a w i ł s i ę w p o s t a c i z n a o z n ie b r z y d s z e j i s t r a s z n i e j s z e j n i ż p r z e d te m " . 41 42 e x p o s itu m q u i a g n o v e r i t s o l u t i s S e n e c a , C o n t r o v e r s i a e IX 26: a l i m e n t i s r e c i p i a t " . Tamże
X
3 3 : ' / . . . / e x p o s i t o s d e b i l i t a b a t e t d e b i l i t a t o s m e n d ic a re c o g e b a t / . . . / l a e s i p a t r e s ne l i b e r o s s u o s a u t a g n o s c a n t a u t r e c i p i a n t " .L i v i u s , Ab u rb e c o n d i t a XXVII 3 7 , tłu m , z ł a c . M .B rożek / T y t u s L iw iu s z , D z i e j e Rzymu od z a ł o ż e n i a m i a s t a , K s i ę g i XXI-XXVII,
Wrocław 1974/, 389.
4 i
-p r z e d C h r . O j c i e c mowo n a ro d z o n e g o s y n a A t t i i , s i o s t r y C e z a r a ,
c h c i a ł z a b i ć n iem o w lę pod wpływem p r z e p o w ie d n i N i g i d i u s z a F i g u l a , że b ę d z i e ono sa m o w ła d n ą , a l e zn aw ca h o ro sk o p ó w go p o w s tr z y m a ł.
O jc ie c w m y śl o b o w ią z u ją c e g o p ra w a / l e x V a l e r i a / c h c i a ł z a b i ć p r z y s z ł e g o t y r a n a . N ie ma w ię c t e n o p is n i c w s p ó ln e g o z dowolnym 44 n is z c z e n ie m w ła s n e g o p o to m stw a . J e s z c z e j e d n a w zm ianka o p o r z u c e n i u d z i e c k a z n a j d u j e s i ę u S w e to n iu s z a , l e c z n i e r o z s t r z y g a ona om aw ianego z a g a d n i e n i a , p o n ie w a ż s p r a w a , o k t ó r e j mówi a u t o r , r o z g r y wa s i ę w G a l i i , a n i e w R z y m i e ^ . P r z y to c z o n e w y p o w ie d z i p i s a r z y s t a r o ż y t n y c h n i e d a j ą arg u m en tów do s t w i e r d z e n i a , że o j c i e c r o d z i n y n a mocy p raw a l u b p r z y n a j m n ie j o p i n i i p u b l i c z n e j m ógł w Rzymie r e p u b l i k a ń s k i m z g ł a d z a ć n o r m alne d z i e c i ś l u b n e , k t ó r e u r o d z i ł y s i ę pod d o b ry m i a u s p i c j a m i , dów nież w l i t e r a t u r z e o d n o s z ą c e j s i ę do p r y n c y p a tu i c e s a r s t w a n i e ma dowodów i s t n i e n i a p raw a o j c a do p o r z u c a n i a n ie m o w lą t. Sw e- 4 6 t o n i u s z w ż y w o c ie B o s k ie g o A u g u s ta ^ i P l i n i u s z w l i ś c i e do T r a j a - 4 7 na z d a j ą s i ę z a p r z e c z a ć i s t n i e n i u t a k i e g o p raw a^ . P o siad am y d o k u m en ty l i t e r a c k i e ś w ia d c z ą c e , że b ra n o w o b ro n ę praw na w o k r e s i e r e p u b l i k a ń s k i m , b ez w z g lę d u n a w ole o j c a , n i e t y l k o d z i e c i u r o d z o n e , a l e j u ż p o c z ę t e . Praw o p r e t o r s k i e p r z y z n a ło p o c z ę te m u d z i e c k u po ś m i e r c i j e g o o j c a o c h ro n ę o r a z p o s i a d a n i e ma- 4 H j ą t k u . I n t e r e s u j ą c a j e s t w t e j m a t e r i i mowa C y c e ro n a w o b r o n ie A u iu s a K l u e n c j u s z a o s k a r ż o n e g o o o t r u c i e o jc z y m a O p p ia n ik a , w k t ó r e j a ż t r z y k r o t n i e p o r u s z a sp ra w ę s p ę d z e n i a p ł o d u , fuówca p o d a je , że O p p ia n ik s t r u ł s w o ją b r z e m ie n n ą b r a to w ą z a ż y c i a j e j męża i d o - 49 d a j e : " / . . . / i l l u d , quod e r a t ex f r a t r e c o n c e p tu m , n e c a r e t u r "
14 Tamże I I 8 , tłu m . A .K o ś c ió łe k / K s i ę g i I - V , W rocław 1 9 6 8 / 8 4 -8 5 15 16 S u e t o n i u s , De g r a m m a tic is 7 ; p o r . C a e s a r , De b e l l o G a l l i c o VI 19. S u e t o n i u s , De v i t a C a e sa ru m . A u g u s tu s J . N i ę m i r s k a - P l i s z c z y ń s k a / S w e t o n i u s z , 1 9 6 9 4 / j.50-154 6 2 - 6 5 , tłu m , z ł a c . Żywoty c e z a ró w , W rocław 47 r l i n i u s , E p i s t u l a e X 8 5 /7 3/, 48 S e r v i u s S u l p i c i u s , D 3 7 , 9 , 1 , 2 4 : " c u r a e t bonorum p o s s e s s i o v e n t r i s n o m in e" / C y t u j ę z a B .Ł a p ic k im , W ładza o jc o w s k a , d z . c y t . 1 0 3 /. 7 49 C i c e r o , P ro C l u o n t i o 1 1 ,3 1
- 42 / . . . / C e t e r i non v id e n t u r i n s i n g u i i s h o m in ib u s m u lta p a r r i c i d i a a u a c ip e r e p o a a e , O p p ia n ic u s in v e n t u s e a t q u i i n uno c o r p o r e p l u r i a 50 n e c a r e t " . D la u z a s a d n ie n ia z b r o d n i / s c e l u a / O p p ia n ik a p o w o łu je s i ę na w ypadek, j a k i p r z y d a r z y ł s i ę w A z j i M n ie j s z e j z a j e g o p r o -k o n a u la t u . U-karano bowiem wdowę z a s p ę d z e n ie p ło d u po ś m i e r c i
51 J e j c z y n uznano z a z b r o d n ię : " r e i c a p i t a l i s e s a e dam natar"
m ęża. O stry z a ś wyrok w y j a ś n ia n a s t ę p u j ą c o : "nec i n i u r i a , quae apem p a r e n t i s ,m e
-oriam n o m in is , a u b a id iu i
p n b lic a e c i v e u a t u l i a a e t
g e n e r i s , h e r e d e n52
f a m i l i a e , d e s ig n a tu m r e i
Mówca, p o w r a c a ją c do spraw y O p p ia n ik a , z a r z u c a mu nową z b r o d
n i ę , m ia n o w ic ie z a g r a b i e n i e d z i e d z i c t w a po swoim krewnym / a v u n c u l u s / M a g iu s ie , k t ó r y u m ie r a ją c w i e l k i e d o b ra z a p i s a ł w t e s t a m e n c i e swemu
d z i e c k u , mającemu p r z y j ś ć na ś w i a t . Tymczasem O p p ia n ik n a k ł o n i ł wdowę do s p ę d z e n ia p ło d u i p o ś l u b i ł j ą w p i ę ć m i e s i ę c y po ś m ie r c i
j e j m ęża. I c h w sp ó ln e p o ż y c i e n i e t r w a ło d łu g o , " p o n iew a ż n i e b y ło 53 z łą c z o n e g o d n o ś c ią m a łż e ń s tw a , l e c z zb r o d n ic z y m w s p ó łd z ia ła n ie m "
C y cero n w m o r d e r s tw ie d z ie c k a n i e n a r o d z o n e g o u w y p u k lił w s z c z e g ó l ny s p o s ó b z b r o d n ic z e w s p ó ł d z i a ł a n i e / s o c i e t a s s c e l e r i s / O p p ia n ik a
i m a tk i. Mówca u k a z a ł d a le k o p o s u n i ę t y p r o c e s d e g e n e r a c j i i demo
r a l i z a c j i w arstw p o s ia d a j ą c y c h i ła m a n ie o b o w ią z u ją c y c h u sta w w o k re- 54 s i e r e p u b lik a ń s k im . L iw iu s z p o d a j e , że j u ż z a cza só w r e p u b l i k i p r z y j ę ł a s i ę o g ó ln a 55 z a s a d a : "patrem s e q u u n tu r l i b e r i " . P r z y n a le ż n o ś ć do r o d z in y o k r e ś l a ł o zatem ś lu b n e p o c h o d z e n ie d z i e c k a . U z n a n ie d z ie c k a p r z e z o j c a i p r z y j ę c i e go do r o d z in y / t o l l e r e e t s u s c i p e r e ^ l i b e r u m / u t r a c i ł o sw o je p ie r w o tn e z n a c z e n i e , z a c h o w u ją c j e d y n i e r o l ę sy m b o lu . W omawianym o k r e s i e na o j c u c i ą ż y ł n i e t y l k o o b o w ią z e k p r z y j ę c i a
d z i e c k a , l e c z t a k ż e u tr z y m a n ia go i w ychow ania 56 W ychowanie m ia ło
50 51 52 53 54 C ic e r o , Pro C lu e n t io 1 1 , 3 2 . Tam że. Tam że.
Tamże 1 2 ,3 5 : "Erant enim non m a tr im o n ii d i g n i t a t e , s e d s c e l e r i s s o c i e t a t e c o n iu n c t a e " .
P o r . K .K u m a n ieck i, L i t e r a t u r a r z y m sk a . O kres c y c e r o ń s k i , A arsza wa 1977^ 2 1 9 - 2 2 0 .
55 L i v i u s . Ab urbe c o n d i t a IV 4 .
56 C i c e r o , I n Verrem 3 ,6 9 : " eo s i n s t i t u e r e e t e r u d ir e / . . . / d e b u is ti" }
43
-na c e lu u k s z ta łto w a n ie czło w ie k a pod względem moralnym i prawnym
/ i n s t l t u e r e / . C h o d z iło o w p o jen ie d z ie cio m c z y s t o ś c i m oralnej / p u -
d i c i t i a , c a s t i t a s / , u c z c iw o ś c i i w ie r n o ś c i. Wdrażano d z ie c io m p r z e p is y prawa i w szcze p ia n o r e l i g i ę przodków . Wychowanie p o le g a ło rów
n ie ż na k s z t a ł c e n i u / e r u d ir e / d z i e c i i m ło d z ie ż y . Uczono ic h mowy o j c z y s t e j , przekazyw ano w s z y s tk ie podstawowe wiadom ości p otrzeb n e do ż y c i a . Oprócz te g o przygotowywano m ło d zie ż do k on k retn ych zawo dów i d z ie d z in ż y c i a sp o łe cz n e g o i państw ow ego, p rzy sp o sa b ia n o do
57
ż y c ia g o s p o d a r c z e g o , p o lit y c z n e g o i wojskowego . W p r o c e s ie wycho wania nowego p o k o le n ia Rzym ian r o d z ic e s p e ł n i a l i p ie rw szo rzę d n ą r o
l ę . W ładza ojcow ska b y ła o g r a n ic z o n a w ów czas, k ie d y w grę w ch od zi ło n a k ła n ia n ie d z i e c i do z ły c h czynów . Syn m iał wówczas n ie t y lk o prawo, a le nawet obow iązek odmówienia o jc u p o s łu s z e ń s tw a . Seneka r e t o r na p y t a n ie : czy we w s z y s tk ic h spraw ach n a le ż y o jc u okazywać p o s łu s z e ń s tw o , odpowiada p r z e c z ą c o , k ie d y ch o d zi o p rz e k a z a n ie s y
-co na w a d o p cję i k ie d y o j c i e c każę go z a b i ć , bo te g o prawo za k a zu je .
Pow yższa za sa d a m ia ła z a sto so w a n ie w k on k retn ych p rzyp ad k ach . 59 O jc a , k tó r y c z e r p a ł zysk z p r o s t y t u c j i sw oich d z i e c i / le n o cin iu m /
u w a ża li p r e to r z y za niegodnego c z c i i m iał on o g ra n iczo n e z d o ln o ś c i p rocesow e. P rz e stę p stw o to s ta n o w iło według prawa j u l i j s k i e g o / le x
I u l i a m u n ic ip a lis / d o s ta te c z n y powód p r z e n ie s ie n ia go do n iż s z e j 60 k la s y o b y w a te li i s k r e ś le n i a z l i s t y senatorów / se n a tu m overe/ .
Zgrom adzenie narodowe s k a z a ło na karę c h ł o s t y / s u p p lic iu m f u s t u a -rium/ try b u n a ludu S k a n ty n iu s z a K a p i t o l i n a za upraw ianie n ie rzą d u
6 i
/stuprum / z własnym synem . K a to n , p e łn ią c fu n k c ję c e n z o r a , s k r e
ś l i ł z l i s t y senatorów o j c a , k tó r y w o b e cn o ści c ó r k i d z ie w ic y u ś c is n ą ł sw oją żonę . C ycero n o s k a r ż y ł W erresa o p o p e łn ie n ie bezpraw ia / i n -
i u r i a / wobec swego syna w wieku m łodzieńczym na S y c y l i i , ponieważ
57 H .J .M a r r o u , H i s t o r i a wychowania w s t a r o ż y t n o ś c i , t ł u
S .Ł o ś , Warszawa 1969, 325-435. z fr a n c
58 S e n e c a , C o n tr o v e r s ia e I 1 ,1 59
60
Th.Mommsen, RMmisches S t r a f r e c h t . S y s te m a tls c h e s Handbuch der H e c h t s w is s e n s c h a ft , 4 T e i l , 1. A b t e ilu n g , h r s g . K .B in d in g , Graz 1955 /Nachdruck der 1889 V e r la g / , 699. Th.Mommsen, RMmisches S t a a t s r e c h t , d z .c y t .^ B d .2 , 1. T e i l , 383; C .G .B r u n s , F o n te s i u r i s Homani, d z .c y t .^ 108-109. P o r . Th.Mommsen, RMmisches S t r a f r e c h t , d z . c y t . B ru n s, F o n te s i u r i s Romani, d z .c y t .^ 109. P lu t a r c h u s , V ita e p a r a l l e l a e . C a to 17. 984 n o ta 2 ; C .G 61 62
44
p o z w o l i ł mu p r z y p a t r y w a ć s i ę r o z p u ś c i e / v o l u p t a s / 1 h a n ie b n y m c z y -nom / f l a g i t i a e t t u r p i t u d i n e s / . Mówca r z y m s k i u t r z y m u j e , że r o -
64 d ż i n a s t a n o w i " z a c z ą t e k m i a s t a i j a k gdyby z a l ą ż e k p a ń s tw a " . d z i e - c i z a ś n a l e ż ą n i e t y l k o do o j c a r o d z i n y , a l e i do p a ń s tw a . Wobec t e g o w y ch o w an ie d z i e c i w in n o u w z g lę d n ić r ó w n ie ż d o b ro p a ń s tw a r z y - m s k ie g o . J e ś l i w y ch o w an ie d z i e c i n i e j e s t z g o d n e z i n t e r e s a m i p a ń s tw a r z y m s k ie g o , o j c i e c p o s t ę p u j e n i e s p r a w i e d l i w i e w obec o jc z y z n y ^ ? R e a s u m u ją c m ożna s t w i e r d z i ć , ż e do z a d a ń o j c a r o d z i n y w o k r e s i e r e p u b l i k i n a l e ż a ł o u t r z y m a n i e i w y c h o w a n ie d z i e c i z g o d n ie z p o d s t a wowymi z a s a d a m i u s t r o j u , m o r a l n o ś c i / b o n i m o r e s / i d o b rem p a ń s tw a r z y m s k ie g o . Z o jc o w s k ic h z a d a ń i u p r a w n ie ń z a s ł u g u j e n a uw agę r e l i g i j n a
w ła d z a o j c a j a k o g ło w y k u l t u dom ow ego. Za j e j i s t n i e n i e m p rz e m a w ia j ą w z g lę d y ję z y k o w e i p r a w n o - h i s t o r y c z n e . W yraz o j c i e c / p a t e r / o d
n o s z o n o do bogów r z y m s k ic h i d o o j c a r o d z i n y 67 J o w i s z a nazyw ano o jce m bogów i l u d z i / p a t e r d eo ru m h o m in u m ą u e /. Sam w y ra z J u p i t e r
m ógł b r z m ie ć p i e r w o t n i e J u p a t e r a l b o , j a k u t r z y m u j e J a n P a r a n d o w s k i, D io v is p a t e r . O j c i e c r o d z i n y po ś m i e r c i b y ł u b ó s tw ia n y i c z c z o n y
69
j a k o o p ie k u n o g n i s k a domowego .
Za
sw ego ż y c i a b y ł g ło w ą k u l t u d o mowego, do n ie g o n a l e ż a ł o o d m a w ia n ie modłów i s k ł a d a n i e o f i a r / s a c r a p r i v a t a / . K ie r o w a ł o b rz ę d a m i p o g rz e b o w y m i i c z u w a ł n ad p r z e s t r z e g a
n iem p r z e z r o d z i n ę o k r e s u ż a ło b y /te m p u s l u g e n d i / . W t e s t a m e n c i e m ia n o w a ł n a s t ę p c ę , k t ó r e m u p r z e k a z y w a ł o p ie k ę n a d s a c r a p r i v a t a
i ś r o d k i m a t e r i a l n e k o n i e c z n e n a t e n c e l
R o la o j c a w r o d z i n i e , j a k t o p o d k r e ś l a n o , b y ł a z a s a d n i c z a . N ie m n ie j w ażne b y ło r ó w n ie ż p o w o ła n ie m a t k i , łtz y m ia n k a w p ra w d z ie
63 64 65 C i c e r o , tn C i c e r o , De n a r i um r e i V errem 2 , 3 , 6 9 . o f f i c i i s 1 , 1 7 , 5 4 : p u b l i c a e " , " p r i n c i p i u m u r b .ts W .K o rn a to w s k i t . 2 , c t q u a s i 3 5 6 . s e m i -C i c e r o , I n V errem 3 , 5 9 : " / . . . / u s u i r e i p u b l i c a e e s s e p o s s u n t . Eos i n s t i t u e r e a t q u e u r u d i r e ad m a lo re m i n s t i t u t a a t q u e c i v i - t a t i s d l s c i p i i n u m / . . . / d e b u i s t i " ; p o r . t e n ż e , De i i n i b u s b o - norum e t m aiorum 1 , 7 , 2 4 , K o r n a to w s k i t . 3 , 1 7 6 . 66 C i c e r o , I n V errem 3 , 6 9 : " r e i p u b l i c a e f e c i s t i i n i u r i a m " , 67 A .W a ld e , L a t e i n i s c h e s e t y t n o l o g i s c h e s W O rtc rb n c h , d z . c y t . , D d .2 , s . 2 6 2 p o d : p a t e r . J . P a r a n d o w s k i , M i t o l o g i a , W arszaw a 1 9 7 5 , 6 2 .
45
-nie posiadała, jak kobieta grecka, praw obywatelskich, była bowiem odsunięta od spraw państwowych ze względu na wrodzoną wstydliwość /pudicitia/, słabość /infirmitas, fragilitas/ i nieznajomość praw publicznych /forensium rerum ignorantia/. Korzystała jednak z wię kszej swobody niż Greczynki okresu klasycznego. Wychodząc za mąż
przechodziła spod władzy ojca lub opiekuna pod władzę męża. W no wej rodzinie zajmowała miejsce córki /filiae familias loco/. Mąż
nie miał nad nią prawa życia i śmierci, nie mógł jej również ani
sprzedać, ani oddać pod władzę innego. Mogła ona sama zerwać małżeń stwo przez rozwód. W rodzinie zajmowała godne stanowisko, była go
spodynią /domina/ domu. Zarządzała gospodarstwem domowym, towarzy szyła mężowi w jego zajęciach, wraz z nim troszczyła się o sprawy rodziny, dozorowała służbę domową, pielęgnowała i wychowywała dzie
ci, brała udział w życiu towarzyskim, bywała na przyjęciach i ucz tach, co w Grecji było niedopuszczalne. Jej zależność od ojca czy męża ograniczała się zasadniczo do spraw majątkowych. Z biegiem
czasu sytuacja w tej dziedzinie uległa polepszeniu, gdyż zdobyła
ona prawo wyboru opiekuna do spraw majątkowych, a nawet sama mogła
rozporządzać posagiem przy pomocy mądrego niewolnika /servus dotalis 70
atriensis/ .
Rzymianie wysoko cenili rodzinę i, aby zapewnić jej ciągłość i nienaruszalność, szczególną opieką otoczyli małżeństwo. 0 wybo
rze męża, podobnie jak w Grecji, decydował ojciec córki w porożu-*
mieniu z ojcem przyszłego zięcia. Mężczyzna mógł zawrzeć małżeństwo już w 14, a kobieta w 12 roku życia. Rzymianie rozróżniali prawny
związek małżeński /matrimonium iustum/ i nieprawny /matrimonium
iniustum/. Matrimonium iustum mogło być zawarte tylko między oso-*
bami równego stanu, posiadającymi ius connubli.Prawo takie posia dali patrycjusze. Ustawa Kanulejusza /lex Canuleia/ z 445 r. prz. Chr. zniosła różnice stanów. Odtąd warunkiem dó zawarcia prawnego małżeństwa było rzymskie obywatelstwo. Brak tego warunku czyniło
Dobry wybór tekstów autorów greckich i rzymskich o starożytnej kobiecie opracowała, wstępami i komentarzem opatrzyła n.Win-
niczuk: Kobiety świata antycznego, Warszawa 1973, oraz: Słowo jest cieniem czynu czyli starożytni Grecy i Rzymianie o sobie. Warszawa 1972, 164-198 /świat kobiet i rodzina/.
46
-małżeństwo nieprawnym. W Rzymie istniały dwie prawne formy zawie
rania małżeństw. Pierwsza była połączona z przejściem żony pod wła dzę męża /conventio in manum/ i przyjęciem jej przez rodzinę męża
Manus oznaczało przywileje, które prawo przyznało głowie rodu. *
W drugiej formie zaślubin żona pozostawała nadal pod władzy ojca /in potestate patris, sine conventione in manum/. Dawała ona mężo wi dzieci, ale sama nie podlegała jego władzy. Podstawę prawną sta nowiło obustronne wyrażenie zgody na współżycie małżeńskie /affectio maritalis/.
Małżeństwo ścisłe /cum conventione in manum/ mogło być za
warte według jednej z trzech for Pierwszą z nich było symooliczne
A . r
kupno /coemptio/ dziewczyny, która jednak musiała wyrazić na nie zgodę. Po raz ostatni o tej formie słyszymy w czasach Tyberiusza.
'1 Drugą formę stanowiło korzystanie z praw małżeńskich /usus/. Pole
gało ono na rocznym wspólnym zamieszkaniu kobiety z mężczyzną,
r/ o ile 3 kolejnych nocy nie spędziła kobieta poza domem. Według pra
wa zwyczajowego po takim rocznym wspólnym życiu stawali się małżon kami. Po 445 r. prz. Chr. takn forma zawarcia małżeństwa stała się przeżytkiem. Całkowicie zlikwidował ją cesarz August. Trzecia forma r
zaślubin /confarreatio/, oprócz podstaw prawnych miała charakter re ligijny i najbardziej uroczysty. Jowiszowi o przydomku Farreus
/opiekun zboża/ składano w ofierze placek z orkiszu /panis farreus/, który spożywali nowożeńcy i goście weselni.
ł Właściwy akt małżeństwa poprzedzały zaręczyny /sponsalia/,
które polegały na słownym przyrzeczeniu. Wprawdzie o wyborze męż
1 decydował ojciec córki, ale istnieje zasadnicza różnica w wyraże-?
niu zgody na małżeństwo dziewczyny w Grecji i w Rzymie. W Grecji czynił to w imieniu córki jej ojciec, a jeśli nie miała ojca, tb
opiekun. W Rzymie narzeczona sama odpowiadała narzeczonemu na po stawione pytanie: spondesne-spondeo.
Sam przebieg obrzędu małżeństwa był bardzo uroczysty. W przed dzień ślubu dziewczyna zdejmowała swe dziewicze szaty /toga
prae-texta/ a wdziewała stosowną nowemu stanowi czystą, białą togę,
prostą długą suknię /togam puram/, równo opadającą /tunicam rectam/.
Togę przepa /flamme
nowego /croceum/ koloru welon na głowie osłaniał częściowo jej a
włosy, policzki i ramiona. Uroczystość zaślubin /nuptiae/ rozpo czynała się od wróżb z lotu ptaków lub z wnętrzności zwierząt, po
- 47
czym s k ła d a n o o f i a r ę z owcy lu b k o z y , z w ie r z ą t p o św ię c o n y c h bóstwom z ie m i i p ł o d n o ś c i , C e r e r z e i T e l l u s o ra z w zn oszon o modły do b óstw
o p ie k u ją c y c h s i ę m a łż e ń stw a m i. Po t y c h r e l i g i j n y c h p r z e ż y c ia c h
n a s tę p o w a ła u c z t a / c e n a n u p t i a l i s / w domu panny m ło d e j. Do z e b r a nych g o ś c i w prow adzała pannę m łodą s t a r o ś c i n a w e s e ln a /p r o n u b a /. Mogła n ią być k o b i e t a c i e s z ą c a s i ę w ie lk im poważaniem i dochow u-
71
j ą c a w ie r n o ś c i mężowi p r z e z c a ł e ż y c i e / u n i v i r a / . Ona to w a r z y s z y ł a p a n n ie m łod ej p rzy w ró żb a ch , oddaw ała j ą p r z y sz łe m u mężowi p r z e z z ł ą c z e n i e i c h d ł o n i /d e x tr a r u m i u n c t i o / . P ięk n y t o sym bol w s p ó ln o ś c i ż y c i a m ałżonków , k t ó r y trw a w n i e z m ie n io n e j fo r m ie
w l i t u r g i i k a t o l i c k i e j . Po u c z c i e późnym w ieczo rem lu b n ocą n a s t ę pow ało p r z e p r o w a d z e n ie n a r z e c z o n e j w u r o c z y sty m p o c h o d z ie do domu
j e j p r z y s z łe g o męża / d e d u c t i o domum/. Na c z e l e pochodu k r o c z y ł
s z c z ę ś l i w y c h ł o p i e c /p a t r im u s e t m a tr im u s /, n io s ą c y p o ch o d n ię z t a r n in y / s p i n a a l b a / . Za nim dwaj n i e o s i e r o c e n i c h ło p c y p r o w a d z ili
pannę młodą 72 a za nim i n i e s i o n o sym b ole p racy domowej, w r e s z c ie s z ł a r o d z in a , p r z y j a c i e l e , zn ajom i i i n n i . Pochodowi to w a r z y s z y ł śp iew i muzyka. Dowcipne p r z y ś p ie w k i / f e s c e n n i n a e / u p r z y je m n ia ły p och ód . N a r z e c z o n y , c z e k a j ą c y z a p r o g ie m , w i t a ł s e r d e c z n ie swą
p r z y s z ł ą ż o n ę , a ona wym awiała " sak ram en taln e" s ło w a : "Ubi tu C aiu s 73
i b i ego C aia" , k tó ry m i w y r a ż a ła w s z y s t k o , co można p o w ie d z ie ć
o m a łż e ń s t w ie . Ł ą c z y ła s i ę ze swy ężem na d o lę i n i e d o l ę , na ż y c i e z ie m s k ie i w p a ń s tw ie c ie n ió w g r o ź n e j P r o z e r p in y . Po w ypow ie
d z e n iu fo r m u ły : "Gdzie t y G a j u s ie , tam j a G aja", n a m a sz c z a ła t ł u s z czem w ie p r z a lu b w ilk a d rzw i domu, do k tó r e g o w c h o d z iła ja k o p r z y s z ł a m ater f a m i l i a s i o z d a b ia ła j e w stążkam i /w ie p r z b y ł z w ie r z ę
ciem pośw ięconym C e r e r z e , a w ilk - M a r so w i/. P r z e z p róg domu młodą
71
72
F e s t u s S e x tu s P om p eiu s, De ^erborum s i g n i f i c a t u , d z .c y t .^ 2 8 3 : "Pronubae a d h ib e n tu r n u p t i s , quae sem el n u p s e r u n t, c a u sa a u s - p i c i i , u t s in g u l a r e p e r s e v e r e t m atrim onium ".
Tamże: " P a trim i e t m atrim i p u e r i t r e s a d h ib e b a n tu r in n u p t i i s , u n u s, q u i facem p r a e f e r r e t ex s p in a a lb a , q u ia n o ctu n u b eb a n t, d u o, qui nubentem te n e b a n t" .
