Notatki na marginesie utworów A. Korczyńskiego

Roman Pollak

Notatki na marginesie utworów A.

Korczyńskiego

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 43/1-2, 599-603

N OTATKI NA M ARG IN ESIE UTW ORÓW A. KORCZYŃSKIEGO

Do ogłoszonych dotąd na tem at tego autora spostrzeżeń ( S p r a ­

w o z d a n ia P A U , t. 47, n r 8 i 50, nr 6; S p r a w o z d a n ia P o z n a ń ­

s k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y j a c i ó ł N a u k , t. 13, n r 2; przedsłowie

do wydania Złocistej zdrady w B ib l io te c e P is a r z ó w P o ls k ic h 89;

wstęp do Fraszek w B ib l io te c e N a r o d o w e j I 134) oraz do cen­

nej recenzji. T. Mikulskiego w Z e s z y ta c h W r o c ła w s k ic h IY,

1950, z. 3 —4, gdzie n a

szczególną uwagę zasługują przede

wszystkim bardzo słuszne uwagi przeciwko oddzieleniu Fraszek od

Złocistej zdrady, dorzucam tu garść uzupełnień i sprostowań oraz

kilka jeszcze nie w ydanych fraszek tego autora.

Najpierw więc należy zaznaczyć, że pierwszą wiadomość o ręko­

pisie (spalonym w r. 1944) podał nie Brückner dopiero, ale szanowny

J . A. Załuski, który wśród innych pisarzy Korczyńskiego Adama

w swej Bibliotheca poetarum polonorum na stronie 53 wymieniając

stwierdzał, że posiada kodeks rękopiśmienny in 4°, zawierający

poem at z dziewięciu części złożony. Nazwisko autora wydobył

z dwuwiersza przytoczonego z k arty tytułowej. Tenże rękopis prze­

glądał swego czasu w Petersburgu Brückner i pisząc o Korczyńskim

wysoko ponad inne wynosił jego powieść. W pracy swej Język

Wacława Potockiego ( R o z p r a w y A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i , W y d z .

F il., t. 31), a więc w r. 1900, ogłosił Brückner po raz pierwszy n a ­

stępujące fraszki Korczyńskiego (ich numerację podaję według

mego wydania Fraszek w B ib l io te c e N a r o d o w e j ) : 1, 4, 31, 40,

53, 81, 87, 108, 109, 110, 131. W tejże publikacji, podobnie jak

później w swoim Słowniku etymologicznym z r. 1927 czerpał niejedno­

krotnie m ateriał leksykalny zarówno z Fraszek, jak i ze Złocistej

zdrady. Tę ostatnią uważał Brückner za przeróbkę powiastki I n ­

dus a, umieszczonej w Historii o siedmiu mędrcach.

W uwagach o tej powieści Korczyńskiego wyraziłem przypusz­

czenie, że w ybitny jej realizm, bogactwo psychologicznej obserwacji,

600

różnorodność sytuacji, obrazkÔAv obyczaj owych, zacięcie raczej

w kierunku komedii, a nie narracji epickiej idące — wskazują na to,

że jest to polski Avariant jakiegoś wzoru znacznie bliższego w czasie,

aniżeli pow iastka z Poncjana.

Podobnie jak w ydając Nadobną

Paskwalinę domyślałem się jej wzoru w jakiejś włoskiej lub łaciń­

skiej powieści z pierwszej połowy X V II

co się ostatecznie okazało

trafne (por. szkic K. M klewiczówny w P a m i ę t n i k u L i t e r a c k i m ,

X X X IX , 1950), ta k też — zdaniem moim — m ają się spraAvy ze Złocistą

zdradą, która przypom ina mi jakąś późnobarokovrą komedię włoską.

Tysiąca i jednej nocy

Miles gloriosus.

Roman Pollak

Ma gąb dw ie bez gło w albo jed n ę i p u l szyje,

Brzuch, k iszk i i n ib y k w ia t. K iszek w brzuch n ie kryje M ając p rozn y za sobą, zaś k iszk i czcze w przodku, A co się k w ia tem zow ie — m ięd zy n iem i w środku. 5 To — lub ję z y k a nie m a, k to się z n im rozum ie,

G dy z łe c h te m k iszk i drapie, m ow ie praw ie u m ie; Zaś jeśli m u co nie w sm ak , są — co n iem i z g rzy ta — Z ęb y w gęb ie. K to to je s t — zgad u j, w iersz cię p y ta .

14. 1 TO TE Ż R A C JA

S ta ry gosp od arz i fran t skarżąc się, czeladzi Że za ch o w a ć n ie m oże, m ów i: „W iem , co w ad zi:

N ie m ają tej parob cy z mej ż o n y w y g o d y ,

N i ze m nie d ziew k i, jak g d y i z n ią b y łem m ło d y ” . 15. Z W IE R S C IA D Ł O

Z w iersciadło i w ierciadło — jak k to chce, ta k zow ie. Oboje są p rzygod n e jed n ak białejgłow ie.

A leć przecie zw iersciadło jest do przeglądania, W ierciadło do w iercenia — ta k ieg o m jest zdania.

77. S P R A W IE D L IW O Ś Ć

D ziew k a w sąd zie parobka g d y obw inia gw ałtem , ,,G dzie? jak daw no? w dzień, c z y w n o c ? ” — sąd p y ta

sw y m k szta łtem — I ,,jak g w a łt n ie b y ł sły sz a n ? ” — Aż ow a: ,,P o d stry ch em , W czora ty d zień — zaw ołać nie m ogłam przed śm ich em .” 5 Z ty c h cirk u m stan cyj sędzia zro zu m ia w szy — ły k iem

N iżej pasa ściąć k azał ow ę z gw ałtow n ik iem . 85. G O S P O D Y N I Z A B IE G Ł A K u p iw szy k opę raków w stą p iła na piw o B odaj, bodaj — a raki z koszałk i co ży w o ! Ju ż ich pełno po izbie, drugie na ulicę Przez sień p o w y ła ziły , insze do piw nice.

5 R adzę — jak raki łow ią — jej p oczkać do zm roku, R ozśw iecić jem — zlezą się w szy tk ie do w idoku. Aż ta m z k ą ta b ezecn ik : ,,I n a surow iznę R aki się łow ią, ow ę g d y obaczą b lizn ę” . N u ż i drugi jem u ż brat ta k że na w y k ręty : 10 ,,Z aś-ci b y szedł n ie ty lk o rak do tej p r z y n ę ty !”

I ta k ci m oja duszka z onej w ielkiej k u p y R aków — z p ię tn a stą led w ie poszła do ch ału p y. 97. I TO F IG I E L , A LE P R A W D Z IW Y W burce i w szaraw arach, z żon k ą obok siedzi D om ator na k olasie. F ryzów jak n ied źw ied zi M osiężnem pod pułszorkiem w ysk ak u je para; K ilka przodem w ierzch ow n ych w o ła : z d rogi! w a ra ! 5 P ow od n iego i z p ańskiem (czem u się dziw ujem )

Sahajdakiem ch łop ca p asz; ty lk o pod ta ftu je m Czarnym ow k ołczan sied zi z lew ej ręki; ż y w y Żołnierz-li c zy d om ator? K o źd y w ied zieć ch ciw y . A to li za ty m dw orem jed ziem y n aw iasem . 10 A ż go p o ty k a lu d n o sen ator ty m czasem

1 koron n y urzędnik i w w ojsku w odz sta ry : P a trzy n a niego i n a burkę z szaraw ary

I p y ta : ,,K to ? sk ąd ? d o k ą d ? ” — L iznąw szy, iż z dom u, R zecze sw ym : „ D rw i on z w ojsk a ! [C zy] Chce się z w as k o m u ? ”

602

15 L ed w ie rzek ł, kilku z k on i p o zsia d a li z k u p y, Jeg o m o ści zew lek li m a r y n a ty ...

I n a w a liw sz y dosić św ieżego n aw ozu W oneż go u stroili p rzy n io sszy do w ozu I z żon ą p o sa d ziw szy — rzek li jed n o sta jn ie :

20 „ W ty m stroju — k to n ie żołnierz — niecłi sied zi na ła j n ie !” 139. DO R A Z U S Z T U K A

Siedząc u sto łu trzasn ąć trafiło się Zosi. A ż on a — p r z y u k łon ie — o k olejn ą prosi M ów iąc: „ J a m ju ż za c z ę ła ” . I u szła jej sztu k a . J ed n a k drugi raz Z osia niech aj ta k nie p u k a ! 5 A g d y b y się ro ztrzasn ąć przyszło tej arm acie M iędzy lu d źm i, ba — w ierę — b y ło b y po k acie !

144. TO, CO ICH P O G O D Z IŁ O , P R Z E Z N O G S IĘ U R O D Z IŁ O D w a o g ran icę z sob ą m ięszk a li sąm sied zi.

Z abić k tó ry k torego w tak iej od p ow ied zi

O djachał je d e n w drogę, b ezp iecz n y w tej m ierze. D ru g i m aw iał — po p o lu ch o d zą cy — p acierze. 5 A dw ersarz w ty m p ow raca g o ściń cem z d aleka,

O b aczy w szczerem p olu sam ego człow ieka, W y tn ie k o n ia ku n iem u , p rosto przez zagon y.

Ow — w id zą c n ie p rzelew k i — w trw o d ze, przez obrony, N a p a d ło go zw y cza jn ie co p rzy p a d a z strach u .

10 P u śc iw sz y te i ow e sia d ł — n ie p a trzą c dachu. T en p rzy p a d a : „A tu ś m i ! ” Zaraz do sztu rm ak a. O w czu p ią c sciśn ie b ark i: „ W ięc m ię nieboraka N a ty m is te m zab ijesz, bezb ron n ego w szczerem P o lu ? W ielk iem dość n a ty m b ęd ziesz k aw alerem ! 15 L ep sza -ć b y n am so b ie sw e darow ać u r a z y !”

— O płonął te n na sło w a te , g d y [ t o ] u w aży, Że bodaj św ię ta zgod a ! A ż kom p rom is tak i Ow się b u rd ał, ten na w ia tr w y str z e la ł p u ł[h ]ak i, A p o ty m w p rzep rosin y w raz ta i ta strona 20 P rzy p o m in a , w c z y m k tó ra b y ła u k rzyw d zon a.

P u szcza ją c w a m n isty ją z a ty m szli do dwora J u ż sob ie p rzy ja ció łm i. A m ed iatora

C zem u z sob ą nie w zięli, k tó r y ich p ogod ził, Co w ięk sza : zaraz led w ie n a św ia t się urodził? 25 A leć m ów iąc, co p raw d a, lepiej że p lu gaw e

Z ostało p ole, n iśli od za b o ju krw aw e.

J ed n a k szed łb y b y ł z n iem i i ow , co ich zg o d ził; K toż m u w ty m w in ien , k ie d y bez n o g się urodził !

145. C Z U Ł S I Ę N A M O C Y

Skarży się p rzy sp ow ied zi m ałżon k a na m ęża, Że na n ią sześćkroć co noc m iłości oręża D o b y w a . Aż k siąd z na te p o szo stn e am ory: „T y lk o sześć r a z y ? ! Coż to ? M usi b y ć , że c h o r y !”

152. CO P R A W D A

D ziew k ę z sy n em zd yb ała m a tk a — jak , to w iecie. Chce w sta ć. M atka: „L eż, m ałpo, zepsujesz m i d ziecię