Belostyk, Ryszard
Fortfikacja wzorcowa Napoleona
Przegląd Historyczny 71/1, 91-111 1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
R Y SZ A R D BELOSTYK
Fortyfikacja wzorcowa Napoleona
N ap oleon fortyfikator, to oblicze N apoleona m ało znane. Autor chce
podjąć tylko jeden aspekt tej działalności, a m ianowicie wzornictwo sztuki
fortyfikacyjnej epoki napoleońskiej. Sprawa to m ało zbadana, zarówno w wąs
kim pojęciu historii architektury wojskowej, jak i w szerszym pojęciu historii
ogólnej (wojskowej, gospodarczej, społecznej, politycznej).
Dwaj badacze francuscy, P. L a z a r d 1 i P. R o c o l l e 2, ulegający prawdo
podobnie sądom francuskiego historyka wojskowości C a m o n a 3 twierdzą,
że N apoleon I nie ujawnił większych zainteresowań stałą fortyfikacją śród
lądową, a kiedy w 1815 r., podczas stu dni, podjął szereg decyzji co do
wzniesienia pewnej liczby redut wzdłuż Renu, a także w Lyonie, było za
późno; siódma koalicja miała go niebawem p o k on ać4'. Z tym sądem można
się zgodzić odnośnie Francji. Ale Cesarstwo francuskie daleko odbiegało od
terytorium francuskiego i działalność fortyfikacyjna epoki napoleońskiej wyra
ziła się również poza jego granicami. Fortyfikacja śródlądowa i fortyfikacja
nadbrzeżna to są dwa aspekty tej problematyki.
Wojna z Anglią zmusiła N apoleona, już za czasów konsulatu, do pod
jęcia obrony wybrzeża. N a początku zorganizował on system nadzoru, póź
niej zlecił budowę licznych punktów obwarowanych. W 1805 r., po klęsce
pod Trafalgarem, cesarz nasilił te prace; wyższość Anglii na morzach i ocea
nach była bezsporna, należało więc bronić lądu. Liczbę baterii nadbrzeżnych
powiększono — w 1810 r. było ich 9065.
R ocolle twierdzi, za Lazardem, że w 1811 r. cesarz zaakceptował projekt
budowy wzorcowych wież-działobitni w bateriach nadbrzeżnych, zgodnie z kon
cepcjami M ontalem berta6. W ieże te, tak sobie życzył N apoleon, miały być
szczególnie odporne na ogień artyleryjski. Zamierzenie to nie zostało wypeł
nione: zdołano wykonać małą ilość tych w ie ż 7.
1 Colonel P. L a z a r d , Cours de fortification à l'Ecole M ilitaire et d'Application du Génie
en 1931; 2 partie-annexe consacrée à la défense des frontières maritimes, s. 29— 33.
2 Colonel P. R o c o ll e , 2000 ans de fortification française t. I— II, Paris 1973.
3 G énéral C a m o n , L a fortification dans la guerre napoléonienne, Paris-N ancy 1914; ta praca poświęcona jest roli twierdz w działaniach wojennych N apoleona.
4 P. R o c o ll e , op. cit., s. 240 n., 245.
5 Tam że, s. 241; 906 baterii, 3000 artylerzystów , 3648 dział.
6 M arc René de M ontalem bert (1714— 1800) broni! koncepcji fortyfikacji prostopadłej,
wysunął rów nież założenie obrony twierdz przez łańcuch oddzielnych fortów wspierających się w zajem nie; w jego koncepcjach bardzo w ażną rolę odgrywały wieże arm atnie, okrągłe baszty o dużej koncentracji ogniowej z m ałą załogą artylerzystów.
7 P. R o c o ll e , op. cit., s. 241; P. L a z a r d , op. cit., s. 32. Rocolle i Lazard piszą, że zachowały się tylko trzy wieże nad wybrzeżami M orza Śródziem nego i dwie na wyspie Q uelern na M orzu Pin.
92
R Y SZ A R D BELO STYKW historiografii francuskiej istnieje więc poważna luka odnośnie działal
ności N apoleona jako fortyfikatora. Wypełnieniem tej luki zajął się polski
badacz, Waldemar Ł y s ia k , w swojej rozprawie doktorskiej poświęconej
twierdzy M odlin w okresie Księstwa Warszawskiego i koncepcjom fortyfika
cyjnym cesarza8. Autor podważa sądy dwóch wymienionych wyżej badaczy
francuskich udawadniając na przykładzie M odlina i innych twierdz, że N ap o
leon interesował się, nawet bardzo, stałą fortyfikacją śródlądową. Podstawą
źródłową tego studium były: drukowana korespondencja N apoleona I, mało
znane rękopisy kórnickie wydane przez A s k e n a z e g o y. a także dokumenty
odnośnie Modlina ·<>. Łysiak przestudiował również ogromną literaturę facho
wą. Między innymi zajął się sprawą wieży utrackiej w M odlinie na tle zagad
nienia działobitni montalembertowskich, M artello i napoleońskich, a także
sprawą narysu twierdzy M odlin na tle koncepcji N apoleona. Wielka szkoda,
że nie korzystał z archiwów francuskich, szczególnie wojskowych w Vincen
nes i z tego powodu niektóre z jego hipotez muszą ulec zmianie. Pominął,
tak jak Rocolle i Lazard, bardzo ważne zagadnienie wynikające z niedoskona
łości wież armatnich, tj. budowy wzorcowych redut.
Autor niniejszego artykułu wykorzystał materiały następujących archiwów:
1. Service Historique de l'Armée de Terre w Vincennes (SH A T Vincennes);
2. Archives du Génie: Archives de l'Inspection du G énie w Vincennes
(A IG Vincennes); Bibliothèque de l'Inspection du G énie w Paryżu (BIG):
3. Zbiór Dokumentacji Napoleońskiej Instytutu Podstaw Rozwoju Architek
tury PW (Z D F N — IPRA).
'
Francuskie materiały odnoszą się głównie do sprawy lours i redoutes-mo-
d è le s u , polskie do wieży utrackiej.
Lata 1810— 1811 są okresem intensywnych poszukiwań nad rozwiązaniem
zagadnienia kazamat obronnych mieszczących wewnątrz koszary, magazyny
na proch i na żywność. W tych pracach brano pod uwagę wieże okrągłe
M artello i M ontalembcrta
wieże kwadratowe Vaubana a także z basenu
M orza Śródziemnego 13. Ostatecznie, w maju 1811 r., N apoleon zaakcepto
wał trzy typy wież wzorcowych dla obrony w ybrzeża14. Równolegle do tych
8 W. Ł y s ia k , Koncepcje fortyfikacyjne Napoleonu ja ko podstawa analizy twierdzy Modlin u> Księstwie Warszawskim, praca pow stała w Instytucie Podstaw Rozwoju A rchitektury Poli techniki W arszawskiej, maszynopis w Bibliotece Wydziału A rchitektury PW. W arszawa 1977, t. 1 — tekst, t. 2 — atlas.
9 S. A s k e n a z y , Rękopisy Napoleona (1793— 1795) iv Polsce, W arszawa 1929.
10 Zbiór D okum entacji Fortyfikacyjnej Okresu N apoleońskiego w Instytucie Podstaw Roz woju A rchitektury (Z D FN -IPR A ) PW . Ten zbiór dotyczy i w przeważającej części pochodzi z lat 1806— 1813. Część tych m ateriałów , uratow ana z pożogi II wojny światowej, jest pozo stałością zbioru fortyfikacyjnego W arszawskiego Archiwum G łównego (A kta z b. Komisji Rządowej Wojny sygn. X. W. 2056); cyt. za W. Ł y s ia k i e m , op. cit., s. 9.
11 SH A T Vincennes, С 17 233, O rdres de l'Em pereur relatifs à la défense des côtes; A IG Vincennes, Com ité des Fortifications-Travaux extraordinaires, C orrespondance D irecteur — registre de correspondance, A rticle 21 — O bjets d ’art.
12 Ciekawą rzeczą jest fakt, że wieże zaakceptow ane przez N apoleona są kw adratow e, a w A IG Vincennes, A rt. 21 § 1, znajduje się kilka innych projektów działobitni; wszystkie są okrągłe. 1
!3 A IG Vincennes, A rt. 21 Son 4 C on. 2 .9 ,;N o tes sur les réduits m odèles pièces n r 1 et 2 (zob. plansze 1 і 2).
poszukiwań nad dziaiobitniami Napoleon kazał przebadać problem budowy
fortu oddzielnego, czyli redoute. Pierwszy opracowany wzór odpowiadał
koncepcjom Montalemberta: fort mający wewnątrz zamiast wieży nadszaniec
oddzielony od obwodu fortu fosą; w końcu N apoleon zaakceptował model
reduty, fortu o narysie bastionowym , bez śródszańca w p od w órk u 1-4 (zob.
plansza 6).
W bateriach nadbrzeżnych wszystkie budynki wojskowe w znoszono często
oddzielnie; cesarz zażądał, żeby skupiono budynki dla załogi i magazyny
w wieżach sklepionych z krenelażem. Te wieże miały służyć jako śródszaniec
wewnątrz albo w szyi tych dzieł nadbrzeżnych. Tę pracę zlecił Komitetowi
Fortyfikacyjnemu, który wiosną 1811 r. przedstawił mu kilka projektów
w ie ż 16. W maju tegoż roku N apoleon wybrał 3 m odele, które odpowiadały
bardziej jego wstępnym wskazówkom, tj. wzory nr 1, 2 i 3. W czerwcu
wyszła drukiem instrukcja i plansza odnośnie tych w ie ż 17 (zob. plansza 3).
Instrukcja z czerwca 18 i l r. podaje przeznaczenie tych trzech typów
wież. Miały one:
1. stanowić śródszaniec baterii nadbrzeżnej, fleszy czy lunety, reduty,
fortu, grobli czy wąwozu, okopu w przesmyku, czy innych małych dziel
oddzielnych, których brak czasu czy ich cel nie pozwalał odziać.
2. obsadzić wierzchołek góry, grzbiet zbocza, przesmyk półwyspu, występ
cypla, szczyt skały czy wydmy; w każdym razie kiedy brak miejsca do
budowy większych dzieł, albo kiedy trzeba będzie to zrobić z nieproporcjo
nalnym do celu nakładem pracy i środków fin an sow ych lx. Te wieże są
wynikiem połączenia wież Vaubana i wież wykonanych w Łgipcie podczas
ekspedycji Bonapartego |ч. Są one sklepione w celu zwiększenia odporności
murów na ogień artyleryjski. Dostęp do wież, kiedy są otoczone fosą, jest
możliwy poprzez most zw odzony puszczony do poziom u mostu stałego (pont
donnant).
W ysokość od dna fosy do górnej części muru platformy wynosi 27 stóp
(ok. 9 m); od podłogi piwnic (tj. parteru) do poziom u górnej platformy
20 stóp (ok. 6.6 m). Wieże wznoszą się 18 stóp (ok. 6 m) nad terenem
naturalnym. W piwnicach mieszczą się magazyny artylerii, na proch, na
|? A IG Vincennes, A rt. 21 Son 1 § 1 Con 10 p. 19. Recueil des Instructions, estim ations et planches relatives á la Redoute modèle et aux Tours modèles (R édactions définitives). J. S ta n k i e w i c z . 7л' studiów· nad fortyfikacjam i pruskim i na ziemiach polskich. ..Studia i M ate riały do Historii W ojskowości" t. X II. cz. I. W arszawa 1966. s. 126. 127 przedstaw ia ciekawy projekt pruski kw adratow ego, czterokaponierow ego fortu. Pruski projekt (ok. 1800 r.) jest porów nany z podobnym projektem M ontalem berta; projekt pruski jest uboższy o śródszańcową działobitnię.
16 A utor przypuszcza, że było ich co najmniej sześć: dla 60 ludzi (60 tys. fr.); dla 50 ludzi (45 tys. fr ): dla 40 ludzi (29 tys. fr.): dla 30 ludzi (20 tys. fr.); dla 12 ludzi i strażnika baterii (8 tys. fr.): dla 12 ludzi i strażnika z prochow nią (6800 fr.). A IG Vin cennes. op. cit.. estim ations.
17 W maju 1811 r. N apoleon określił przeciętne koszty wieży nr I na 60 tys. fr.. nr 2 na 30 tys. fr.. nr 3 na 15 tys. fr. Dla kosztorysu wież nr I. 2 i 3 ustalonego w czerwcu zob. dalej instrukcję. Instruction du M inistre de la G uerre sur les Tours-m odèles acceptées par Sa M ajesté, Aperçu de ľestim ation des Tours-modèles nr 1, 2, 3. (plansza 3).
18 Por. In s tru c tio n --- sur les Tours-modèles. Opis au to ra opiera się na tejże instrukcji i dołączonej planszy (zob. planszę 3).
94
RYSZARD BbLOSTYkżyw ność i cysterna. N a piętrze mieszka załoga: w wieży nr 1 — 60 ludzi;
nr 2 — 30 ludzi; nr 3 — 12 ludzi i strażnik baterii albo 18 ludzi bez
strażnika. N a tej kondygnacji rozmieszczono duże strzelnice karabinowe;
w modelu nr 1 dwa działa broniły drzwi wejściowych. D ziała znajdują się
na platformie: w m odelu nr 1 — 4 działa kalibru 24 albo 16 na lawetach
typu nadbrzeżnego; nr 2 — jedno działo polow e i dwie koronady żeliwne
na podobnych lawetach; nr 3 — dwie karonady żeliwne. W celu obrony
dołu wież, tj. fosy otaczającej te dzieła, zaadaptowano cztery machikuły
z bocznymi blankami.
W lipcu 1811 r. wysłano wszystkim wyższym oficerom inżynierii instruk
cję i planszę tych trzech wież w zorcow ych20. N a miejscu francuscy oficerowie
doszli do wniosku, że w niektórych wypadkach, tam gdzie warunki terenowe
(np. moczary, tereny trudno dostępne uniemożliwiające dotarcie wojska
z działami, duża odległość od miejsc, gdzie m ożna się spodziewać desantu)
nie wymagają, żeby ponoszono takie koszty przy budowie śródszańca baterii,
m ożna zrezygnować z proponowanych modeli, szczególnie z m odelu nr 3.
W tym celu zm odyfikowano wieżę nr 3 i powstały m odele nr 4 i 5, już
bez platformy, ale z dachem. Wieża wzorcowa nr 4 (zob. plansza 4) miała
parter i piętro. N a parterze mieściły się magazyny na proch i żywność,
na piętrze od wach i mieszkanie strażnika. Wieża nr 5 (zob. plansza 5)
składała się tylko z parteru, gdzie mieściły się odwach, mieszkanie strażnika,
ale bez cysterny, i magazyn na żywność.
W krajach północnych, poradzono aby okryć platformy modeli nr 1, 2
i 3 dachem, zabezpieczając sobie strzelnice dla d z ia ł21.
W nocie i rozkazie z 16 kwietnia i 2 maja 1811 r. N apoleon
zaakceptował więc trzy typy wież, które m iano wznosić w bateriach nad
brzeżnych i zażądał również, żeby mu przedstawiano projekt obsadzenia
tymi działobitniami wybrzeży Cesarstwa. Kryteria do ułożenia tego harmono
gramu miały być następujące: 1. znaczenie baterii; 2. rodzaj wieży przewidy
wanej d o każdej baterii; 3. kolejność w pracach: w pierwszych latach naj
ważniejsze było, żeby zabezpieczyć newralgiczne punkty wybrzeży. W maju
1811 r. N ap oleon rozkazał budowę 200 wież.
T a b e l a 1 K osztorys według noty N apoleona z 2 V 1811 r.
Liczba wież Typ wieży K oszt jednej wieży we fr. K oszt całości we fr.
30 nr 1 60 000 1 800 000
70 nr 2 30 000 2 100 000
100 nr 3 15 000 1 500 000
200 5 400 000
-H A IG Vincennes. C orrespondance D irecteur, T. З (1 stycznia 1811 — 13 maja 1813). nr 877. 878. 894. 29 lipca, 30 lipca, 13 sierpnia 1811 r.
- 1 A IG Vincennes. A rt. 21, op. cit., zob. Instruction du M inistre de la G uerre sur deux types ou modèles n r 4 et 5 de Tours voûtées non à l'épreuve, destinées à servir de corps de garde défensifs dans les batteries de côtes. Aperçu de l'estim ation des t o u r s --- , n r 4 et 5 (zob. plansze 4 і 5); A IG Vincennes, C om ité des” fortifications, 1er volum e 1812 (1 stycznia — 31 m aja) Il kwietnia 1812. s. 288— 289.
N a rok 1811 pierwotnie przeznaczono na budowę tych wież z budżetu
wojsk inżynieryjnych 600 tys. franków, w roku 1812 przewidywano 1,4 min fr.
na roboty. Przez następnych dziesięć lat m iano dalej prowadzić prace do
wyczerpania sumy 5 d o 6 min przeznaczonej na ten cel przez cesarza.
N a podstawie rozkazów N ap oleon a K om itet Fortyfikacyjny opracował
kosztorys budowy 11 wież na rok 1811 (zob. tabela 2). Rozkazem z 14 sier
pnia t.r. N apoleon ograniczył do 400 tys. fr. wydatki na wieże wzorcowe,
początkow o przewidywane na 600 tys. fr.
T a b e l a 2 Przewidywane wieże na rok 1811
Miejsce decyzjiD ata
Wieże Przeciętne
przewidy w ane koszty we frankach
N r Liczba Umiejscowienie
Helder 2 V 1 1 N a wydmie K uÿkduÿn 60 000
Brest 2 V 1 2 baterie Cornouailles i fortu
Vauban 142 000
Berthaum e 29 VI 3 4 bat. broniące zatoki 100 000
L a Rochelle 20 VI 3 1 bat. S' Jean 31 000
Rochefort 20 VI 3 1 bat. Chatelaillon 31 000
Rzym 20 VI 3 2 bat. wzgórza Circeo 60 000
Razem 11 424 400
W spólna komisja dyrekcji inżynierii i artylerii została wyznaczona przez
ministra wojny do opracowania rozmieszczenia tych wież (już tylko 188 —
koszty ich budowy miały wynosić 5.677 min fr.) i wyposażenia ich w działa.
Każda dyrekcja miała wyznaczyć 32 ważne punkty, w których m iano wzno
sić 32 wieże m odelowe; wstępny kosztorys opiewał na sumę 1,152 min fr.
Jednakże w lipcu cesarz zawiadom ił strony zainteresowane, że wyniki tej
wspólnej pracy mają być mu przedstawione w następnym roku, tj. 1812--.
W kwietniu 1812 r. K om itet Fortyfikacyjny, po uprzednim otrzymaniu
wniosków wspólnej komisji, przedstawił:
1. ogólny stan wież do wykonania na wybrzeżach Cesarstwa, w dwóch
tabelach: dla wybrzeży Oceanu (Ocean Atlantycki, La M anche, Morze Pół
nocne) i Morza Śródziem nego z dołączoną m apą wybrzeży (15 arkuszy
z umiejscowieniem i legendą).
2. ogólny kosztorys całości.
Prawdopodobnie na początku 1812 r., na podstawie raportów nadesłanych
z miejsc, gdzie m iano budować wieże nr 3, zm odyfikowano ten model
i powstały modele nr 4 i 5. K om itet proponował zmianę niektórych wież
nr 3 na te dwa modele, ale gdyby cesarz nie życzył sobie ich włączenia,
Koiftitet proponował budowę modeli nr 4 i 5 w bateriach o mniejszym
znaczeniu nie uwzględnionych w tabelach, tzn. w bateriach, gdzie zaistniała
potrzeba rekonstrukcji budynków. W tych bateriach, często otwartych.
22 SH A T Vincennes, op. cit.; A IG Vincennes, Com ité des fortifications, 1er volume 1811 (1 sty czn ia— 17 lipca). s. 323— 325.
96
R Y S Z A R D BEI.OSTYKodwach, mieszkanie strażnika, cysterna i inne budynki były oddzielone nie
dając m ożliwości stawiania większego oporu szturmowi nieprzyjaciela. Wieże
nr 4 i 5 umożliwiały zgrupowanie oddzielnych budynków w jednym bez
piecznym miejscu, a także lepszą obronę baterii. Wróg już nie m ógłby tak
łatw o zagwoździć działa. Kom itet twierdził, iż koszty będą takie same,
gdyby się budowało oddzielnie wyżej wymienione budynki wojskowe. W swoim
raporcie Komitet ograniczył liczbę wież typu nr 1, 2 i 3 do 160 (zob.
tabela 3).
T ab ela 3
Zestawienie program ów budowy wież (1811— 1812) Typ wieży Liczba wież na podstawie
rozkazu cesarza Praca Komisji mieszanej P raca K om itetu Fortyfikacyjnego nr 1 30 17 27 n r 2 70 62 50 nr 3 100 109 83 Razem 200 188 160
Kom itet zatwierdził tylko 160 wież, a więc o 40 mniej niż w nocie
N apoleona z maja 1811 r. Wstępny kosztorys cesarza zdaniem Komitetu
Fortyfikacyjnego był zaniżony, ponieważ nie uwzględniał cen miejscowych
materiałów budowlanych oraz warunków terenowych (na wybrzeżu czy na
wyspach). K om itet przedstawił własny kosztorys: dla wieży nr 1 — 80 tys. fr.,
nr 2 — 45 tys. fr., nr 3 — 30 tys. fr. N a tej podstawie ogólne wydatki
wzrastały do 6,9 min fr (zob. tabela 4).
T a b e l a 4 Praca Kom itetu Fortyfikacyjnego odnośnie wież wzorcowych z II kwietnia 1812 r. Typ wieży Koszty za 1 wieżę
we fr. Liczba wież zaplanowanych Koszty za całość w tys. fr. nr 1 80 000 27 2 160 nr 2 45 000 50 2 250 nr 3 30 000 83 2 490 Razem 160 6 900
Od tej ogólnej sumy należało jednak odjąć 750 tys. fr. wyznaczonych
z funduszów ekstraordynaryjnych na budowę wież w latach 1811— 1812,
zostaw ało więc 6,150 min fr. W maju N apoleon obliczył, że koszta ogólne
wyniosą od 5 do 6 min.
Odnośne wydatki rozłożono na 10 lat (zob. tabela 5).
W 1811 r. na budowę w ież przeznaczono ostatecznie 462 tys. fr., z tego
wydano 240 tys. fr. Reszta tego funduszu, tj. 222 tys. fr., miała służyć
do wykończenia następujących robót: wieża w Blankenberg (M orze Północne),
4 wieże w redzie Berthaume (La M anche), wieża w Chatelaillon (Atlantyk),
wieża St. Jean (Atlantyk) i wieża naij· Bidassoą (Atlantyk). Przewidywano,
że tych 8 wież będzie ukończonych pod koniec 1812 r.
P ro g ram budow y wież wzorcowych 1812—1821 T a b e la 5
R o k
Liczba wież
K o szty
w tys. fr.
O cean Śródziem ne_ M orze M o rz e O cean, Sr.
n r 1 n r 2 nr 3 * n r 1 n r 2 n r 3 O gółem 1812 10 2 10 22 1 2 2 5 27 670 1813 — 6 4 10 1 1 I 3 1> 54S 1814 1 6 7 14 2 1 2 5 19 825 1815 2 5 6 13 I 2 2 5 18 795 1816 1 4 7 12 —· 3 I 4 16 635 1817 2 5 6 13 — . 1 2 3 16 670 1818 2 4 2 8 — — 8 8 Í6 640 1819 1 1 1 3 1 2 6 9 12 505 1820 2 3 4 9 — — 5 5 14 565 1821 — 2 — 2 — — 7 7 9 300 1812— 1821 21 38 47 106 6 12 36 54 160 6150 * Ogółem.
W 1812 r. z funduszów ekstraordynaryjnych, tj. 500 tys: fr. m iano
ukończyć 6 w ież: 4 n a w yspie W aden (M orze P ółnocne), wieże d e Cervia
i del F ico wzgórza Circeo (M orze Tyrreńskie), a także założyć fundamenty
7 następnych wież; 2 w ieże Cornouailles i Vauban w celu obrony przesmyku
redy Brest, 2 w ieże w zatoce Sagone (Korsyka), 1 w ieża przy obwarowa
niach Smoglers w G ravelines (M orze Północne), 2 wieże n a półw yspie
C épet (koło Toulonu).
N a podstawie tych założeń przewidywano, że pod koniec 1812 r. 14 wież
będzie ukończonych (8 z funduszu 1811 r. i 6 z funduszów 1812 r.).
W 1813 r. ukończonoby 7 rozpoczętych w 1812 r. i założonoby funda
m enty 7 nowych. W 1813 r. n a wybrzeżach Cesarstwa m iało być gotowych
21 wież. W idzimy, że budowa każdej wieży była rozłożona na 2 lata. U w a
żano, że to gwarantowało dobre wykonanie i dobrą odporność wieży.
Przy opracowaniu ogólnego kosztorysu zastanawiano się nad m ożliwością
ograniczenia funduszów rocznych na budowę wież d o 500 tys. fr. K om itet
stwierdzał, że należało przesunąć na późniejszy okres budowę wież prze
widywanych na lata 1814— 1821. W ieże zatwierdzone na lata 1811— 1813
należałoby ukończyć w pierwszej k olejn ości23.
Podobne rozłożenie budowy wież na lata 1811— 1821 wskazuje, że reali
zacja tego przedsięwzięcia nie była postaw iona jako priorytetowa. Teza
Łysiaka, że N ap oleon wymagał jak najszybszego zrealizowania całego zało
żenia, nie da się u trzym ać24: wywód oparty na francuskich źródłach pod
waża ją w wyrazisty sposób. M ożna przyjąć, że na m ałe parametry wież
i na 11-letni program budowy wpłynęły względy finansowe.
23 A IG Vincennes, op. cit., 1er volum e 1812 (1 m aja — 31 m aja), 11 kw ietnia 1812, Tours-m odèles: Avis du C om ité, suivi de 2 tableaux, d ’un p ro jet d ’in stru ctio n et de l’aperçu de l’estim ation des Tours-modèles à construire su r les côtes de l’Em pire, s. 286— 331. Cały wywód oparty jest na op. cit., ss. 286— 317.
98
RYSZARD BELOSTYKInstrukcja dotycząca w ież m odelow ych przedstawia w sposób wyraźny
granice ich szerszego zastosow ania. B yły one uważane za m urowane przed-
piersia. M ogły one być odsłonięte tylko w punktach, gdzie nieprzyjaciel
nie m iał dogodnej pozycji dla prowadzenia skutecznego ognia. W każdym
innym wypadku musiały być otoczone w ałem ziem nym , czy stokiem , który
zasłaniał ich górną część; z tego w ynika, że słabo górow ały nad osłoną
i wchodziły w grę tylko w tedy, kiedy przeciwnik dotarł n a szczyt tejże
osłony, albo kiedy doszło d o szturmu. Te braki wykazują, ż e ich rola —
prócz tych miejsc, gdzie służyły jak o baterie nadbrzeżne — ograniczała się
d o służenia jak o śródszańce, a w dodatku m iały przeszkadzać próbom
zbliżenia się wroga ogniem prowadzonym z krytej drogi czy dzieła zewnętrz
nego.
15 i 31 lipca 1810 r. N a p oleo n zredagował dwie n óty w sprawie budow y
reduty wzorcowej, przeznaczonej do wypełnienia roli śródszańca wielkiego
dzieła ziem nego. W e wrześniu i i listopadzie tegoż roku przedyskutowano
kosztorys i projekt, ale ostateczny projekt przedstawiono N ap oleon ow i 7 lu
tego 1811 r. W stępne założenia N ap oleon a określały, że w środku reduty
m iał być schron. W lutowym projekcie K om itet przewidywał nadszaniec
oddzielony od reduty fosą. Przeciwskarpa była pełna, dzieło b yło otoczone
zwykłym stokiem, z placem broni i okopem wyłącznie przed bramą wejściową.
Bok zewnętrzny reduty w ynosił 36 sążni (ok. 72 m). Przewidywano, że
w reducie będzie 30 suteren: 20 dla osiem setosobowej załogi, 6 na magazyny,
4 w kątach na latryny, kuchnie, itd. - 5.
Ujemne strony projektu przeważały nad dodatnim i. N ap oleon zażądał
now ego projektu opartego na następujących podstawach: 1. zlikwidować
wewnętrzny nadszaniec; podw órko zostanie puste; 2. zwiększyć profil i góro
wanie; 3. powiększyć rów,; 4. zrobić dookoła reduty krytą drogę; 5. w ką
tach wykonać 4 place broni o narysie bastionow ym ; 6. w dwóch przeciwnych
kątach umieścić dwie kazamaty umożliwiające ogień godzący z tyłu, te kaza
maty miały więc flankować rów, a także pozw olić na wykonanie fugasów
pod stokiem; 7. w środku podwórka wznieść schron m urowany w kształcie
walca przeciwko odłam kom ; 8. na trasie wałowym , w kątach, w środku
każdego czoła, wznieść również schrony walcowe.
N a tej podstawie powstał projekt reduty notowanej A (zob. plansza 6).
Jednak po przedyskutowaniu projektu wyciągnięto w niosek, że m ożna nadać
reducie narys bastionowy. Uw ażano, że flanki bastionow e stanowią lepszą
obronę. Pierwowzór reduty modelowej zaakceptowano w m aju 26. M odele
nr 1 i 2 były zapewne gotow e na przełomie czerwca i lipca. N apoleon
zaakceptował najpierw m odel nr 1 reduty bastionowej o bokach 48 sążni
(ok oło 94 m), z czterema suterenami w kurtynie; rozkazał, żeby zastoso
25 A IG Vincennes, A rt. 21, op. cit.
26 A IG Vincennes, A rt. 8, Place d ’Aix 1811— 1813, R edoute-m odèle A bastionnée approuvée p ar Sa M ajesté le 19 mai 1811. Tamże, Plan général de l’Ile d ’Aix indiquant l’é ta t des fortifications, celui des batteries dem andé p ar lettre ministérielle du 5 m ars 1811 à l’Ile d ’Aix. le 12 mai 1811. N a tym planie doklejono rysunek z napisem „ F o rt en construction à la som m ité de l’Ile suivant le tracé de la Redoijte-m odèle adoptée p ar Sa M ajesté, 1er juillet”. N arys tego fortu odpow iada narysowi reduty Wzorcowej przedstaw ionem u na planszy dołączo nej do instrukcji, ale rozm iary są większe od dwóch typów tejże planszy (zob. plansza 6).
wano go zrazu na wzgórzu wyspy ALx. W bastionach 3 działa m ogły strzelać
równocześnie nie przeszkadzając sobie. Kazamaty w e flankach bastionów
broniły fosy (1 strzelnica dla działa, 2 dla strzelb). Poprzez sztucznie
wytworzony w galeriach przeciąg i odpowietrznik nad działem rozwiązano
zagadnienie dokuczliwych dym ów w kazamatach. W każdym czole reduty
były 4 sutereny, każda mieszcząca 44 ludzi, a w sumie 700 ludzi bez m aga
zynu, albo 580 ludzi z 3 m agazynam i na żyw ność, proch itp. W środku
podwórka przewidywano m urowany walec jako schron dla żołnierzy przeciwko
odłam kom , a na tarasach w ałow ych budki — strażnice i schrony w kształcie
walca.
R ozkaz cesarza, żeby zaczęto budowę reduty na wąskim płaskowzgórzu
przed Toulonem , zmusił K om itet Fortyfikacyjny do rozpatrywania m ożliwości
zredukowania reduty m odelowej. N o w a wersja o bokach ok oło 30 sążni
(ok oło 58,5 m) miała m ieć 3 sutereny w kurtynie zachowując narys bastio
now y. W taki sposób powstała reduta m odelow a nr 2 o bokach 33 sążni
(ok oło 64 m ), z jednym działem w każdym bastionie, 28 ludzi w każdej
suterenie, w sumie 336 albo 250 ludzi z tym, że w tym wariancie 3 sutereny
przeznaczono na magazyny. N a podw órko schodzi się dwom a schodami przy
w ylotach m ostu, w środku podwórka cysterna. T o nowe rozwiązanie reduty
m odelowej, m odel nr 2, zostało dołączone do instrukcji i planszy.
K osztorysów obu m odeli redut nie dołączono d o instrukcji ze względu
na różnice w kosztach wynikające z cen materiałów budowlanych w danych
regionach. K om itet Fortyfikacyjny oszacował średnie koszty budowy na 900 tys.
d o m iliona franków dla reduty nr 1 i 450 do 500 tys. fr. dla reduty nr 2 - 7.
Instrukcje i dołączone plansze nie były autorytatywne w przypadku wież
i redut m odelowych; pozw alano na ich adaptację do m iejscowych warunków
i potrzeb. Faktem jednak pozostaje, że mamy do czynienia z szeroką działal
nością fortyfikacyjną poprzez wzorce ustalone w centralnym ośrodku dyspozy
cyjnym w Paryżu.
Reduty m odelow e przewidywano pierwotnie dla obrony wybrzeży, co
potwierdzają pierwowzory reduty na wyspie A ix i w Toulonie. Przykład
M odlina i inne źródła pozwalają dodać, że N ap oleon chciał zastosow ać je
również w stałej fortyfikacji śródlądowej.
W maju 1811 r. N ap oleon w nocie przeznaczonej prawdopodobnie do
K om itetu Fortyfikacyjnego określił swoje żądania odnośnie rozbudowy M od
lin a 28. Przed głównym obwodem twierdzy narysowanym w grudniu 1806 r.
przez Chasseloupa (ten narys uległ kilku poprawkom do 1811 r.) chciał
utworzyć obóz oszańcowany za trzema koronami stanowiącymi trzy oddzielne
dzieła. Pośrodku każdej korony, w szyi, miała stanąć murowana wieża
kwadratowa; koszt takiej wieży miał wynosić, .według założeń N apoleona,
ok oło 200 tys. fr. K ażda wieża była otoczona rowem, przeciwskarpą i krytą
drogą. W ieża m iała stanowić schron ubezpieczający od ognia artyleryjskiego
wroga i punkt zaciekłej obrony w wypadku szturmu na koronę; załoga
m iała wynosić 300 ludzi (zob. plansze 7 i 8). W sierpniu, p o zatwierdzeniu
27 A IG Vincennes, A rt. 21 Son 4 § Défense des côtes C on 2 pièce 19.
28 SH A T Vincennes С 234, D écrets, ordres et notes de Sa M ajesté Im periale et Royale concernant les travaux extraordinaires, années 1809, 1810, 1811, f. 65— 68.
100
RYSZARD BELOSTYK.dw óch rodzajów redut m odelow ych ńr 1 i 2, K om itet Fortyfikacyjny polecił
dyrektorowi wojsk inżynieryjnych K sięstwa W arszawskiego, płk. M alletowi,
rewizję projektów dziel śródszańcowych w koronach i porównanie ich z proje
ktam i redut m odelowych dla w yspy A ix i Toulonu. N a pew no wtedy nade
słano do Warszawy instrukcję i planszę odnośnie tychże wzorcowych redut.
K om itet, p o uwagach N ap oleon a, z całą pewnością wyciągnął wtedy wnioski,
że sutereny i obrona tych dzieł były lepiej rozłożone niż w wieży utrackiej
twierdzy M o d lin 29.
W raporcie z 1 listopada 1811г. M allet pisał, że gdyby otrzymał wcześniej
planszę z trzema m odelam i redut (A , nr 1, nr 2) na pewno przyjąłby
m odel reduty nr 1 (zm odyfikowany, bo o bokach 46 sążni). Śródszaniec
0 bokach 21 sążni, tj. wieżę kwadratową utracką zaprojektowaną w czerwcu
1811 r., rozpoczęto już, kiedy otrzymał instrukcje z Paryża w sprawie zmiany
dzieła w koronie. M allet podkreślał, że reduta m odelow a nr 1 jest dużo
większa niż reduta już rozpoczęta: koszty wzrosłyby w tej samej proporcji30.
Z 1 tego zdania m ożna przypuszczać, że wydatki na tę redutę wyniosłyby
o k oło 450— 500 tys. fr. D o koron środkowej i staromodlińskiej M allet
proponow ał dwa rozwiązania: albo wzór kwadratowej wieży utrackiej albo
reduta m odelow a nr 2 o bokach 33 są żn i31; kośzt m ożna by ustalić na
330— 350 tys. fr.
N a początku 1812 r. K om itet Fortyfikacyjny zastanawiał się jeszcze nad
tym , jak rozwiązać sprawę obsadzenia dwóch pozostałych koron twierdzy
M od lin: albo dwie reduty m odelow e (prawdopodobnie nr 2) albo reduta
1 luneta. Ostatecznie, 20 lutego K om itet ustalił, że śródszańce w koronach
środkowej i staromodlińskiej mają być podobne d o wieży utrackiej32.
W kwietniu 1812 r. M allet pisał w swoim raporcie, że w znoszono tylko
sklepienia parteru wieży utrackiej. D w a raporty francuskie, pierwszy z lu
tego 1813 r., napisany przez oficera sztabu dywizji Reyniera, drugi z czerwca
tegoż roku, napisany przez płk. Prevost-Vernois, dow odzącego pracami
inżynieryjnymi do chwili zwolnienia go z tych obovviązków przez główno
dow odzącego M odlina gen. Daendelsa, wskazują na to, że ta wieża nie
była ukończona w okresie ob lężen ia33.
29 A IG Vincennçs, C om ité des Fortifications, 2èrac volum e 1811 (20 sierpnia — 31 grudnia), 7 sierpnia 1811, f. 84— 86; Tamże, A rt. 21 Son 1 § 1 Con 10 pièce 16, Plans et profil d 'u n réduit casem ate pour loger 30 [zamiast 300, błąd rysownika] et leur approvisionnem ent pro posé p our l’une des couronnes de la place de M odlin, 1811; BIG Paris, nr 277, N apoléon, N otes, ordres et décrets relatifs aux places fortes, t. 1 — 1803 à 1813, f. 161 (zob. plansze 6 і 8).
30 M . H a n d c ls m a n , Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie, 1807— 1813 t. 1, K raków 1914, s. 404; Z D F N -IP R A , M ém oire ^ u r les ouvrages projetés pour com pléter le système de défense de la place de M o d lin --- , M allet, Varsovie le 1er novem bre 1811.
31 Tamże. '
32 A IG Vincennes, op. cit., 1er volum e 1812 (1 stycznia — 31 m aja), 8 lutego, 20 lutego 1812, s. 204—206, 218—220.
• 33 SH A T Vincennes, С2 138, C orrespondance de 1813, 2 lutego 1813, N o te sur M odlin; A IG Vincennes, A rt. 5, H istoire M ilitaire, Cam pagnes et Sièges, Son 3, Sièges des places étrangères, C on nr, 1 (28), Journal du Siège de M odlin en 1813 p ar M r. le G énéral Prévost de Vernois, 1830. K . K o ł a c z k o w s k i , Wspomnienia jenerała..., t. V, K raków 1901, s. 131, 132: „wieża m urow ana o 18 sążniach boku i o dw óch piętrach, zbudow ana w 1811 i 1812 roku, posłużyła tej koronie na schron” .
W ieża utracka, tzn. reduta korony utrackiej, jest ciekawym rozwiązaniem
architektury wojskowej: kwadrat o boku długości 21 sążni (ok oło 41 m),
wysokości 5 sążni i 3 stopy (ok oło 10.6 m); w środku pusty dziedziniec
o boku 9 sążni (ok oło 18 m ); po przekątnej 2 kojce, z których m ożna
było prowadzić ogień skrzydłowy wzdłuż fosy; sklepiony parter z magazy
nami na żyw ność, jednym na proch i miejscem na cysternę; na piętrze
sklepione pom ieszczenia na trzystuosobow ą załogę — z tego piętra m ożna
b yło prowadzić ogień strychujący w celu obrony przedpola i wieży i zarazem
wewnętrznej części korony; platforma miała mieścić piechotę i artylerię;
dwoje schodów prowadziło z parteru d o tego tarasu. T o dzieło um ożliwiało
dużą koncentrację ognia artyleryjskiego (aż 12 dział na tarasie). D o wieży
wchodziło się poprzez m ost zw od zon y34. Tak się przedstawia wieża na
podstawie planu z czerwca 1811 rT~(zob. plansza 8). -W swojej—pracy
W'. Łysiak korzystał z ozalidy innego planu przerysowanego przez J. Zach
w atow icza (z 1811 r.). M iędzy tymi planami istnieją pewne różnice:'
np. w drugim planie istnieje wejście od fosy, którego nie m a na planie
odnalezionym przez autora artykułu; na piętrze pojawiają się strzelnice dla
d zia ł35. Projekt m ożna datować na listopad 1811 r., jest on dalszą adap
tacją d o potrzeb miejscowych poprzez-zw iększenie ognia artyleryjskiego36.
Późniejszy projekt jest na pew no adaptacją M alleta, osobistą, czy po otrzy
m aniu jakichś wskazówek z Paryża, to trudno stwierdzić. Raport H axo
z 30 czerwca 1811 r., i raport M alleta z 1 listopada 37 wskazują na to,
że projekt został narysowany na miejscu, tj. w Polsce, po otrzymaniu
ogólnych wskazówek zawartych w nocie majowej cesarza, d o której dołączono
tylko rysunek z umiejscowieniem koron z wieżami, jako śródszańcam i38
(zob. plansza 7). 21 maja 1811 francuski minister spraw zagranicznych,
Maret, pisał do francuskiego rezydenta w Warszawie, Bignona, że ks. J. Ponia
towski, który w tym czasie przebywał w e Francji, otrzymał projekty prac
do wykonania w M odlinie, a także, iż cesarz życzył sobie, żeby pracowano
bez przerwy przy 3 ziemnych fortach, tj. koronach ze śródszańcami 39. Czy
w tedy jakiś pierwszy projekt został ustalony w Paryżu i dostarczony
ks. Józefowi? Jeśli projekt powstał w Polsce, to na pewno pod kierunkiem
gen. H axo, wysianego rozkazem N a p o leo n a 40 na inspekcję twierdz Księstwa
W arszawskiego (m oże po otrzymaniu dodatkowych wskazówek nie zawartych
w nocie majowej); druga wersja to na pewno adaptacja M alleta. Jeśli
pierwotny projekt powstał w Paryżu, to na pewno pod kontrolą N apoleona,
ale nie ma śladów pozwalających na takie przypuszczenie. Jedynie głębsze
badania źródłowe m ogą potwierdzić pierwszą albo drugą hipotezę, chociaż
raporty Н ахо i M alleta są jednoznaczne; narysowano projekt na miejscu.
34 Por. wyżej przyp. 28. 35 W. Ł y s ia k , op. cit., Atlas.
se Z D FN -1PR A . R ap o rt M alleta z 1 listopada 1811 r. P or. wyżej przyp. 28.
37 Z D FN -1PR A . R apport de la place de M odlin à Г époque du 30 juin 1811, général H axo. 3S Tam że; SH A T Vincennes, C 17 234, op. cit.
39 M . H a n d e l s m a n . op. cit. t. I, s. 404.
40 Correspondance de Napoléon 1er t. X X I, Paris 1867, n r 17520, 25 m arca 1811, s. 605— — 606:
102
R Y S Z A R D BELO STYKw Polsce. N ie m ożna zatem, jak twierdzi W. Łysiak 41 zaliczyć wieży utrac-
kiej do wież czy redut m odelow ych zaakceptowanych w 1811 r. przez
Napoleona.. Ciekawe byłoby sprawdzić, czy w stosunku do innych twierdz
podlegających m u bezpośrednio lub pośrednio, N ap oleon nie zaproponował
budow y dzieł podobnych do modlińskiej wieży, wtedy m ożna by m ówić
o jej charakterze wzorcowym . N a te pytania m ogą dać odpowiedź tylko
gruntowne badania w paryskich aręhiwach.
W idzieliśmy wyżej, że na budowę 160 wież armatnich planowano wydać
7 min fr. od 1811 do 1821 r. 25 lutego 1813 francuski minister spraw
wewnętrznych hr. M ontalivet, zdał sprawę z sytuacji ekonomicznej przed
Ciałem Praw odawczym 42. Oświadczył, że od 1805 r. w ydatkowano na budowy
publiczne 1005 min fr.; a do tych budów zaliczał również fortyfikacje. Od
czasów wstąpienia N apoleona na tron cesarski wydano na fortyfikacje 144 min.
Sum y wydane na nie zajmują trzecie miejsce, co d o wielkości w budżecie
budów publicznych lat 1805--1812 (zob. tabela 6).
T a b e l a 6 W ydatki n a budow y publiczne (1805— 1812)
Sumy przeznaczone na m in fr. ".
Drogi 277 27.6
G m achy publiczne w departam entach i głównych m iastach 149 14,8
Fortyfikacje 144 14,3
K anały, żegluga i osuszenia 123 12,2
Porty m orskie 117 11,6
Budowle i inne roboty w Paryżu 102 10.2
Pałace cesarskie i gmachy koronne 62 6,2
M osty 31 3,1
Ogółem 1005 100,0
Jak widać na fortyfikacje wydawano około 18 min rocznie. W 1809 r.
budżet ich w ynosił 11,5 m in 43. Jeśli roczny budżet fortyfikacyjny d o 1808 r.
włącznie nie przekraczał 10 m in jak podaje Ł y sia k 44, to od 1810 r. zaczęto
wydawać na ten cel trzy, czterokrotnie więcej (ok. 30— 40 min). Taki skok
oznaczałby wzrost wagi fortyfikacji w koncepcjach napoleońskich. Dziewięt
nastowieczny historyk włoski, C. C a n tu , podaje, że wydatki wojenne zatwier
dzone przez francuskiego ministra finansów w latach 1802— 1813 wynosiły
4 mld. 733 min fr., a w 1814— 1815 267 min; w sumie od 1802 do 1815 r.
5 m ld. fr. (rocznie w ynosiłoby to dla okresu 1802— 1813 394 min, a dla
okresu 1802— 1815 357 min fr .)45. W latach 1811— 1813 m iano wydać około
2 min fr. na budowę wież m odelowych. N a podstawie tych obliczeń można
41 W. Ł y s ia k , op. cit., s. 72, 197— 213.
42 E. M . S a i n t - H i l a i r e , Historya powszechna. W arszawa 1844, s. 654. 43 Corespondance t. X V III, Paris 1865, n r 14892, 13 m arca 1Ï09, s. 348.
44 W. Ł y s ia k , op. cit., s. 148— 149, 406ЈГ
określić udział fortyfikacji w wydatkach wojennych okresu napoleońskiego
na 4,5 do 7,8% (zob. tabelę 7). Część wydatkowana na wieże m odelowe
stanowiłaby rocznie tylko 1,7 do 3,3% budżetu fortyfikacyjnego. Ten przy
bliżony obraz jest niepełny, należy to podkreślić; nie uwzględniono w nim
redut modelowych.
T a b e l a 7 Próba porównawcza budżetów : Portyfikacyjnego i wież modelowych na tle budżetu wojny
L ata 1805— 1812 Lata 1811— 1813 Budżet Średnia roczna w min fr. «>/ /o 100 = = budżet wojny Ogółem w min fr. Średnia roczna w m in fr / o Ogółem w min fr. budżet 100 = wojny 100 = budżet fortyfikacji W ojna 3152 394 100 1182 394 100 Fortyfikacje 144 18 4.5 min. 48 max. 95 min. 18 пах. 31 min. 4.5 max. 7,8 100
Wieże modelowe 2 0,6 0.1 min. 1.7
max. 3.3
N a koniec tej analizy m ożna przedstawić następujące wnioski:
1. W latach 1810— 1812 N apoleon podjął bardzo ważną próbę reformy
fortyfikacyjnej, poprzez wprowadzenie wzornictwa. Takie rozwiązanie miało
usprawnić kierowanie z Paryża pracami fortyfikacyjnymi i lepsze gospodaro
wanie odnośnymi funduszami.
2. Te lata są również próbą budowy wielkiego systemu obrony wybrzeża
cesarstwa.
3. Reduty m odelow e przewidywano w miejscach, gdzie wieże m odelowe
były m ało przydatne z pow odu ich małych parametrów i słabych stron.
Zastosowanie tych redut nie ograniczyło się d o obrony wybrzeży.
4. Trudności finansowe i przygotowania wojenne kazały cesarzowi roz
łożyć wysiłek budowy systemu obrony wybrzeży na lata 1811— 1821.
5. N apoleon nadzorował prace K om itetu Fortyfikacyjnego: brał w nich
udział osobiście, albo udzielał na piśmie swoich uwag. Te były brane pod
uwagę przy każdym projekcie. Każdy ważny projekt musiał mu być przed
stawiony do aprobaty.
6. Niniejsza próba reformy fortyfikacyjnej załamała się po klęsce 1812 r.
7. Fortyfikacja w koncepcji wojny napoleońskiej nabrała większej wagi
w latach 1810— 1812 pod wpływem wydarzeń zewnętrznych, tj. zbliżającego
się konfliktu z Rosją i trwającej nadal walki z Anglią.
8. Faktyczny udział w wysiłku wojennym pozostał jednak minimalny.
i
IN ST R U K C JA M IN IS T R A W O JN Y O D N O Ś N IE W IE Ż W Z O R C O W Y C H N R 1. 2 i 3 Z A A K C E P T O W A N Y C H P R Z E Z C E S A R Z A N AP O L EO N A I
Czerwiec 18 II
Or. Archives de l ’Inspection du Génie Vincennes, Art. 21 Son I § I Con IO. p. 19, Recueil des Instructions, estimations et planches relatives ci la Redoute modèle et aux Tours modèles
104
R Y S Z A R D BELO STYKInstruction du m inistre de la guerre sur les tours-m odèles aprouvées par Sa M ajesté
L 'E m pereur a voulu que les corps-de-garde, poudrières et bâtim ents que l’on a coutum e de construire p our le service des batteries de côte, et autres petits ouvrages de fortifications, fussent, à l'avenir, réunis et distribués d 'u n e m anière utile à la défense, en des tours voûtées et crénelées, susceptibles de servir en même temps de réduits dans l'intérieur ou à la gorge de ces ouvrages. En conséquence, plusieurs modèles de tours ont été rédigés p ar les Com ité central des fortifications, Sa M ajesté a choisi e t approuvé, com m e les plus conformes aux bases q u ’elle avait posées, les tours-m odèles n 3 I, n° 2, n° 3, do n t les plans,· profils et élévations sont gravés sur planche annexée à la présente instruction. Le tableau placé à la fin de cette instruction donne p ar aperçu les estim ations de la dépense. Ces détails et ces estim ations, ne doivent être considérés d ’ailleurs que com m e de simples modèles, susceptibles des m odifications que prescrivent le terrain et les m atériaux des lieux où il s'agira de les appliquer, et que M M . les D irecteurs des fortifications sont invités à proposer.
L 'o b jet de la présente instruction est de donner, com m e supplém ent des dessins de détail et des aperçus estimatifs,
ľ . U ne courte description des tours-m odèles;
2°. Des rem arques sur leurs diverses applications et sur leurs rapports avec les ouvrages de fortifications do n t elles sont les réduits.
§ I. D e s c r i p t i o n d e s t o u r s - m o d è l e s .
Ces tours sont une com binaison des tours de V auban et des tours exécutées en Egypte lors de la dernière expédition.
Elles sont voûtées à l’épreuve de la bom be, et ont un fossé avec pont-levis et dorm ant. L eur h a u t e u r t o t a l e , depuis le fond du fossé jusqu'au-dessus du m ur de la plate-form e, est de 27 pieds; et seulement de 20 pieds depuis le sol des caves ju sq u ’au niveau de la plate-form e supérieure. Elles s ’élèvent de 18 pieds au-dessus du terrain naturel.
Les c a v e s contiennent le m agasin à poudre, le magasin aux vivres, le m agasin d ’artillerie et la citerne.
L ’é ta g e do it être habité dans le n° I, par 60 hom m es; dans le n° 2, p ar 30 hom m es; ' dans le n 3, par 12 hommes et un gardien de batterie, ou p a r 18 hom m es sans gardien. Il est crénelé, et renferme en outre, dans le n ” I; deux pièces de canon p our défendre
la porte.
-La plate-form e contient du can o n ; celle d u n° I porte quatre pièces de 24 ou de 16 sur affûts de côte; celle du n° 2, une pièce de cam pagne et deux caronades sur affûts to u rn an ts; celle du n ’ 3, deux coronades de fonte sur mêmes affûts. Pour défendre le pieds des tours, on a adapté à la plate-form e quatre m âchicoulis qui ont des créneaux latéraux destinés à tirer aux angles.
Les e s c a l i e r s pour com m uniquer à la cave, à la plate-form e et aux mâchicoulis, sont, p our le n° I, pratiqués dans l’épaisseur des m urs: ils sont intérieurs dans les n° 2 e t 3, et leur débouché sur la plate-form e est fermé p ar une trappe.
§ II. R e m a r q u e s s u r le s d i v e r s e s a p p l i c a t i o n s d e s t o u r s , e t s u r l e u r r e l a t i o n ► a v e c le s o u v r a g e s d o n t e lle s s o n t le s r é d u i t s .
‘ I. L a prem ière destination des tours est de form er le réd u it d ’une batterie de côte, d ’une flèche ou lunette, d ’une redoute, d ’un fortin, d ’une tête de p o n t, de digue ou de défilé, du retranchem ent d ’un isthm e, e t d ’autres petits ouvrages détachés et en terre, que le temps ou leur objet ne perm et pas de revêtir.
Si le terrain et les fonds le perm ettent, il im porte que l’ouvrage d ’enveloppe ait 15 pieds de relief sur le terrain n a tu re l: la to u r, qui en a 18 conserve 3 pieds de com m an dem ent. Elles ne peuvent être battues de la m er ni de la cam pagne; elles jouissent de toutes leurs propriétés,' com m e réduits; e t l’ennem i, p our les détruire, est obligé d ’établir du canon su r l’ouvrage d ’enveloppe, sous les feux de l’étage et de la plateform e.
[ Р І Ю
]
- - 1V
p c?
MJJ
к
Ψ
λ
m
Plansza 1. Wieża arm atnia V aubana według Belidora. Rys. R . Belostyk w g oryginału: А Ю Vincennes, A rt. 21 Son 4 C on. 2.9, p. 1.
Plansza 2. Wieża arm atnia w ykonana w Egipcie w pobliżu K airu podczas ekspedycji Bona partego. Rys. R . Belostyk wg oryginału: A IG Vincennes, A rt. 21 Son 4 C on 2.9, p. 2
Elévation de la Tour Plan de la H atte-form e
Coupe sur les lignes A B C
Plan des Caves
à " ê / \
Plan de l'Etage
M ag asin M a g a s in à p ou dre r i d a r t i ll e r i ·
ÍBW Д fflTifl Wtf
цCamp pour 30homme&
Comp pour 30 hommes
Ш Ш Ш
^ . □ 1 — 3
Elévation de la Tour Plan dela Platte-forme
h m м і н і
Coupe sur les lign e sA B C
Plan des Caves Plan de l'Etage
J t J L
1
!
© M a g a s i n L L '-.Ľ i f c ' L s j u t d e C a m n o ’ P j — — [M o g a s irya jiłjyW re :r
b q l r t d * C o ir p p 0 4 r 1 8V \r
ЪЯШтШШ
Elévation de la Tour Plan de la Platte-tocme
Coupe sur les lignes A B C
ÎDDD
" n
ŕ l l N 5 w = B .
/ - ·
П \ Ί
Echelle en Mètres
і 1° 15 2pMetre
Plan des Caves Plan de l'Etage
Echelle en Toises
I
Plansza 3. Wieże modelowe n r I, 2 і 3 zaakceptow ane przez cesarza N apoleona I. Rys. R. Belostyk wg oryginału: A IG Vincennes, A rt 21 Son 1 5 1, p. 19.
Elevation Coupe sur AB
Plan du Rez- de-Chaussée
iE
Coupe sur CDE Plan du Comble
f i g r e a
R E D O U T E -MODELE. Suivant les Т ” de SM
IS.M.Q préféré les Modèles N*1 et 2)
Coupe sur la lig n e A B C D E
REDOUTES MODELES A D O P TE ES PAR SA M AJESTÉ № 1
REDOUTE MODELE DE 48T DE CÔTÉ EXTÉRIEUR
Coupe s u r la ligne A B C D E F G H IK
№2
REDOUTE MODELE DE 33° DE CÔTE EXTERIEUR
Coùpe sur la ligne A B
Plansza 6. Pv.eduty wzorcowe A , n r 1 і 2, zaakceptow ane przez cesarza N apoleona I. Rys. R . B elostyk w g oryginału: A IG Vincennes, A rt. 21 Son 1 § 1, p. 19
Direction du Génie Exericice de l'on 1811.
Mois de juin
Plans et Profil d 'u n Réduit casem ate à co n s tru ire dans les Couronnes de la Place de Modlin pour loger 30 hommes et placer les approvisionnements.
Légende
aa Casemates servant de logement à la troupe bb Escaliers
с Ront pour communiquer aux casemates d Chemin couvert
ее Places d'armes
ff Casemates servant de Magasins g Magasin à poudre h Citerne і і Galeries > kk Casemates à feu de revers - J fosse iA
Aff-, IE
«F Plan j des j Magasins j *ї й
&
X i
V œ Ж%
J ВВІh
Profil suivant la ligne A ,B ,C ,D .
í
(Пі
ŕ " Π Η
1
û
ц
π
—x
R a n du dessus des casemate:--- ,c
Duché de Varsovie Place de Modlin fossec
a 1 a1
Q■Л
!)°(
1)4
R a n du 1er Etagen
с о
a a-Nn
a '--- N.»b
a□t
fossé PassageEchelle de six pouces pour 3 0 toises
Н г Ш ^ Ш і о Гб ЗО
Plansza 8. Projekt kw adratow ej wieży śródszańca w k oronach tw ierdzy M odlin (czerwiec 1811 r.). R ys. R . Belostyk wg oryginału: A1G Vincennes, A rt. 21 Son 1 § 1 C on 10, p . 16
Si l’on ne p eu t d onner à l'ouvrage extérieur que 12 pieds de relief, les tours con servent un com m andem ent de 6 pieds. La plate-form e peut tirer en même temps que ľó u v rag e: elle est exposée p ar conséquent à ce que ses parapets soient contrebattus et ruinés. On conserve les feux casem ates; mais la tour perd une partie de ses propriétés com m e réduit.
Si l'on ne p eu t d onner à l'ouvrage d'enveloppe qu'un m oindre relief, il faut, quand la chose est possible, enfoncer la to u r de m anière qu'elle n ’ait sur l'ouvrage que de 3 à 6 pieds de com m andem ent.
Si le terrain ne le perm et pas, les tours peuvent être détruites de loin par le canon, et ne sont bonnes que contre la niousqueterie; c'est la lim ite de leurs propriétés.
Les tours doivent être choisies e t les ouvrages calculés de m anière que la tour reçoive tous les canonniers, si c’est une batterie; et loge le tiers de la garnison, si c'est un p etit ouvrage de fortification. Le reste serait baraqué.
S'il s'agit d 'u n e batterie ou d 'u n ouvrage d o n t la garnison est très faible, la garni son se tient dans la tour, laisse au-dehors et sur la plate-form e des sentinelles, et ne sort que pour servir les pièces ou fusiller les débarquem ents. Elle ne s’expose jam ais à ce qu 'o n lui coupe la retraite, se retire dans la tour, tire de l'intérieur de l’ouvrage, et tient ferm e jusqu’à ce qu 'o n la dégage ou l'ennem i batte en brèche.
S'il s'agit d 'u n ouvrage do n t la garnison est complète ou suffisante, elle s’y défend de pied ferme, sous la protection de la tour qui lui sert de point d ’appui dans l'intérieur, et qui dirige ses feuji sur l'ennem i dès que ses progrès l'y exposent.
IL La seconde destination des tours est d ’occuper un som m et de m ontagne, la croupe d ’un contre-fort, l'isthm e d 'u n e presqu’île, le ressaut d'un prom ontoire, une tête de rocher ou le h au t d ’une dune, toutes les fois que l'espace m anque p our de plus grands ouvrages, au q u ’on ne peut l'obtenir qu'avec des déblais et une dépense disproportionnés à l’objet.
Si la som mité où la to u r est située dom ine to u t ce qui ľeňvironne, et s'il ne s'y trouve, à la portée du canon, aucun point d 'o ù l'ennem i puisse la b attre avec de l'artillerie, sous l’angle de tir nécessaire à l’exécution, la tour peut alors s’élever au-dessus de sa contrescarpe, do n t l’objet n ’est plus que d 'opposer un obstacle à l'escalade, à la mine et au pétard. Il im porte qu’elle a it assez de com m andem ent pour éclairer les plis et les replis du terrain; et son chemin couvert do it être tracé de m anière que les crêtes soient à la naissance des pentes, et voient toutes celles que la tour ne peut découvrir ou qu'elle ne bat que sous une trop forte inclinaison.
Si la to u r est dom inée par des som mets sur lesquels l'ennem i peut établir des batteries de brèche, il faut alors que la to u r s'en défile, et soit cachée p ar son chemin couvert; soit qu'on la profile dans le roc, soit qu'on l’exécute en rem blai. - Mais la tour n ’est plus qu'un réduit de place d'arm es. Elle n 'a point d'action au-dehors, et ses propriétés se réduisent à empêcher l’ennemi d'occuper un point d 'o ù il im porte de l'écarter. C ’est alors le chemin couvert qui exerce l’action extérieure, et il im porte de m ultiplier en avant
tous les petits obstacles en usage dans la fortification passagère. III. Enfin, lorsque la tour doit occuper une dune, il faut de plus:
1 . Que le fonds du fossé soit pavé, s'il se peut, afin de faciliter l'enlèvem ent des sables; à m oins qu 'o n n'établisse la to u r et sa contrescarpe sur un seul et même soubassem ent en m açonnerie;
2°. Que ce même fond, s'il n 'est pavé, le terre-plein du chemin couvert, les talus, banquettes, parapets et glacis soient couverts en terre grasse semée en gazon, et que, de plus, les glacis soient plantés en taillis et futaie;
3°. Que les plans de pente d u glacis soient prolongés, recouverts et semés suivant cette m éthode, ju sq u 'à leur intersection avec les plans ou surfaces de contre-pente des dunes environnantes, afin que le dessous des glacis soit, le moins possible, affouillé par les vents et l'écoulem ent des sables;
106
RYSZARD BELOSTYK4°. Q ue la crête et la queue des glacis soient limitées p a r des estacades d o n t les claires-voies garnies de roseaux a rrê te n t les sables, laissent aux p lan tatio n s le tem ps de croître et les défendent co n tre les dégradations.
L e M inistre de la guerre, D u c de Fęltre.
2
P R Z E W ID Y W A N E K O S Z T Y W IE Ż Λ * I , 2 і З
Czerwiec 1811
O r.: AIG Vincennes, A rt. 21 Son. Г § 1 Con 10, p. 19, Recueil des Instructions..., Aperçu de l ’estimation des tours modèles n“ 1, 2 e t 3 — Récapitulation.
Aperçu de l'estim ation des tours-m odèles n 3 1, 2 e t 3
Articles Tours-m odèles № 1 p o u r 60 hommes № 2 p o u r 30 homm es № 3 p o u r 12 hommes et un gardien de batterie, ou p our 18 hom m es sans gardien sans contre-escarpe avec contre- ' escarpe sans contre-escarpe avec contre-escarpe sans contre-escarpe avec contre-escarpe 1 er L a to u r seule 2 e Le p o n t d o rm a n t e t le p o n t levis
1ère hypothèse. L e glacis
2 sans contrescarpe 2 e hypothèse. Le glacis avec contrescarpe, revêtue
3800Ûf 1000 38000f 1000 о о о о О оо 18000f 900 13240f 760 13240f 760 39QOO 5000 3900Q 21000 18900 1100 18900 12100 14000 1000 14000 11000 44000 60000 20000 31000 15000 25000 3 . IN S T R U K C JA M IN IS T R A W O JN Y O D N O Ś N IE D W Ó C H M O D E L I N R 4 I 5 W IE Ż N IE O D P O R N Y C H , . M A J Ą C Y C H S Ł U Ż Y Ć JA K O K O R D E G A R D Y W B A T E R IA C H N A D B R Z E Ż N Y C H . m i —is a
O r.: A IG Vincennes, A rt. 21 Son I § I Con 10, p . 19, Recueil des Instructions...
Instruction d u ministre de la guerre sur deux types ou m odèles n° 4 et 5 de tours voûtées n on à l’épreuve, destinées à servir de corps de garde défensifs dans les batteries
de côtes (Voyez l’Instruction sur les T ours, n° 1, 2, 3.)
Sa M ajesté a ordonné la construction dè tours-m odèles, voûtées à l’épreuve de la bombe, p o u r assurer la défense des batteries les plus im portantes d u littoral, p our servir de réduits dans les îles, ou p o u r occuper les siimmités d ’un pays de m ontagnes.
