ZAANGAŻOWANIE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W KSZTAŁTOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA OBSZARACH W POCZĄTKOWYM ETAPIE ROZWOJU FUNKCJI TURYSTYCZNEJ GMIN

(1)

Justyna MAJEWSKA

ZAANGAŻOWANIE SAMORZĄDU

TERYTORIALNEGO W KSZTAŁTOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA OBSZARACH W POCZĄTKOWYM ETAPIE ROZWOJU FUNKCJI TURYSTYCZNEJ GMIN

Abstrakt

Wiele celów ogólnych rozwoju lokalnego można osiągnąć dzięki turystyce i poprzez nią, a więc w drodze kształtowania funkcji turystycznej gminy, a wraz z nią przedsiębiorczości. Szczególny rodzaj aktywności i metody działania w gminnej przestrzeni można zaobserwować wśród jednostek terytorialnych, zamierzających wkroczyć na rynek turystyczny i rozwijających w związku z tym w określonym stopniu funkcję turystyczną na swoim obszarze. W inicjowaniu tych procesów rozwojowych w turystyce wykorzystują one dostępne samorządom gminnym instrumenty oddziaływania.

Celem opracowania jest określenie postrzegania przez samorządy gminne możliwości i obszarów tego oddziaływania w ramach kształtowania proce- sów rozwojowych zarówno w turystyce, jak i poprzez turystykę, w szczegól- ności przez jednostki terytorialne niepełniące dotąd funkcji turystycznej, ale zamierzające ją wprowadzić i rozwijać. Podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, jakie są kierunki i motywy podejmowanych przedsięwzięć w sferze turystyki i rekreacji – na ile odnoszą się one do innych niż gospodarka turystyczna dziedzin oraz jakie mają znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości w ogóle na terenie gminy. Po przedstawieniu konieczności i znaczenia kształtowania nowych przestrzeni turystycznych i rekreacyjnych gmin dla rozwoju lokalnego, omówiono metodę określania stadium rozwoju funkcji turystycznej gmin (z wykorzystaniem koncepcji ewolucyjnego rozwoju obszarów recepcji turystycznej). Posłużyła ona za punkt wyjścia do analizy postrzegania funkcji turystycznej oraz podejmowanych przez władze gminne działań w zakresie jej kształtowania przez różnego typu jednostki samorządowe. Analizie poddano wyniki badania sondażowego, przeprowadzonego wśród gmin i dotyczącego kształtowania przez samorząd terytorialny procesów rozwojowych w turysty-

(2)

ce ze względu na etap rozwoju funkcji turystycznej gminy, występowanie tradycji obsługiwania turystów w gminie i miejsca turystyki w lokalnych strate- giach rozwoju.

Słowa kluczowe: funkcja turystyczna, nowe przestrzenie turystyczne, od- działywanie gmin, kształtowanie przedsiębiorczości, rozwój lokalny.

Wprowadzenie

W obecnych uwarunkowaniach rozwoju społeczno-gospodarczego gmin, po- wiatów i województw w Polsce turystyka często postrzegana jest jako opcja rozwoju lokalnego, obok innych dziedzin aktywności gospodarczej. Stąd wiele jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli realizuje w mniejszym lub większym stopniu zadania związane z kształtowaniem produktu turystycznego¹. Ma to z kolei wspomagać konkurowanie pomiędzy gminami (i regionami) o tu- rystów, ale także o nowych mieszkańców i inwestorów, a więc służyć osiąganiu przewagi konkurencyjnej (zarówno w odniesieniu do produktu turystycznego, jak też w kontekście kompleksowego produktu obszaru)² oraz podnoszeniu poziomu jakości życia w gminie. Turystykę należy przy tym postrzegać jako element szer- szej polityki rozwoju i jako jedno z potencjalnych narzędzi, służących osiągnięciu optymalnej alokacji zasobów, nie zaś jako dziedzinę konkurującą o dostęp do tych zasobów³. Przy rozpatrywaniu możliwości podjęcia działań w zakresie rozwijania atrakcji turystycznych w gminie ważne są często przesłanki pozaturystyczne.

Wynika to m.in. z przemian w ramach czynników lokalizacji działalności gospodarczej⁴ – możliwości wypoczynku i rekreacji (wiążące się z poprawą jakości śro- dowiska i jakości życia w miejscu inwestowania) mogą być wykorzystywane jako dodatkowe kryterium w tym zakresie. Wiąże się z tym określony sposób oddziały- wania na gospodarkę gmin – koncentracja polityki władz terytorialnych na poda-

1 Produkt turystyczny, w odniesieniu do obszaru recepcji turystycznej, obejmuje tzw. łańcuch korzyści, wynikający z potrzeb turysty, oraz różnorodność składowych, zapewniających ich zaspo- kojenie, traktując „miejsce” zaspokajania potrzeb jako całość; stanowi subprodukt funkcjonalny, występujący obok innych wyodrębnionych złożonych produktów na obszarze recepcji turystycznej (gminy), których rola zależy od przyjętych (w gminie) priorytetów rozwoju (zob. A. Niezgoda, Ob- szar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Po- znań 2006, s. 68-69).

2 A. Niezgoda, Rola marketingu terytorialnego w rozwoju obszaru recepcji turystycznej, w: Tury- styka w ujęciu podmiotowym i przestrzennym. Człowiek – przestrzeń – przedsiębiorstwo, red. G. Go- łembski, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2006, s. 160.

3 A. Niezgoda, Obszar, s. 40-41, 227 i in.

4 L. Wojtasiewicz, O potrzebie zmian w modelu działalności samorządu terytorialnego w Polsce, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2004, z. 2, s. 121.

(3)

ży dóbr publicznych. Rośnie przy tym zainteresowanie włodarzy ekonomicznymi skutkami rozwoju turystyki w gminie oraz dążenie do osiągania różnych celów ogólnych rozwoju obszarów właśnie poprzez turystykę. Należy stwierdzić, że po- mimo wielu barier rozwoju gmin w Polsce jednostki samorządu terytorialnego coraz mocniej i lepiej wpisują się w rozwiązywanie bieżących i perspektywicznych problemów lokalnego środowiska życia i jego mieszkańców⁵. Poświęcają też wię- cej uwagi kwestiom jakości życia mieszkańców, w tym możliwościom wypoczynku i rekreacji.

Samorząd gminny – jako podmiot zarządzający obszarem – dysponuje instrumentami oddziaływania pośredniego i bezpośredniego na procesy rozwojowe w turystyce. To oddziaływanie, kształtujące funkcję turystyczną⁶ gminy, przeja- wia się w tworzeniu warunków funkcjonowania podmiotów gospodarczych i organizacji działających na rynku turystycznym, bezpośrednim oddziaływaniu na podmioty gospodarcze świadczące usługi turystyczne i okołoturystyczne, a także bezpośrednim zaangażowaniu władz samorządowych w przedsięwzięcia przysto- sowujące przestrzeń gminy do pełnienia funkcji turystycznej oraz inne inicjatywy związane z obsługą ruchu turystycznego oraz zapewnieniem podaży usług turystycznych i rekreacyjnych.

Szczególny rodzaj aktywności i metody działania w gminnej przestrzeni można zaobserwować wśród jednostek terytorialnych, zamierzających wkroczyć na rynek turystyczny i rozwijających w związku z tym w określonym stopniu funkcję turystyczną na swoim obszarze. W inicjowaniu tych procesów rozwojowych w turystyce wykorzystują one określone zestawy instrumentów oddziaływania, prze- kształcając jednostkę terytorialną w miejsce recepcji turystycznej lub obszar, gdzie możliwości wypoczynku i rekreacji stanowią jakościowy czynnik lokalizacji dzia- łalności gospodarczej.

Powstaje zatem pytanie o znaczenie gminnej polityki samorządowej w kształ- towaniu funkcji turystycznej, a także o zaangażowanie samorządu terytorialnego w oddziaływanie na procesy rozwojowe w gminie – zwłaszcza w początkowym

5 J.J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań 2001, s. 230.

6 Funkcja turystyczna w ujęciu przestrzennym to obiektywny miernik realnej przestrzeni tu- rystycznej, w której zachodzi aktywność turystyczna – jest obserwowany ruch turystyczny oraz istnieje zagospodarowanie turystyczne o różnym stopniu natężenia, będące efektem działań na rzecz turystyki (S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna, Turyzm vol. 5, 1995, nr 2); w ujęciu przedmioto- wym to wszelkie działania i zachęty, jakie jednostka przestrzenna, będąca żywym organizmem go- spodarczym, emituje pod adresem turystyki przyjazdowej, jak również skutki i konsekwencje tej działalności dla jej struktury przestrzennej i życia gospodarczego (Funkcja turystyczna Augustowa, red. S. Liszewski, Instytut Turystyki, Warszawa 1989); w ujęciu gospodarczym to cała działalność społeczno-ekonomiczna miejscowości lub obszaru, która jest skierowana na obsługę turystów i któ- rą miejscowość lub obszar pełni w systemie gospodarki narodowej (A. Matczak, Problemy bada- nia funkcji turystycznej miast Polski, w: Funkcja turystyczna, Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm vol. 5, 1989, s. 27-39).

(4)

stadium rozwoju funkcji turystycznej gminy. W szczególności pojawiają się pyta- nia o rolę władz samorządowych w stymulowaniu przedsiębiorczości we wstęp- nym etapie rozwoju gminy jako obszaru recepcji turystycznej oraz na ile rozwój funkcji turystycznej w gminie może być impulsem rozwojowym dla przedsiębior- czości w ogóle. W opracowaniu podjęto zagadnienie kształtowania przez samo- rząd terytorialny przedsiębiorczości poprzez rozwijanie funkcji turystycznej gminy. Wskazano także na znaczenie funkcji turystycznej na tle przemian struktury funkcjonalnej gmin. Posłużono się wynikami badania ankietowego, przeprowadzonego wśród gmin, oraz wielowymiarową analizą porównawczą wskaźnika syntetycznego, obrazującego rozwój funkcji turystycznej gmin.

1. Przestrzeń turystyczna i rekreacyjna gmin w rozwoju lokalnym

Powstawanie nowych przestrzeni turystycznych i rekreacyjnych nie jest dzisiaj zdeterminowane wyłącznie warunkami środowiska przyrodniczego, stąd poja- wiają się one w różnych obszarach środowiska geografi cznego, zwykle w symbiozie z innymi, często wiodącymi na danym terenie formami działalności⁷. Coraz częściej walory i atrakcje turystyczne są kształtowane przez władzę i społecz- ność lokalną (centra rozrywki, aquaparki, pola golfowe itp.). W związku z tym mogą zachodzić i często zachodzą przypadki wprowadzania funkcji turystycznej w jednostkach administracyjnych (gminach) bez tradycji obsługiwania turystów.

Wprowadzenie nowej funkcji ma przyczynić się do wzrostu konkurencyjności ob- szarów, a jednocześnie zapewnić mieszkańcom możliwości atrakcyjnego spędza- nia czasu wolnego. Obecnie wiele jednostek samorządu terytorialnego dostrzega możliwości tworzenia nowych przestrzeni turystycznych i rekreacyjnych (wobec konieczności uzupełniania oferty tradycyjnych obszarów recepcji turystycznej dla realizacji szerokiej gamy zainteresowań i potrzeb współczesnego człowieka i ma- jąc na względzie chłonność oraz pojemność turystyczną obszarów koncentracji ruchu turystycznego).

Analizując strategie rozwoju gmin polskich, można zauważyć, że turystyka i rekreacja zaczynają odgrywać coraz większą rolę także na terenach wzmożonej aktywności gospodarczej, gdzie ujawniają się potrzeby związane z wolnym czasem (rozrywką, czynną rekreacją, uczestniczeniem w wydarzeniach kulturalnych i sportowych itp.) i w związku z tym z rozwijaniem możliwości rekreacyjnych, a w konsekwencji często też funkcji turystycznej⁸ w miejscu lub w pobliżu miejsca

7 S. Liszewski, Nowe przestrzenie turystyczne i rekreacyjne w Polsce i ich rola w rozwoju kraju i re- gionu, w: Turystyka, s. 124-125.

8 Kształtowanie funkcji turystycznej przez samorząd gminny następuje często poprzez wprowadzenie atrakcji rekreacyjnych, służących początkowo mieszkańcom, które z czasem przyciągają

(5)

zatrudnienia. W efekcie na turystycznej mapie Polski pojawiają się miejscowości, których wcześniej ze zwiedzaniem czy wypoczynkiem nie kojarzono. Poszukiwa- nie coraz to nowych przestrzeni turystycznych (w tym rekreacyjnych) o różnej skali i różnym profi lu usług staje się źródłem dochodów tych społeczności lokalnych, w których pojawiają się pomysły, inicjatywy, gdzie ludzie potrafi ą zgro- madzić środki na zainwestowanie w kreowanie nowych impulsów rozwojowych.

Może to być i nieraz jest wskazówką dla władz samorządowych, poszukujących sposobu na rozwój swoich gmin⁹.

Trwały trend w postaci nowych form turystyki oznacza, z punktu widzenia polityki rozwoju lokalnego, pojawienie się nisz, które można wykorzystać dla zdy- namizowania aktywności ekonomicznej obszarów często dotąd nieuznawanych za atrakcyjne dla tradycyjnie pojmowanej turystyki. Dlatego też coraz więcej takich jednostek przestrzennych angażuje się w rozwijanie bazy materialnej turystyki, wpływając na kształtowanie funkcji turystycznej i rozwój przedsiębiorczości w gminie. Przy tym wzrost dochodów dyspozycyjnych mieszkańców gmin oraz charakter współczesnych zachowań konsumenckich, a także upowszechnienie się mody na czynny wypoczynek wywołują potrzebę zwrócenia przez władze samo- rządowe uwagi (w kontekście rozwoju turystycznego gminy) nie tylko na turystów z zewnątrz, ale i miejscową ludność. Popyt realizowany na obszarze recepcji turystycznej (gminy) nie ogranicza się bowiem do popytu zewnętrznego. Występuje również popyt reprezentowany przez mieszkańców obszaru recepcji turystycznej.

Może mieć on charakter turystyczny (mieszkańcy mogą uprawiać turystykę na własnym terenie) lub może dotyczyć innych dóbr¹⁰. Istnieje więc potrzeba równo- ległego kształtowania przestrzeni rekreacyjnej z turystyczną.

Samorząd terytorialny na szczeblu gminnym jest jednym z wielu podmiotów, współtworzących system podaży usług turystycznych w regionie¹¹ i jednocześnie jest gospodarzem obszaru, do którego kieruje się ruch turystyczny, podmiotem zarządzającym gminą. Dysponuje on instrumentami¹² oddziaływania na procesy rozwojowe w turystyce w odniesieniu do podmiotów prywatnych, społeczności lokalnej, organizacji pozarządowych, inwestorów zewnętrznych oraz bezpośred-

turystów spoza gminy. Rozwijanie możliwości rekreacyjnych prowadzi w tym przypadku do ukształ- towania funkcji turystycznej gminy.

9 S. Liszewski, Nowe przestrzenie, s. 113.

10 A. Niezgoda, Obszar, s. 101.

11 To znaczy uczestniczy – obok podmiotów gospodarczych, instytucji, organizacji, społeczności lokalnej, organów władzy publicznej wyższego szczebla – w kształtowaniu produktu turystycznego w regionie.

12 Narzędzia (instrumenty) te to prawnie określone możliwości, dostępne dla publicznych władz samorządowych do sterowania procesami, w wyniku których następuje osiągnięcie pożądanych efektów bądź też mogą to być wielkości, za pomocą których można wpływać na procesy w celu osią- gnięcia pożądanej sytuacji (L. Patrzałek, Funkcje ekonomiczne samorządu terytorialnego w okresie transformacji systemowej w Polsce, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1996, s. 63).

(6)

niego kształtowania przestrzeni gminnej. Te instrumenty oddziaływania mogą być stosowane w następujących obszarach zadaniowych: programowanie i organizacja rozwoju turystycznego gminy, promocja turystyczna gminy, przystosowanie przestrzeni gminy do pełnienia funkcji turystycznej, stymulowanie przedsiębiorczości w turystyce (promocja gospodarcza), współpraca na rzecz turystyki z instytucjami zewnętrznymi¹³. Ze względu na charakter oddziaływania są to instrumenty: eko- nomiczno-fi nansowe, administracyjno-prawne, planistyczne, organizacyjne, promocyjne, informacyjne, instytucjonalne, edukacyjne, kształtowania infrastruktury, oddziaływania bezpośredniego (mienie komunalne)¹⁴.

Powszechnie uznaje się, że samorząd terytorialny powinien przede wszystkim koncentrować się na kreowaniu warunków do rozwoju lokalnej gospodarki, a nie pełnieniu funkcji realizatora przedsięwzięć o typowo gospodarczym charakterze.

Jednak może to nieść ze sobą pewne ograniczenie, ponieważ obszary, które ce- chuje brak tradycji w obsłudze turystów oraz niski poziom zagospodarowania turystycznego, powinny (przynajmniej w początkowej fazie rozwoju funkcji turystycznej) przyjmować na siebie obowiązki promotora i realizatora działań w tym zakresie¹⁵. Wiele zależy jednak od postaw władz gminnych, które wyrażają się w prowadzonej przez nie polityce lokalnej. Przejawem tej polityki jest: reagowanie na popyt turystyczny (wspieranie bądź osłabianie), kreowanie popytu turystycznego w regionie lub brak reakcji, obojętność, których źródłem jest brak zainteresowania kształtowaniem funkcji turystycznej przez daną gminę.

Efektem aktywnej, pozytywnej postawy władz lokalnych wobec procesów rozwojowych w turystyce jest wspieranie przedsiębiorczości w miejscach recepcji turystycznej. Zakres i charakter tego wsparcia uzależnione są m.in. od stopnia rozwoju funkcji turystycznej gminy. Wiele gmin wykorzystuje instrumenty sty- mulowania przedsiębiorczości dla umocnienia już istniejących funkcji na swoim terenie¹⁶. Jednak określone zestawy narzędzi mogą być również użyte do zainicjo- wania rozwoju nowych funkcji w gminach. Dotyczy to m.in. jednostek terytorialnych, wkraczających na rynek turystyczny, wprowadzających funkcję turystycz- ną w swojej gospodarce lokalnej. W początkowym etapie rozwoju, kształtowania się nowego czy mało jeszcze rozpoznanego miejsca recepcji turystycznej, istotne wydaje się stymulowanie przedsiębiorczości poprzez bezpośrednie zaangażowanie

13 R. Pawlusiński, Samorząd lokalny a rozwój turystyki. Przykład gmin Wyżyny Krakowsko-Czę- stochowskiej, Instytut Geografi i i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2005, s. 165-166.

14 A. Sztando, Gminne instrumenty kształtowania rozwoju lokalnych podmiotów gospodarczych, Samorząd Terytorialny 1999, nr 7-8; L. Patrzałek, Narzędzia oddziaływania samorządów terytorial- nych na rozwój lokalny i regionalny, Samorząd Terytorialny 1996, nr 5; R. Pawlusiński, Samorząd.

15 R. Pawlusiński, Samorząd, s. 107-108.

16 Zob. E. Denek, J. Rolewicz, Budżetowe instrumenty samorządu terytorialnego w polityce roz- woju przedsiębiorczości w małych miastach, w: Problemy polityki ekonomicznej. Studia i szkice, red.

J. Tarajkowski, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1998, s. 147.

(7)

gospodarza obszaru w kreowanie popytu turystycznego, wychodzenie z inicjaty- wą, tworzenie warunków do zapoczątkowania działań w ramach rozwijania gospodarki turystycznej w regionie.

2. Zróżnicowanie rozwoju funkcji turystycznej gmin

Gminne jednostki samorządu terytorialnego zarządzają obszarami o różnym na- tężeniu i dynamice zmian funkcji turystycznej. Stąd istotne jest analizowanie ich zaangażowania w kształtowanie procesów rozwojowych w turystyce z uwzględnie- niem faz rozwoju tej funkcji. Ważne jest też ustalenie, jakie znaczenie w tym zaan- gażowaniu ma tradycja występowania turystyki w danej jednostce terytorialnej.

W przeprowadzonej analizie zwrócono szczególną uwagę na etap początko- wy – pojawienia się i wzrostu funkcji turystycznej – charakteryzujący się brakiem specjalnych urządzeń infrastruktury turystycznej, znaczną potencjalną rolą sek- tora publicznego w inicjowaniu procesów rozwojowych w turystyce, kiedy to od bezpośredniego zaangażowania władz samorządowych w proces rozwoju turystyki często zależy, czy gmina rozwinie się pod względem turystycznym. Różni się on od etapu stabilizacji już występującej funkcji turystycznej, kiedy widoczny jest proces uzupełniania zagospodarowania turystycznego, gdy można mówić o pro- fesjonalnej ofercie z udziałem dużych koncernów i sieci, a sektor prywatny ma pozycję dominującą – choć równocześnie istotna jest odpowiedzialność władz publicznych przez planowanie i kontrolę przebiegu procesów gospodarczych ze stra- tegią długoterminową¹⁷. Szczególnie interesująca z punktu widzenia kształtowania procesów rozwojowych w turystyce jest faza początkowa, wymagająca znacznego zaangażowania podmiotów publicznych.

Etap rozwoju gminy jako obszaru recepcji turystycznej można rozpoznać na podstawie dynamiki zmian i poziomu natężenia funkcji turystycznej w jednostce terytorialnej. Dla wyodrębnienia gmin ze względu na etap rozwoju funkcji turystycznej zastosowano syntetyczny wskaźnik w ramach wielowymiarowej analizy porównawczej (dla lat 1999-2005)¹⁸. Jej operacjonalizacji dokonano z pominięciem tradycyjnie ujmowanej w określaniu funkcji turystycznej atrakcyjności przyrodni- czej czy kulturowej gmin. Uwzględniono natomiast sam aspekt występowania ak- tywności turystycznej na danym obszarze, tj. ruchu turystycznego i towarzyszącego mu zagospodarowania turystycznego. Pozwoliło to wskazać – obok tradycyjnych – także nowe, nietypowe obszary recepcji turystycznej, których rozwój oparty jest na

„sztucznych” atrakcjach i inwestycjach w infrastrukturę. Ma to szczególne znacze-

17 Developing Tourism Destinations. Policies and Perspectives, L. Lickorish i in., Longman, Harlow 1994, s. 139.

18 Czyli od wprowadzenia trójstopniowego podziału terytorialnego kraju.

(8)

nie wobec konieczności dywersyfi kacji struktury gospodarczej czy poszukiwania nowych podstaw ekonomicznego rozwoju wielu gmin w Polsce.

Wskaźnik syntetyczny funkcji turystycznej wyznaczono na podstawie czterech mierników cząstkowych (z wykorzystaniem danych statystycznych pochodzących z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego): dwóch wskaź- ników intensywności ruchu turystycznego (korzystający z noclegów ogółem/liczba stałych mieszkańców, liczba osobonoclegów/liczba stałych mieszkańców)¹⁹ oraz miernika, obrazującego aktywność gospodarczą społeczności lokalnej w zakresie rozwoju turystyki (liczba podmiotów zarejestrowanych w sekcji H według PKD²⁰/1000 mieszkańców) i siłę ekonomiczną podmiotów turystycznych w gminie (udział podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w sekcji H według PKD w stosunku do innych przedsiębiorstw w gminie). Normalizacji zmiennych dokonano, odnosząc ich wartość do wzorca (średnia wartość najlepszych cech w analizowanym okresie – wskaźników o najwyższej wartości w grupie gmin należących do wytypowanych województw: dolnośląskiego i wielkopolskiego²¹). Dla pogru- powania gmin ze względu na miernik syntetyczny funkcji turystycznej zastosowano metodę trzech średnich w ramach metod taksonomicznych²². W ten spo- sób wyznaczono cztery grupy gmin według poziomu rozwoju funkcji turystycznej oraz cztery według dynamiki zmian jej natężenia.

Na podstawie różnych kombinacji tych dwóch zmiennych stworzono następnie

„mapę gmin”, obrazującą klasyfi kację jednostek samorządowych ze względu na stadium ukształtowania funkcji turystycznej (rys. 1). „Mapa” ta składa się z dwóch osi, z których jedna to podobieństwo dynamiki zmian, a druga – poziomów natę- żenia funkcji turystycznej gmin. Obszary na „mapie gmin” (od A do I)²³ określo- no na podstawie przedziałów wartości miar syntetycznych. Interesujące z punktu

19 Ze względu na zmianę systemu sprawozdawczości liczba korzystających z noclegów i liczba udzielonych noclegów w 1999 r., wykazywana w statystyce, obejmowała tylko dane za trzy kwartały, stąd, aby zachować porównywalność wskaźników syntetycznych w ujęciu dynamicznym, uzupełnio- no szacunkowo czwarty kwartał 1999 r. o liczbę korzystających z noclegów i udzielonych noclegów na podstawie danych za czwarty kwartał roku poprzedniego, tj. 1998.

20 Zgodnie z Polską Klasyfi kacją Działalności, obowiązującą do 2006 r.

21 Delimitacji regionów do badań dokonano przy zastosowaniu kryterium rodzajowego wyboru:

województwa o zbliżonych i najwyższych w warunkach polskich wartościach PKB regionalnego na jednego mieszkańca oraz dochodów do dyspozycji brutto na jednego mieszkańca (przekraczających średnią krajową), bezpośrednio ze sobą sąsiadujące (na podstawie opracowania Głównego Urzędu Statystycznego, Produkt Krajowy Brutto. Rachunki Regionalne 2004, Katowice 2006, s. 33).

22 E. Nowak, Metody taksonomiczne w klasyfi kacji obiektów gospodarczych, PWE, Warszawa 1990, s. 92-94.

23 Poszczególone pola oznaczają: A – dużą dynamikę i niski poziom natężenia funkcji turystycznej, B – dużą dynamikę i średni poziom, C – dużą dynamikę i wysoki poziom, D – średnią dynami- kę i niski poziom, E – średnią dynamikę i średni poziom, F – średnią dynamikę i wysoki poziom, G – małą dynamikę i niski poziom, H – małą dynamikę i średni poziom, I – małą dynamikę i wysoki poziom.

(9)

widzenia prowadzonej analizy są zwłaszcza obszary A, B, D (przy dynamice wzro- stowej, a z pominięciem regresu), oznaczające dynamiczne kształtowanie się funkcji turystycznej z niskiego wyjściowego poziomu jej rozwoju (nowe potencjalne przestrzenie turystyczne) oraz F, H, I, obrazujące względnie stabilną, ukształtowa- ną funkcję turystyczną gmin (niewielka dynamika zmian natężenia funkcji turystycznej przy stosunkowo wysokim jej poziomie). Zmiany zachodzące w rozwoju funkcji turystycznej gmin można zilustrować za pomocą trajektorii rozwoju²⁴. Przykładowe trajektorie dla wybranych gmin województwa dolnośląskiego i wielkopolskiego (które wzięły udział w badaniu ankietowym, analizowanym w dalszej części opracowania), przyporządkowanych do dwóch skrajnie położonych pól na

„mapie gmin”, przedstawiają rysunki 2 i 3.

Aby poznać opinię samych samorządów gminnych na temat postrzegania funkcji turystycznej w rozwoju gmin różnego typu, o różnych charakterysty- kach i zróżnicowanym poziomie ukształtowania funkcji turystycznej, w kon- tekście oddziaływania samorządu terytorialnego na przedsiębiorczość w turystyce i innych dziedzinach gospodarki lokalnej, przeprowadzono sondaż pośredni z wykorzystaniem ankiety internetowej.

W pierwszych dniach listopada 2006 r. przeprowadzono badanie pilotażowe wśród decydentów lokalnych gmin położonych w województwach dolnośląskim i wielkopolskim (łącznie 388 gmin, z pominięciem miast na prawach powiatów²⁵),

24 Rozwój regionalny i lokalny w Polsce w latach 1989-2002, red. J.J. Parysek, Bogucki Wydawnic- two Naukowe, Poznań 2004, s.118.

25 Miało to na celu pominięcie dużych jednostek terytorialnych, cechujących się odmiennym ze- społem uwarunkowań lokalnych, które należałoby dodatkowo uwzględnić w analizie znaczenia funkcji turystycznej w tych jednostkach. Chodziło natomiast o zbadanie przede wszystkim małych i śred-

Rys. 1. Mapa klasyfi kacji gmin ze względu na stadium rozwoju funkcji turystycznej

I F C

H E B

G D A

poziom natężenia funkcji turystycznej

dynamika zmian funkcji turystycznej – +

– 0

– –

0 +

0 0

0 –

+ +

+ 0

+ –

(10)

do których rozesłany został internetowy kwestionariusz ankietowy, składający się z 20 pytań. W badaniu wzięło udział 78 jednostek samorządowych, które wypeł- niły kompletnie kwestionariusze ankietowe (wskaźnik zwrotu wyniósł 20%)²⁶. Są

nich gmin. Uzasadnieniem tego jest m.in. fakt, że samorządy takich gmin w dobie zachodzących przemian społecznych i gospodarczych są często głównym podmiotem procesów rozwojowych.

26 Przy czym reprezentacja poszczególnych województw w badanej próbie jest zróżnicowana ze względu na różną stopę zwrotu (województwo dolnośląskie reprezentowane jest przez 29%, a wielkopolskie 71% respondentów).

Rys. 3. Trajektorie rozwoju funkcji turystycznej gmin Dopiewo i Kórnik (województwo wielkopolskie) (pola A oraz H „mapy gmin”)

Rys. 2. Trajektorie rozwoju funkcji turystycznej gmin Osiecznica i Szczytna (województwo dolnośląskie) (pola A oraz I „mapy gmin”)

1999 2000

2001 2002

2003 2005 2004

1999 2004

2000 2001

2005

2002 2003

0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 14,00

0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 14,00 gmina Osiecznica (wiejska) gmina Szczytna (miejsko-wiejska)

1999

2000 2001 2002

2003 2005 2004

1999 2004 2000

2001 2005 2002 2003

0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00

0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 gmina Dopiewo (wiejska) gmina Kórnik (miejsko-wiejska)

(11)

to przede wszystkim małe jednostki osadnicze – ponad 80% tych gmin liczy do 20 tys. mieszkańców²⁷, przy czym największą grupę gmin charakteryzuje liczba mieszkańców z przedziału 5-10 tys. Jednocześnie wśród respondentów przeważa- ły jednostki wiejskie (53% respondentów) oraz miejsko-wiejskie (29%).

Zgodnie z przyjętym założeniem, że wzrost atrakcyjności turystycznej gminy nie jest uzależniony jedynie od posiadanych walorów przyrodniczych i kulturowych, ankietę rozesłano do wszystkich gmin wyznaczonych województw, a nie jedynie do tych, które są typowymi obszarami recepcji turystycznej. Obecnie czę- sto właśnie w tych „nieturystycznych” jednostkach podejmowane są działania dla rozwoju turystyki i rekreacji, stąd przeprowadzono analizę, w jakim procencie wśród gmin, które wzięły udział w badaniu, znalazły się te jednostki terytorialne, które funkcję turystyczną zamierzają dopiero wprowadzić i kształtować na swoim terenie. Okazało się, że gminy turystyczne, a także gminy zamierzające wkro- czyć na rynek turystyczny (potencjalne obszary recepcji turystycznej) – w opinii samych samorządów – stanowią po 39,5% ogółu respondentów. Warto tu odno- tować zwłaszcza znaczną aktywność (wyrażoną udziałem w badaniu) gmin zain- teresowanych rozwijaniem turystyki na swoim terenie, ale niebędących jeszcze typowymi obszarami recepcji turystycznej.

Na podstawie wyznaczonego wskaźnika syntetycznego funkcji turystycznej (omówionego wcześniej) i dokonanej klasyfi kacji gmin można stwierdzić, że większość jednostek samorządowych (65% gmin), które odpowiedziały na ankie- tę, nie ma wykształconej funkcji turystycznej lub funkcja ta występuje na mini- malnym poziomie i zanika (choć często jest to niezgodne z ich subiektywną oce- ną). Następną pod względem liczebności grupę stanowią gminy z ukształtowaną w różnym zakresie funkcją turystyczną (21%). Trzecia grupa gmin to potencjalne nowe przestrzenie turystyczne, charakteryzujące się dynamicznym wzrostem na- tężenia funkcji turystycznej w gminnej przestrzeni (14%). Ten podział (zgodnie z zastosowanym wskaźnikiem syntetycznym) na gminy turystyczne, potencjalne turystyczne oraz pozostałe inne (w tym wycofujące, osłabiające funkcję turystycz- ną, niepodejmujące prób jej wprowadzenia) różni się często, biorąc pod uwagę sa- moocenę przebadanych gmin. Jednostki te bardziej optymistycznie oceniają swoją pozycję na rynku turystycznym niż to wynika z obiektywnych danych statystycznych. Wśród gmin, które wskazały w ankiecie, że zamierzają wkroczyć na rynek turystyczny, zdecydowanie największy udział mają te jednostki, które na podstawie wyznaczonego wskaźnika syntetycznego funkcji turystycznej przyporządko- wane zostały do grupy gmin nieposiadających wykształconej funkcji turystycznej i które nie przejawiają wyraźnych zmian w tym kierunku (76,7%), a najmniejszy – gminy stanowiące potencjalne obszary recepcji turystycznej (6,7%).

27 Na podstawie danych o stałym miejscu zameldowania według stanu na 30 czerwca 2005 r., Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl.

(12)

Oznacza to, że znaczna część gmin niezaliczonych na podstawie wskaźnika syntetycznego do potencjalnych nowych obszarów turystycznych, jest nimi w opinii samych władz gminnych. Te rozbieżności w klasyfi kacji jednostek samorządu terytorialnego ze względu na stopień rozwinięcia funkcji turystycznej gmin (na podstawie wskaźników syntetycznych oraz samooceny gmin) wynikają w pewnym stopniu z faktu, że wyrażony przez decydentów lokalnych zamiar wkroczenia na rynek turystyczny dopiero w przyszłości przełoży się na uchwytne w statystyce wskaźniki. W wielu przypadkach dopiero dostrzegane są szanse na rozwój turystyki w gminie czy gminy poprzez turystykę. Niemniej te dzisiejsze zamiary i podejmowane działania władz samorządowych tworzą podwaliny dla wykształcenia się funkcji turystycznej gmin w przyszłości. Przykładowo, w niektórych jednostkach samorządowych proces wprowadzania funkcji turystycznej rozpoczął się wraz z pozyskaniem środków unijnych na projekty w sferze turystyki czy rekreacji, które stały się impulsem do przekształcenia gminnej przestrzeni funkcjonalnej. Poza tym istotne jest tu odniesienie do skali oddziaływania gmin jako obsza- rów recepcji turystycznej, tzn. zastosowany wskaźnik syntetyczny określa stadium rozwoju funkcji turystycznej gmin na tle regionu (Dolny Śląsk i Wielkopolska), natomiast ocena dokonana przez samorządy gminne dotyczy często zasięgu lokalnego. Przy tym decydenci lokalni są zwykle skłonni do pozytywnej samooceny, co pokazują różne badania wśród jednostek samorządu terytorialnego (np. dywer- gencja w ocenie inicjatyw samorządowych wśród przedsiębiorców z jednej strony i władz gminnych z drugiej²⁸). Analizując opinie decydentów lokalnych, należy uwzględniać fakt subiektywizmu dokonywanych przez nich ocen i w niektórych przypadkach ich zawyżania. Stąd pożądana jest równoległa analiza faktycznego stanu i podejmowanych działań na podstawie przyjętych obiektywnych mierni- ków oceny, której wyniki można skonfrontować z samooceną dokonaną przez władze gminne.

Niemniej wyrażone w przeprowadzonym w gminach badaniu ankietowym opinie mogą świadczyć generalnie o wzroście zainteresowania jednostek samorządo- wych rozwijaniem turystyki na własnym obszarze. Należy jednak mieć na uwadze, że badanie to miało charakter ilustracyjny, wstępny i nie upoważnia jeszcze do daleko idących wniosków. Pozwala jednak pokazać sposób postrzegania funkcji turystycznej w gospodarce gminy przez różnego typu jednostki terytorialne oraz możliwości angażowania się samorządu terytorialnego w jej kształtowanie, a wraz z nią przedsiębiorczości w gminnej przestrzeni, a także sposoby oddziaływania sa- morządu gminnego na procesy rozwojowe w turystyce i poprzez turystykę. Cho- ciaż grupa gmin poddana analizie nie jest próbą reprezentatywną, można na jej podstawie sformułować pewne hipotezy badawcze, które należałoby zweryfi kować na większej liczbie gmin. To pozwoliłoby na pewne uogólnienia prawidłowości

28 Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw na polskim rynku turystycznym, red.

M. Bednarczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 109.

(13)

zjawisk zachodzących w obszarze funkcjonowania samorządu terytorialnego na szczeblu gminnym oraz przemian i trendów w ramach samej turystyki jako dziedziny gospodarki lokalnej.

3. Oddziaływanie władz gminnych na procesy rozwojowe w turystyce i poprzez turystykę

Powszechnie stosowanym przez władze gminne instrumentem sterowania procesami rozwoju gospodarczego, społecznego i przestrzennego są strategie rozwoju lokalnego²⁹. Są one fundamentem tworzenia warunków sprzyjających przedsię- biorczości, gdyż określają możliwości rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki gminnej, w tym turystyki, a w odniesieniu do nich – cele i drogi ich osią- gania. Strategia rozwoju na poziomie gminy powinna być spójnym narzędziem zarządzania, w którym rola turystyki, określona na podstawie solidnej diagnozy możliwości jej rozwoju, powinna być wpisana w strukturę strategii³⁰.

Ponad połowę gmin, które odpowiedziały na ankietę, stanowią jednostki terytorialne, które w swojej strategii rozwoju uznały turystykę za główny lub równo- rzędny cel rozwoju, przy czym najliczniej reprezentowaną grupą respondentów są gminy, które w swojej strategii uznały rozwój turystyki za równorzędny z innymi celami rozwoju (44%). Za uzupełniający cel rozwoju uznało ją 23% jednostek sa- morządowych. Warto natomiast podkreślić, że 87% wszystkich respondentów to gminy, które w swojej strategii w ogóle umieściły turystykę (niezależnie od rangi, jaką jej przyznały). Świadczy to o tym, że w badaniu wzięły udział gminy, które w jakimś stopniu uwzględniają turystykę w swoich planach rozwojowych i mogły to wykazać w odpowiedziach udzielonych w ankiecie. Dla wielu z nich turystyka jawi się jako atrakcyjna, ale potencjalna dziedzina lokalnej gospodarki, gdyż bada- na grupa gmin to w praktyce w większości jeszcze obszary o słabo lub wcale nie- wykształconej funkcji turystycznej.

Im ważniejsza jest ranga turystyki w dokumentach strategicznych gminy, tym większa deklarowana aktywność samorządu gminnego na rzecz rozwoju turystyki i/lub rekreacji, przy czym silniejsza zależność występuje w przypadku obecnej niż dotychczasowej działalności³¹. Świadczy to o tym, że obecnie, bardziej niż w prze- szłości, deklarowana w strategii rozwoju gminy ranga turystyki przekłada się na aktywność samorządu w zakresie tworzenia/poprawy możliwości wypoczynku

29 Marketing terytorialny. Możliwości aplikacji i kierunki rozwoju, red. H. Szulce, M. Florek, Wy- dawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2004, s. 104.

30 A. Niezgoda, Obszar, s. 226.

31 Współczynniki korelacji R Spearmana wynoszą odpowiednio: 0,289 i 0,247 przy poziomie istotności p<0,05.

(14)

i rekreacji na terenie gminy. Może to oznaczać większe docenienie znaczenia turystyki i rekreacji w rozwoju i funkcjonowaniu gmin.

W badanej zbiorowości potwierdzono zależność wagi rozwoju turystyki ujętej w strategii rozwoju gminy z tradycją występowania ruchu turystycznego na obszarze jednostki samorządowej³². Największy udział gmin, które zamierzają wkro- czyć na rynek turystyczny, występuje w grupie jednostek, które uznały w swojej strategii turystykę za równorzędny lub uzupełniający cel rozwoju (odpowiednio 40 i 33%). Przy czym w tej ostatniej zbiorowości zaobserwowano zdecydowaną przewagę gmin bez tradycji obsługiwania turystów, ale zamierzających to zmienić w przyszłości, nad gminami z tradycja turystyczną. Wśród tych jednostek terytorialnych, które uznały rozwój turystyki za główny lub równorzędny cel rozwoju, przeważają natomiast gminy, które już działają na rynku turystycznym (62%), chociaż znaczny jest tu również udział jednostek, które zamierzają obsługiwać tu- rystów w przyszłości (36%). Potwierdza to w pewnym stopniu tezę, że nowe przestrzenie turystyczne i rekreacyjne powstają współcześnie zwykle w symbiozie z innymi, często wiodącymi na danym obszarze formami działalności.

Na wzrost dostrzegania przez samorząd terytorialny znaczenia turystyki i rekreacji w rozwoju gmin wskazywać może analiza współzależności między tradycją obsługiwania turystów a dominującą funkcją gospodarczą gminy (określaną na podstawie przeważającego zajęcia ludności)³³. Spośród jednostek samorządowych, które zadeklarowały brak tradycji obsługiwania ruchu turystycznego i jednocześ- nie zamiar przyciągnięcia turystów w przyszłości, 23% uznało funkcję turystycz- ną za jedną z dominujących obecnie w strukturze gospodarczej gminy, a wśród respondentów cechujących się taką tradycją – funkcję gospodarczą uwzględnia- jącą turystykę wskazało 41%³⁴. Sytuacja różni się w przypadku analizy pożąda- nej w przyszłości funkcji wśród tak wydzielonych gmin (ze względu na tradycję obsługiwania turystów). Mianowicie wśród jednostek bez tradycji turystycznych 55% stanowią gminy, określające funkcję turystyczną jako pożądaną w przyszło- ści, a gminy z tradycją stanowią w tym podziale 71%. Oznacza to, że przebadane jednostki samorządowe w przyszłości chcą z jednej strony w większym stopniu – niż ma to miejsce obecnie – korzystać z występującej tradycji obsługiwania ruchu turystycznego dla rozwijania funkcji turystycznej gminy, a z drugiej strony wpro- wadzać ją na nowych obszarach. Można powiedzieć, że turystyka zaczyna być po-

32 Na przyjętym poziomie istotności α = 0,05 otrzymano wartości: χ² = 41,808 (p = 0,014), współ- czynnik kontyngencji Pearsona C = 0,598.

33 Między tymi zmiennymi istnieje statystycznie istotna zależność – na przyjętym poziomie istot- ności α = 0,05 otrzymano odpowiednio wartości: χ² = 9,433 (p = 0,051), współczynnik kontyngencji Pearsona C = 0,336 oraz χ² = 18,577 (p = 0,001), współczynnik kontyngencji Pearsona C = 0,448.

34 Do funkcji gospodarczych uwzględniających turystykę zaliczono: funkcję rolniczo-turystycz- ną, przemysłowo-turystyczną, usługowo-turystyczną, turystyczną oraz wielobranżową (bez zdecy- dowanej dominacji, ale z udziałem turystyki).

(15)

strzegana jako cenne „narzędzie” rozwoju gmin z tradycją turystyczną, ale także staje się szansą dla nowych przestrzeni – potencjalnych obszarów koncentracji ruchu turystycznego.

Na podstawie analizy dominującej obecnie i pożądanej w przyszłości funkcji gospodarczej gmin, które wzięły udział w badaniu, nasuwa się wniosek o zamia- rze zmiany dotychczasowej struktury gospodarczej większości z nich w kierunku wyraźniejszej dywersyfi kacji. W obecnym stanie w analizowanej zbiorowości przeważają gminy z dominującą funkcją rolniczą (29%), a następnie przemysło- wo-rolniczą (prawie o połowę mniejszy udział w strukturze odpowiedzi) i rolniczo-usługową (ponad 10%). W odniesieniu do przyszłości 20% respondentów (dwukrotnie więcej niż w przypadku obecnie dominującej funkcji gospodarczej) preferuje wielobranżową strukturę gospodarczą z uwzględnieniem funkcji turystycznej. Podobna w odniesieniu do teraźniejszości i przyszłości grupa gmin wskazuje funkcję przemysłowo-rolniczą, a na trzecim miejscu pod względem częstości wskazań pożądanej w przyszłości dominującej struktury gospodarczej znajduje się funkcja usługowo-turystyczna (ponad 13% odpowiedzi) i jest to istotna zmiana w stosunku do wskazań dotyczących obecnej sytuacji w gminach (zaledwie 2,6%). Zwiększeniu uległa też częstość typowania przez gminy funkcji rolniczo-turystycznej. Uwagę zwraca sześciokrotny spadek udziału funkcji rolniczej jako pożądanej dominującej funkcji w przyszłości w porównaniu z obecnie występującą (zmiana na rzecz przede wszystkim funkcji rolniczo-turystycznej i rolniczo-usługowej – w obu przypadkach około 24% gmin, które deklarują występowanie funkcji rolniczej jako dominującej w ich obecnej strukturze gospodarczej).

Porównując pożądaną przez respondentów i obecnie występującą strukturę go- spodarczą gmin, można zauważyć podwojenie udziału wskazań funkcji turystycznej jako dominującej samodzielnie lub współwystępującej w strukturze gospodarczej gmin. Płynie stąd wniosek, że gminne jednostki samorządowe dostrzegają znaczenie funkcji turystycznej dla rozwoju lokalnego, deklarując zamiar jej wprowadzenia jako funkcji współwystępującej z innymi w gospodarce lokalnej.

Wśród deklarowanych motywów podejmowania działalności w sferze turystyki i rekreacji przez gminy największy jest udział odpowiedzi wskazujących, że działania władz samorządowych wynikają głównie z dążenia do zaspokojenia potrzeb mieszkańców w zakresie zagospodarowania czasu wolnego – 51% wskazań³⁵. Następna pod względem częstości wskazywana była chęć przyciągnięcia inwesto- rów zewnętrznych i/lub pobudzania przedsiębiorczości lokalnej w różnych bran- żach (wzrost atrakcyjności inwestycyjnej poprzez rozwój turystyki i rekreacji na terenie gminy) – 46%. Stosunkowo mało istotnym motywem działań podejmowanych przez samorząd gminny w sferze turystyki i rekreacji była chęć pobudzania

35 Można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź (w tym i w dwóch kolejnych analizowanych pytaniach), stąd udziały odpowiedzi nie sumują się do 100%.

(16)

przedsiębiorczości w branży turystycznej – 17% odpowiedzi. Wskazywać to może na „narzędziowe” traktowanie turystyki – ma ona służyć rozwojowi społeczno-go- spodarczemu gminy, w tym przedsiębiorczości w różnych dziedzinach działalno- ści gospodarczej.

W zakresie podejmowanej inicjatywy i charakteru działań samorządu w sferze turystyki i rekreacji rozkład częstości odpowiedzi wskazuje, że gminy najchętniej skłaniają się ku tworzeniu ogólnych warunków do rozwoju turystyki i rekreacji (50% wskazań). Wspierają one także inicjatywy organizacji pozarządowych, instytucji i mieszkańców (47%) oraz tworzą bezpośrednio nowe oferty turystyczne i rekreacyjne – 41%. Rzadziej wybierana była natomiast opcja: „wspieranie inicjatyw podmiotów gospodarczych” (26%). Uwagę zwraca znaczny udział deklaracji, do- tyczących kreowania przez samorząd terytorialny popytu turystycznego. Gminy z jednej strony tworzą warunki do rozwoju turystyki i rekreacji, wspierają oddol- ne inicjatywy, z drugiej strony (tylko w niewiele mniejszym zakresie) bezpośred- nio kreują nowe oferty turystyczne i rekreacyjne, pobudzając popyt turystyczny.

Taki właśnie rozkład odpowiedzi wynika w dużej mierze z charakteru analizowanej zbiorowości gmin – znaczna ich część zamierza dopiero zaistnieć na rynku turystycznym. Stąd, obok przyjaznych warunków do rozwijania turystyki i rekreacji w gminie, potrzebny jest impuls, atrakcja turystyczna, a więc rdzeń kształtowane- go produkt turystyczny obszaru.

Postulowane do szerszego zastosowania grupy instrumentów oddziaływania samorządu na rozwój turystyki i rekreacji w gminie (rys. 4) wskazują na chęć peł- nienia w większym stopniu przez samorząd terytorialny roli inwestora, fi nansują- cego rozwój turystyki i rekreacji na terenie gminy (70% wskazań), chęć podejmowania szerszych działań promocyjnych w tym zakresie (64%), a także stosowania w większym stopniu instrumentów planistycznych (45%). Gminy zauważają też potrzebę szerszych działań organizacyjnych (42%) i koordynacyjnych (20%).

W dalszej kolejności wskazywano: instrumenty związane z gospodarowaniem mie- niem komunalnym, doradczo-szkoleniowe, związane z lokalną polityką podatko- wą, prawno-administracyjne i inne. Poza instrumentami inwestycyjnymi, fi nan- sowymi, promocyjnymi, wskazywanymi najczęściej we wszystkich typach gmin, w grupie jednostek samorządowych zamierzających wejść na rynek turystyczny wyróżniono dodatkowo (wśród najczęściej typowanych) instrumenty planistyczne, a wśród gmin z tradycją działalności na rynku turystycznym – instrumenty organizacyjne. Porównując odpowiedzi, dotyczące potrzeby zwiększenia określo- nych grup instrumentów oddziaływania samorządu na rozwój turystyki i rekreacji na terenie gminy w jednostkach z tradycją obsługiwania turystów i bez tej tradycji, ale zamierzających zaistnieć na rynku turystycznym, można zauważyć, że te pierwsze wyraźnie częściej wskazują instrumenty organizacyjne i promocyjne, natomiast gminy bez tradycji, ale wprowadzające funkcję turystyczną i rekreacyjną – instrumenty planistyczne, prawno-administracyjne oraz doradczo-szkoleniowe.

(17)

Jednakowy lub porównywalny udział wskazań w tych dwóch grupach gmin dotyczy natomiast instrumentów koordynacyjnych, fi skalnych oraz inwestycyjnych i fi nansowych.

Respondenci ocenili, że dla przedsiębiorców już działających, a także lokują- cych swoją działalność gospodarczą na terenie gminy, możliwości wypoczynku i rekreacji są raczej ważne, przy czym – zdaniem ankietowanych – są one nieco ważniejsze dla przedsiębiorców dopiero lokujących swoją działalność w gminie³⁶. W tym przypadku najczęściej wybierano ocenę „ważne” (33%), a w odniesieniu do dotychczasowych przedsiębiorców – oceny „obojętne” (32%) i „raczej waż- ne” (30%). Jednak w jednym i drugim przypadku mediana ocen wynosiła 3,0, co oznacza, że tyle samo gmin oceniło możliwości wypoczynku i rekreacji dla przed- siębiorców już działających, a także lokujących swoją działalność gospodarczą na terenie gminy jako „bardzo ważne” i „ważne” oraz „obojętne”, „raczej nieważne”,

36 Średnia ocena wynosi 3,02 w przypadku fi rm już działających i 2,71 w przypadku nowych przedsiębiorców (w siedmiostopniowej skali natężenia: od bardzo ważne – 1 do zupełnie nieważne – 7); oceny te średnio odchylają się od wartości przeciętnej odpowiednio o 1,08 i 1,10.

Rys. 4. Instrumenty oddziaływania gmin na procesy rozwojowe w turystyce i rekreacji wymagające intensyfi kacji w opinii samorządów

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

organizacyjne koordynacyjne planistyczne promocyjne prawno-administracyjne fiskalne inwestycyjne i finansowe doradczo-szkoleniowe mienie komunalne inne żadne

gminy ogółem

gminy z tradycją obsługiwania turystów

potencjalne gminy turystyczne bez tradycji turystycznych

(18)

„nieważne” i „zupełnie nieważne”. Warto tutaj zauważyć, że w obu przypadkach ocena „zupełnie nieważne” w ogóle nie została wskazana, a ocena „nieważne” zo- stała wybrana tylko przez jedną gminę i dotyczyła przedsiębiorców już działają- cych na jej terenie. Łącznie 63% respondentów uznało, że możliwości wypoczynku i rekreacji są co najmniej ważne dla przedsiębiorców już funkcjonujących w gminie, przy 32% ocen obojętnych. Z drugiej strony w opinii 70% jednostek samorzą- dowych możliwości wypoczynku i rekreacji dla lokujących nową działalność go- spodarczą w gminie są co najmniej ważne, a dla 28% ankietowanych – obojętne.

To potwierdza fakt, że władze samorządowe są świadome tego, że turystyka i rekreacja w gminie mogą być postrzegane przez przedsiębiorców jako jeden z czyn- ników lokalizacji działalności gospodarczej.

Wśród gmin, które pozytywnie oceniły znaczenie możliwości wypoczynku i rekreacji w gminie dla przedsiębiorców już działających na jej terenie, jest zaledwie 24% gmin, które wskazały, że obecnie pełnią funkcję turystyczną. Podobnie jest w odniesieniu do nowych przedsiębiorców lokujących się w gminie (26% gmin deklaruje pełnienie obecnie funkcji turystycznej). Natomiast dwukrotnie większy jest udział gmin, które zamierzają pełnić funkcję turystyczną wśród tych jednostek samorządowych, które pozytywnie oceniły wagę turystyki i rekreacji w gminie zarówno dla przedsiębiorców już działających (57,4%), jak i nowo pozyska- nych (uruchamiających działalność na terenie gminy) – 55,8%. Może to świadczyć o pewnej zmianie postrzegania czynników lokalizacji działalności gospodarczej, wśród których istotne znaczenie zaczynają odgrywać możliwości wypoczynku i rekreacji w gminie, a nie tylko tradycyjne kryteria lokalizacji działalności gospodarczej. Można powiedzieć, że duża część jednostek samorządowych, wkraczają- cych na rynek turystyczny, zdaje się dostrzegać możliwości podniesienia atrakcyj- ności inwestycyjnej poprzez zwiększenie atrakcyjności turystycznej i rekreacyjnej gminy, co wiąże się z procesem zmian ich podejścia do działalności w konkuren- cyjnym i dynamicznym otoczeniu.

Władze gminne poproszone zostały także o ocenę możliwości i zakresu pośred- niego oraz bezpośredniego oddziaływania przez samorząd terytorialny najniższe- go szczebla na procesy rozwojowe w turystyce i rekreacji. Najwięcej jednostek terytorialnych (59%) uznało, że samorząd gminny ma możliwość oddziaływania na te procesy w znacznym zakresie, a tylko 8% gmin, oceniając pozytywnie możli- wości oddziaływania, wskazało jednocześnie, że występują one w nieznacznym zakresie. Żadna z badanych gmin nie udzieliła negatywnej odpowiedzi na to pytanie – wszystkie wyraziły opinię, że samorząd może oddziaływać na sferę turystyki w co najmniej nieznacznym stopniu. Jednocześnie, wraz ze zmniejszaniem się na- tężenia pozytywnych odpowiedzi w zakresie dostrzegania przez gminy możliwo- ści oddziaływania na procesy rozwojowe w turystyce, zmniejsza się udział wska- zań o bezpośrednim oddziaływaniu na rzecz oddziaływania pośredniego. A więc im większa świadomość samorządu gminnego, że może on oddziaływać na roz-

(19)

wój turystyki i rekreacji na swoim obszarze, tym większe przekonanie o możliwo- ściach bezpośredniego oddziaływania na te procesy rozwojowe.

Zakończenie

Mówiąc o rozwoju przestrzeni turystycznych we współczesnych gminach, należy równolegle uwzględniać przestrzeń rekreacyjną, bo często to dzięki niej może wy- kształcić się funkcja turystyczna danej gminy. Dotyczy to zwłaszcza takich jednostek terytorialnych, które nie mają do zaoferowania atrakcji przyrodniczych czy kulturowych i wobec tego wpływają na powstawanie na ich terenie tzw. sztucznych atrakcji, stworzonych specjalnie z myślą o turystach oraz miejscowej ludno- ści. Współczesne trendy w turystyce wskazują bowiem na proces przenikania się oraz łączenia turystyki i rekreacji zarówno na nowych obszarach koncentracji ruchu turystycznego (gdzie atrakcje rekreacyjne są często samym rdzeniem produktu turystycznego), ale także w dojrzałych obszarach recepcji turystycznej (gdzie stanowią ofertę uatrakcyjniającą rozwinięty produkt turystyczny).

Przeprowadzone badanie zróżnicowania poziomu ukształtowania funkcji turystycznej w gminach województw wielkopolskiego i dolnośląskiego oraz od- działywania władz lokalnych na ten poziom pozwala stwierdzić, że rośnie zainteresowanie samorządu terytorialnego rozwojem turystycznym gmin, przy czym zwykle turystyka nie jest uznawana za podstawowy kierunek rozwoju społecz- no-gospodarczego (gminy deklarują zamiar wprowadzenia funkcji turystycznej przede wszystkim jako uzupełniającej dziedziny lokalnej gospodarki). Funkcja turystyczna ma często służyć przekształceniu i dywersyfi kacji dotychczasowej struktury gospodarczej danej jednostki terytorialnej. Niejednokrotnie atrakcyj- ność turystyczna i rekreacyjna gminy ma stanowić zachętę do przyciągania in- westycji i kapitału z zewnątrz (ma być jakościowym czynnikiem lokalizacji dzia- łalności gospodarczej), a także ma służyć pobudzeniu przedsiębiorczości lokalnej w dziedzinach bezpośrednio i pośrednio związanych z gospodarką turystyczną.

Turystyka i rekreacja postrzegane są jako jeden z czynników lokalizacji dzia- łalności gospodarczej głównie przez te jednostki, które zamierzają wprowadzić funkcję turystyczną. Można powiedzieć, że duża część gmin wkraczających na rynek turystyczny zdaje się dostrzegać możliwości wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej poprzez podniesienie atrakcyjności turystycznej i rekreacyjnej gminy.

W ten sposób turystyka stanowi cenne „narzędzie” rozwoju gmin z tradycją tury- styczną, ale także staje się szansą dla nowych przestrzeni – potencjalnych obsza- rów recepcji turystycznej.

Można ponadto zauważyć, że władze gminne w zakresie oddziaływania na procesy rozwojowe w turystyce koncentrują się na bezpośrednim włączaniu się w kreowanie podaży turystycznej. Coraz częściej przygotowują nowe oferty tury-

(20)

styczne, a także zachęcają turystów do przyjazdu na teren gminy, tworząc udogod- nienia w zakresie infrastruktury społecznej i technicznej, służące jednak przede wszystkim obecnym i przyszłym mieszkańcom. To z kolei stwarza przedsiębior- com przestrzeń do skutecznego oferowania swych usług (zarówno bezpośrednio związanych z gospodarką turystyczną, jak i w dziedzinach, które turystyka i rekreacja pobudza). Ta aktywność jednostek terytorialnych wiąże się z pozytywnym postrzeganiem przez nie możliwości oddziaływania władz samorządowych na sfe- rę turystyki w gminie. Podejmowane są wobec tego próby kształtowania funkcji turystycznej gmin również tam, gdzie konieczne jest wykreowanie popytu turystycznego i nowych przestrzeni turystycznych.

Przeprowadzone rozważania zarysowują jedynie pewne zjawiska, tendencje w zakresie znaczenia turystyki i rekreacji w rozwoju lokalnym, w tym przedsię- biorczości oraz charakteru zaangażowania władz samorządowych w działalność w sferze turystyki, w kształtowanie funkcji turystycznej gminy. Bazują one na postrzeganiu tych zjawisk, wyrażonym w samoocenie jednostek samorządu terytorialnego, na tle statystycznego obrazu poziomu ukształtowania funkcji turystycznej gmin. Są to jednak analizy na dużym poziomie ogólności. Konieczne jest natomiast poddanie jednostek terytorialnych (wytypowanych na podstawie ustalonych charakterystyk) szczegółowym badaniom w zakresie zaangażowania w kształtowanie procesów rozwojowych w turystyce i poprzez turystykę. W szcze- gólności interesujące wydają się gminy dynamicznie wprowadzające funkcję tu- rystyczną z minimalnego poziomu (nowe przestrzenie turystyczne), a przede wszystkim zakres i charakter stosowanych przez nie instrumentów oddziaływania na procesy rozwojowe w turystyce i całej gospodarce lokalnej.

Literatura

Denek E., Rolewicz J., Budżetowe instrumenty samorządu terytorialnego w polityce rozwoju przedsiębiorczości w małych miastach, w: Problemy polityki ekonomicznej. Studia i szki- ce, red. J. Tarajkowski, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 1998.

Developing Tourism Destinations. Policies and Perspectives, L. Lickorish i in., Longman, Harlow 1994.

Funkcja turystyczna Augustowa, red. S. Liszewski, Instytut Turystyki, Warszawa 1989.

Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw na polskim rynku turystycznym, red.

M. Bednarczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.

Liszewski S., Nowe przestrzenie turystyczne i rekreacyjne w Polsce i ich rola w rozwoju kraju i regionu, w: Turystyka w ujęciu podmiotowym i przestrzennym. Człowiek – przestrzeń – przedsiębiorstwo, red. G. Gołembski, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2006.

Liszewski S., Przestrzeń turystyczna, Turyzm vol. 5, 1995, nr 2.

Marketing terytorialny. Możliwości aplikacji i kierunki rozwoju, red. H. Szulce, M. Florek, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2004.

(21)

Matczak A., Problemy badania funkcji turystycznej miast Polski, w: Funkcja turystyczna, Acta Universitatis Lodziensis, Turyzm vol. 5, 1989.

Niezgoda A., Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Wy- dawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2006.

Niezgoda A., Rola marketingu terytorialnego w rozwoju obszaru recepcji turystycznej, w:

Turystyka w ujęciu podmiotowym i przestrzennym. Człowiek – przestrzeń – przedsiębior- stwo, red. G. Gołembski, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2006.

Nowak E., Metody taksonomiczne w klasyfi kacji obiektów gospodarczych, PWE, Warszawa 1990.

Pawlusiński R., Samorząd lokalny a rozwój turystyki. Przykład gmin Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej, Instytut Geografi i i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloń- ski, Kraków 2005.

Parysek J.J., Podstawy gospodarki lokalnej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań 2001.

Patrzałek L., Funkcje ekonomiczne samorządu terytorialnego w okresie transformacji syste- mowej w Polsce, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1996.

Patrzałek L., Narzędzia oddziaływania samorządów terytorialnych na rozwój lokalny i re- gionalny, Samorząd Terytorialny 1996, nr 5.

Produkt Krajowy Brutto. Rachunki Regionalne 2004, GUS, Katowice 2006.

Rozwój regionalny i lokalny w Polsce w latach 1989-2002, red. J.J. Parysek, Bogucki Wydaw- nictwo Naukowe, Poznań 2004.

Sztando A., Gminne instrumenty kształtowania rozwoju lokalnych podmiotów gospodar- czych, Samorząd Terytorialny 1999, nr 7-8.

Wojtasiewicz L., O potrzebie zmian w modelu działalności samorządu terytorialnego w Pol- sce, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2004, z. 2.

LOCAL GOVERNMENTS’ INVOLVEMENT IN THE DEVELOPMENT OF ENTREPRENEURSHIP IN EMERGING TOURISM DESTINATIONS

Summary

Many general goals of local development can be achieved through tourism and tourism- -related entrepreneurship. A special type of activity and methods can be observed in territorial units which are emerging as tourist destinations and are thus at an early stage of tourism development. To initiate these tourism development processes, local authorities use various instruments of infl uence available to them.

Th is article attempts to give an insight into local authorities’ perspective on the role of tourism as an economic function of their territorial units in the context of local socio- economic development and development of entrepreneurship. Th e self assessment pro- vided in the survey questionnaire by selected local authorities has been confronted against a multidimensional comparative analysis based on a synthetic indicator of tourism function founded on objective statistical measures.

(22)

Th e study shows that despite declarations made by local authorities most communes cannot yet be regarded as tourism destinations. Nevertheless opinions collected in the survey show a growing interest of local government in developing tourism in their territories, although not as the leading economic sector. Local authorities see the importance of tourism in the context of local development and diversifi cation of local economy as a sector coexisting with other economic activities. It is apparent that a large proportion of communes entering the tourism market see the possibility of increasing investment attractiveness of their areas by developing tourism and recreation facilities and attractiveness. Tour- ism becomes a valuable development instrument for localities with tourism traditions, and provides development opportunity for new tourism spaces – the emerging tou rism destinations.