PRZEMYS£AW POTOCKI* Centrum im. Ignacego Daszyñskiego
Filip Pierzchalski, Bartosz Rydliñski (red.)
(2017), Autorytarny populizm XXI wieku.
Krytyczna rekonstrukcja
.
Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa
CYTOWANIE
Potocki Przemys³aw (2017). F. Pierzchalski, B. Rydliñski (red.). Autorytarny populizm
w XXI wieku (recenzja). „Studia Krytyczne” Nr 4: 175–178.
Od lat 90. ub. wieku obserwujemy rosn¹ce zainteresowanie ze stro-ny badaczy tematyk¹ populizmu oraz autorytaryzmu. Zw³aszcza w przypadku europejskich analiz obu tych zjawisk zwraca uwagê fakt, i¿ czêœciej przedmiotem zainteresowañ politologów jest kwestia uwa-runkowañ i konsekwencji politycznych wzrostu znaczenia pozycji skrajnych partii prawicowych ni¿ lewicowych w rywalizacji wyborczej. Kolejne etapy rozszerzenia Unii Europejskiej jak i negatywne skutki globalnego kryzysu finansowego z 2008 roku sta³y siê czynnikami wzmacniaj¹cymi pozycjê tych partii w ramach poszczególnych europej-skich systemów partyjnych. Dodatkowo, transformacja systemów me-dialnych, spowodowana przez umasowienie skali korzystania z Inter-netu na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, rozszerzy³a mo¿liwoœci oddzia³ywania polityków na obywateli poprzez wykorzystanie ideolo-gii oraz propagandy populistycznej. Wybrane konsekwencje i przyczy-ny wymienioprzyczy-nych powy¿ej procesów zosta³y omówione w pracy zbioro-wej „Autorytarny populizm XXI wieku” (red. nauk. Filip Pierzchalski i Bartosz Rydliñski), która ukaza³a siê w 2017 roku, zarówno w wersji papierowej jak i elektronicznej. Obie wersje s¹ dystrybuowane bez-p³atnie. Publikacja zawiera teksty 11 autorów, którzy reprezentuj¹ nastêpuj¹ce polskie oœrodki akademickie: Uniwersytet Kazimierza STUDIA KRYTYCZNE | NR 4/2017: 175-178 | ISSN 2450-9078 | studiakrytyczne.pl
Wielkiego w Bydgoszczy, Uniwersytet Warszawski, Wy¿sza Szko³a Agrobiznesu w £om¿y, Uniwersytet Wroc³awski, Uniwersytet Kardy-na³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie, Akademia Pedagogiki Spe-cjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Nale¿y tak¿e zaznaczyæ, ¿e recenzowana praca zbiorowa ma nie tylko ambicje poznawcze, ale równie¿ popularyzatorskie, bowiem ukaza³a siê ona dziêki wsparciu dwóch organizacji pozarz¹dowych: Fundacji im. Friedricha Eberta – Przedstawicielstwo w Polsce oraz Centrum im. Ignacego Daszyñskiego.
Publikacja sk³ada siê z trzech czêœci: wstêpu, teoretyczno-krytycz-nej rekonstrukcji autorytarnego populizmu oraz europejskich i amery-kañskich recepcji autorytarnego populizmu. We wstêpie redaktorzy naukowi tomu wskazuj¹, ¿e praktyka polityczna, niezale¿nie od sposobu rozumienia suwerennoœci ludu we wspólnocie politycznej, jest œciœle zwi¹zana z dzia³alnoœci¹ polityczn¹. Podkreœlaj¹, ¿e: triada agresja – uleg³oœæ – konwencjonalizm stanowi punkt odniesienia dla wszystkich autorów, których artyku³y znalaz³y siê w tej publikacji. Jej dwa pod-stawowe cele badawcze to: (1) wielop³aszczyznowa i interdyscyplinar-na ainterdyscyplinar-naliza Ÿród³a sukcesów wyborczych ugrupowañ reprezentuj¹cych nurt autorytarnego populizmu, (2) krytyczna rekonstrukcja zjawiska autorytarnego populizmu w ró¿nych kontekstach geograficznych (Pol-ska, Europa, Stany Zjednoczone). We „Wstêpie” wyraŸnie akcentowa-na jest teza, ¿e wzrost zakcentowa-naczenia politycznego populizmu w ostatnich latach jest warunkowany przez rosn¹ce nierównoœci dochodowe.
Czeœæ druga, czyli „Teoretyczna-krytyczna rekonstrukcja autorytar-nego populizmu” sk³ada siê z czterech tekstów.
Pierwszym z nich, który pe³ni funkcjê porz¹dkuj¹ca w zakresie wie-loœci spojrzeñ teoretycznych na populizm i autorytaryzm, jest artyku³
Autorytaryzm a populizm. Zarys wspó³zale¿noœci autorstwa Miros³awa
Karwata. Jego zdaniem, populizm i autorytaryzm to zjawiska wie-loaspektowe oraz wielokontekstowe, których szczegó³owa charakte-rystyka zale¿y od okreœlonego splotu czynników ekonomicznych, spo³ecznych, instytucjonalnych. Zwraca uwagê, i¿ populistyczna forma autorytaryzmu jest zwi¹zana z rozwojem cywilizacyjnym opartym na modelu gospodarki wolnorynkowej. Wskazuje tak¿e, i¿ istnieje populi-styczny model demokracji, który posiada nastêpuj¹ce cechy: mecha-nizm podejmowania decyzji zbiorowych oparty na arbitralnej woli po-litycznej, pos³ugiwanie siê przez populistów w dyskursie publicznym kategori¹ „wiêkszoœci”, przywódca dzia³a w sposób nielimitowany pra-wem, przepisy prawa s¹ traktowane wybiórczo i instrumentalnie.
Andrzej Ci¹¿ela w artykule Czy tylko demagogia? Intelektualne
i edukacyjne konteksty sukcesów prawicowego populizmu w Europie i USA przedstawia paradoksalny charakter zale¿noœci miêdzy
spo³e-czeñstwem przemys³owym a œwiadomoœci¹ spo³eczn¹ warunkowan¹ przez kontekst systemu edukacji, który j¹ wytwarza i podtrzymuje: rozwój technologii nie zwiêksza podmiotowoœci poznawczej jednostki,
176
RECENZJEzmniejsza mo¿liwoœci oddzia³ywania lewicy politycznej na potencjal-nych wyborców.
Artyku³ Populizm jako implikacja technokratyzacji polityki, który napisa³ Artur Laska, stanowi teoretyczn¹ analizê nastêpstw politycz-nych dominacji myœlenia technokratycznego w ramach kapitalizmu wolnorynkowego. Ukazuje, jak podzia³ na oparty na dostêpie do wie-dzy czyni marginalnym przes³anki aksjologiczne w sferze publicznej i zapewnia populizmowi, uznanemu przez autora za ideologiê, popular-noœæ wyborcz¹. Sam populizm autor traktuje on jako sposób reagowa-nia spo³eczeñstwa na dysfunkcje systemu politycznego.
Filip Pierzchalski w tekœcie Estetyka kiczu a rozwój autorytarnego
populizmu w Polsce wskazuje, ¿e estetyka kiczu pe³ni funkcjê
uprawo-mocniaj¹c¹ podstawy rz¹dów PiS po wyborach parlamentarnych z 2015 roku. Jego zdaniem estetyka kiczu to dla polityków tej partii Ÿród³o budowania przewagi taktycznej w rywalizacji politycznej w trzech obszarach: polityki historycznej, katastrofy smoleñskiej, praktyki reli-gijnej. Jednoczeœnie estetyka kiczu umo¿liwia tak¿e dotarcie przekazu PiS do nowych segmentów elektoratu.
Czêœæ trzeci¹, „Europejskie i amerykañskie recepcje autorytarnego populizmu” otwiera artyku³ Samoidentyfikacja populistyczna Frontu
Narodowego jako strategia oddemonizowania partii skrajnie prawico-wej, którego autork¹ jest Anna Paczeœniak. Jest on opisem g³ównych
etapów ewolucji programowej oraz personalnej francuskiego Frontu Narodowego. Autorka s³usznie zauwa¿a, ¿e system wyborczy mo¿e pe³niæ funkcjê ograniczaj¹c¹ zasiêg oddzia³ywania partii populistycz-nych w demokratycznym systemie politycznym.
Paula Wiœniewska w Obliczach populizmu grupy Europa Wolnoœci
i Demokracji Bezpoœredniej podda³a analizie aktywnoœæ programow¹
dwóch eurosceptycznych frakcji politycznych w Parlamencie Europej-skim VIII kadencji: grupy Europa Wolnoœci i Demokracji Bezpoœred-niej (ang. Europe of Freedom and Direct Democracy, EFDD) oraz gru-py Europa Narodów i Wolnoœci (ang. Europe of Nations and Freedom, ENF). Autorka zauwa¿a, i¿ dzia³ania obu frakcji cechuje ograniczona skutecznoœæ dzia³añ na forum Parlamentu Europejskiego, co wynika z ich niskiej spójnoœci programowej oraz braku wspó³pracy z innymi frakcjami.
Dominik Héjj w artykule pt. Wêgry 2010–2017. Ile jest populizmu
w re¿imie Viktora Orbána? diagnozuje aktywnoœæ polityczn¹ koalicji
Fidesz-KDNP poprzez zastosowanie dwóch kategorii analitycznych: populizmu retorycznego i populizmu praktycznego. Ten pierwszy odnosi siê do dzia³añ komunikacyjnych dotycz¹cych tworzenia wizerunku partii politycznej, natomiast drugi obejmuje dzia³ania z zakresu tworzenia i umacniania strukturalnych podstaw poparcia spo³ecznego dla Fideszu.
Tadeusz Nowak w tekœcie Demagogia i populistyczna propaganda
w przekazie publicznym polskich partii opcji narodowo-prawicowej RECENZJE
177
poddaje analizie wybrane elementy aktywnoœci programowej oraz komunikacyjnej polskich ugrupowañ narodowej prawicy odwo³uj¹cych siê do wartoœci narodowych i konserwatywnych i stosuj¹cych regular-nie populistyczne sposoby oddzia³ywania na spo³eczeñstwo. Autor wy-suwa tezê o trwa³ym podziale polskiego spo³eczeñstwa, w którym ry-walizacja polityczna jest obecnie warunkowana przez relacje pomiêdzy blokiem pro-PiS i blokiem anty-PiS; oba maj¹ odmienny system war-toœci i w³asne ideowo-informacyjne obiegi.
Piotr Obacz opisuje zjawisko monizmu politycznego w artykule Mo -nizm polityczny jako wyraz populizmu. Rozwa¿ania teoretyczne na przyk³adzie dokumentów ideologiczno-programowych Prawa i Spra-wiedliwoœci, Solidarnej Polski i Polski Razem. Jego zdaniem analiza
dokumentów programowych tych trzech partii pozwala na wysuniêcie tezy, i¿ programy polityczne tych partii maj¹ charakter monisty-czno-populistyczny.
Anna B¹czkowska, przy wykorzystaniu metodologii Krytycznej Analizy Dyskursu, diagnozuje przemówienia wyborcze Donalda Trum-pa oraz korpus wiadomoœci online dotycz¹cych tego polityka. Wyniki jej analizy wskazuj¹, i¿ D. Trump opiera³ skutecznoœæ swojego przeka-zu wyborczego na tworzeniu dyskursywnej dychotomii pomiêdzy „ob-cymi” (imigranci, elity, zagraniczne przedsiêbiorstwa) a „zwyk³ymi Amerykanami”, co zapewni³o mu sukces w wyborach prezydenckich z 2016 roku.
Omawian¹ publikacjê zamyka artyku³ Trump antyglobalista?
Zna-czenie przegranych amerykañskiego kapitalizmu w wyborach prezy-denckich 2016 roku, którego autorem jest Bartosz Rydliñski.
Wskazu-je on w swoim tekœcie na strategiczne znaczenie wyborcze tzw. „Pasa Rdzy” podczas elekcji prezydenckiej z 2016 roku. Stawia pytanie, jaki powinien byæ kierunek dzia³añ lewicy w kontekœcie rozwoju procesów globalizacyjnych.
Publikacja Autorytarny populizm XXI wieku jest istotnym g³osem naukowców w aktualnej debacie na temat wzrostu znaczenia populi-stów i autorytaryzmu we wspó³czesnych demokratycznych systemach politycznych. Bior¹c pod uwagê zakres prezentowanych tematów, zró¿nicowanie zastosowanych podejœæ teoretycznych oraz interesuj¹c¹ bibliografiê do³¹czon¹ do ka¿dego z artyku³ów powinna ona stanowiæ punkt odniesienia dla tych wszystkich, którzy uwa¿aj¹ fenomen autorytarnego populizm za zjawisko mog¹ce byæ zagro¿eniem dla stabilnoœci ³adu spo³ecznego w Polsce. Wydaje siê, ¿e autorzy tej publikacji oraz organizacje pozarz¹dowe wspieraj¹ce proces wydawni-czy mogliby rozwa¿yæ stworzenie cyklicznej formu³y wydawniczej, która owocowa³by coroczn¹ publikacj¹ wyników rozwa¿añ teoretycz-nych i badañ empiryczteoretycz-nych w zakresie dynamiki rozwoju omawianego zjawiska w aspekcie geograficznym oraz problemowym.
