5 7 6 R E C E N Z JE
K s ię g i e g za m in ó w d o św ię c e ń w d ie c e z ji k r a k o w s k ie j z la t 1573—
— 1614, opracow ał Z d zisław P i e t r z y k , K rak ów 1991, s. 517.
D op iero k ilk a n a śc ie la t tem u zw rócon o u w a g ę n a w ażn e źródło do d ziejó w sta n ó w d u ch ow n ego — k się g i św ięceń . P o d sta w ę ręk op iśm ien n ą o m a w ia n ej e d y c ji sta n o w ią trzy k się g i eg za m in ó w do św ię c e ń z arch iw u m K urii M etro p o lita l n ej w K ra k o w ie. Przed otrzym an iem św ię c e ń k an d yd aci na d u ch o w n y ch skład ali eg za m in y i w y k a z y w a li się tzw . k an on iczn ym ty tu łem św ięceń , czyli z a p e w n ie n iem od p ow ied n ich dochodów . P u b lik o w a n e źródło, w p r z e c iw ie ń stw ie do znanych z a rch id iecezji g n ieźn ień sk iej i d iecez ji p ozn ań sk iej lib r i o rd in a n d o ru m , je s t w y k azem zd ających egzam in k an d yd atów , stąd brak w w ie lu przypadkach w sk azan ia biskuna u d ziela ją ceg o św ięceń , znani są za to egzam inatorzy. S zczeg ó ln ie m iejsce p rzypadło a rch id ia k o n o w i k ra k o w sk iem u , S ta n isła w o w i K rasiń sk iem u . Z ap row a d ził on w K rak ow ie zw yczaj rejestro w a n ia zd ających egzam in k an d yd atów , k o n ty n u o w a n y p rzez jeg o n astęp ców . P raw d op od ob n ie w p ro w a d zen ie ta k ieg o w y k a zu przez K ra siń sk ieg o b yło sk u tk iem p o sta n o w ien ia synodu łęcz y ck ieg o z 1547 r. nakazującego ob ecn ość archidiakona lu b o ficja ła podczas egzam in u *.
W yd aw ca p rzygotow ał ed y cję rozum ow aną, której k lu czem je s t osoba zdająca egzam in. Z ap isy d otyczące p oszczególn ych k an d y d a tó w ułożone są w k o lejn o ści a lfa b ety czn ej. P e łn y zap is składa się z d w óch c ią g ó w danych. P ie r w sz y to im ię i n a zw isk o ordynanda, im ię ojca, m ie jsc e p ochodzenia, d iecezja. D ru gi dotyczy o sob y n ad ającej p row izję, ty tu ł, n a zw isk o i im ię, stop ień n a u k o w y , fu n k cja, m iejsce i rodzaj zap ew n ian ej pracy. P odano także datę złożenia egzam in u i od sy ła cz źród łow y. T rzeba zaznaczyć, że p rzy p isy rzeczow e zostały n ie m a l c a łk o w icie p om in ięte. W n iek tó ry ch przypadkach w y d a w ca k o rzy sta ł z w p isó w p ro w izji w k sięg a ch b isk u p ich i k on systorsk ich . W te n sposób połączono 12 722 z a n isy odn oszące się do 5641 osób. E d y cja opatrzona została k alen d arzem eg za m in ó w oraz in d ek sam i: zgrom adzeń zak on n ych , p ro w izo ró w i m iejsc p och od zen ia k a n d yd atów . W e w stę p ie Z. P i e t r z y k za ją ł się ta k że k ilk om a, zasad n iczym i dla b ad ań d u ch o w ień stw a k w e stia m i. W la ta c h 1600— 1614 83% osób p osiad ających św ięcen ia n iższe zo sta ło k apłanam i. W śród p ro w izo ró w za p ew n ia ją cy ch k a n o n iczn y ty tu ł św ię c e ń Z. P ietr zy k z a u w a ży ł n ie ty lk o d u ch ow n ych , a le tak że p r zed sta w icieli w szy stk ich stan ów , od m o n a rch y aż p o chłopów . W yd aw ca zw r ó c ił u w a g ę n a znaczną różn icę w w y so k o śc i w yn agrod zeń w ik a riu szó w — od 8 do 64 zło. In teresu ją ce b y ło b y p e łn e z e sta w ie n ie tak ich danych, choć n ie w ą tp liw ie w yk racza ono poza o k reślon y tem at. P e w n ą n iek o n sek w en cją je s t tra k to w a n ie p racy w ik a r iu sz y jak o sta łej, p rzy jed n o czesn y m spostrzeżen iu , że w u m ow ach p ro w izy jn y ch (także w o d n iesien iu do w ik a riu szy ) o k reślan o czas ich o b o w ią z y w a nia. Z byt k a teg o ry czn e jest tw ierd zen ie au tora, że „w ym agan ia n ie b y ły w y g órow ane" (s. 11), a „ k w a lifik a cje u m y sło w o -m o r a ln e ” n ie b y ły b liżej ok reślon e (s. 8). P rzecież to w ła śn ie dla d ie c e z ji k ra k o w sk iej b isk u p B ernard M a cie jo w sk i w y d a ł w 1601 r. lis t p a stersk i (tzw . „P astoraln ą”) o k reśla ją cy m . in. k o n k retn e w y m a g a n ia sta w ia n e kan d yd atom do stanu d u c h o w n e g o 1. C zy r z e c z y w iśc ie b y ły o n e n ie w y g ó ro w a n e? Z astan aw iając się n ad od p ow ied zią n a to p y ta n ie n a le ż y w zią ć pod u w a g ę ó w czesn e m o żliw o ści k szta łcen ia i potrzeb y w iern y ch . Z asta n a w ia sp o strzeżen ie autora, że d aty e g za m in ó w p o k r y w a ły się z datam i św ięceń . T rudno so b ie w yob razić, ab y jed n eg o dnia jed n a lu b d w ie o sob y p rzep row ad ziły
’ S. O l c z a k , D u c h o w ie ń stw o p a ra fia ln e w d ie c e z ji p o z n a ń s k ie j w końcu
X V I i p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w ., L u b lin 1990, s. 107.
* S. L i t a k , S tr u k tu r a i fu n k c je p a r a f ii w P o lsce, [w :] K o śc ió ł w P o lic e .
S tu d ia n a d h isto rią K o ścio ła w P o lsce, pod red. J. К ł о с z o w s к i e g o, t. II:
R Ë C È N Z JË
5 7 7
eg za m in k ilk u d ziesięciu k an d yd atów , a n a stęp n ie ty lu ż u d zielon o w uroczystej o p raw ie św ię c e ń k ap łań sk ich . Zdarzało się, co w y n ik a z k alen d ariu m zesta w io n eg o p rzez w y d a w cę, że jed n a osoba eg za m in o w a ła n a w e t 80 kan d yd atów . N a su w a się p y ta n ie, czy eg za m in y trak tow an o bardzo sw ob od n ie, czy też w p isy w a n o jedną datę eg za m in u dla w szy stk ich osób p rzyjm u jących św ię c e n ia teg o sam ego dnia.
Z. P ietr zy k poru szył także n ieb a g a teln y prob lem poch od zen ia sta n o w eg o kleru. N ie p op rzestał na rozróżnieniu w ie ś — m iasto, ale w y d z ie lił grupę w yw od zącą się ze szla ch ty . Za k ry teriu m p rzy n a leżn o ści do teg o stan u u zn ał n a zw isk o w y m ien ion e w herbarzach i m iejsco w o ść stan ow iącą w ła sn o ść szlachecką. P o ch o d ze nie sta n o w e u stalon o dla 1845 osób n a 5641 ordynandów . N ie ste ty , w y d a w c a n ie w y ja śn ił p rzyczyn n ieu sta len ia poch od zen ia sta n o w eg o n ie m a l 2/3 badanej zb io row ości. P rzy 11,5% p rezb iteriów o n ie u sta lo n y m pochodzeniu (jak to się m a do opisanej w y żej k w estii? ) p rzew ażali sy n o w ie m ieszczań scy — 59,7%, a poch od ze n iem szla ch eck im i ch łop sk im leg ity m o w a ło się po 16,4%. In teresu ją co w y g lą d a porów n an ie d an ych op racow an ych przez Z. P ietrzyk a dla d iecez ji k ra k o w sk iej i S. O l c z a k a dla d iecez ji p o z n a ń s k ie j3. Z esta w ien ie to, jak i uk azan e przez w y d a w cę m o żliw o ści w yk o rzy sta n ia k siąg św ięceń , w sk azu ją n a potrzebę d alszych stu d iów .
D a riu sz G łó w k a
U rszu la A u g u s t y n i a k , T e s ta m e n ty e w a n g e lik ó w r e fo r m o w a -
n y c h w W ie lk im K s ię s tw ie L ite w s k im , W yd aw n ictw o S em p er, W ar
szaw a 1992, s. 250.
B ad an ia h isto ry czn e oparte n a za w a rto ści testa m en tó w o ż y w iły się ostatnio i w P o ls c e 1. W tej n ie z b y t o b fitej ilo ścio w o tw órczości na u w a g ę za słu g u je w y d an ie przez U rszu lę A u g u s t y n i a k testa m en tó w w y zn a w có w k a lw in izm u . J est to d ru gie w ciągu ostatn ich la t w y d a w n ic tw o testa m en tó w z teren u W ielk iego K się stw a L itew sk ieg o . W 1984 r. s. M ałgorzata B o r k o w s k a , O SB w y d a ła tom ta k ich źród eł p ochodzących g łó w n ie z a rch iw u m b en ed y k ty n ek w ile ń sk ic h , prze c h o w y w a n eg o ob ecn ie w żarn ow ieck im k lasztorze tego zgrom adzenia. N ie b yła p ion ierk ą, b o w iem ten n u rt bad aw czy zap oczątk ow ał przed 67 la ty O tton (nie O skar, ja k w in d ek sie pracy, s. 241) H e d e m a n n . W ybór S. B o rk o w sk iej — n ad er ż y c z liw ie p rzy jęty przez k ry ty k ę (k ilk an aście bez w y ją tk u p o zy ty w n y ch recen zji) — za w iera ł rozporządzenie o sta tn iej w o li 25 k a to lik ó w i 2 w y zn a w có w p ra w o sła w ia . B rak ow ało w ię c p r zed sta w icieli in n y ch k o n fesji.
D ysp rop orcję tę p o sta n o w iła — jak w id a ć ■— w y ró w n a ć U. A u gu styn iak . Po in teresu ją cy m stu d iu m n a tem at testa m en tó w K rzysztofa R a d z iw iłła 2 w yd ała testa m en ty i le g a ty 16 te sta to ró w w y zn a n ia ew a n g elick o -refo rm o w a n eg o . J e d y n y m w y ją tk ie m , i to raczej k a to lick im d e n o m in e , je s t rozporządzenie A n n y M arii R a d ziw iłło w ej (nr 13).
2 N a p o d sta w ie pozn ań sk ich k sią g św ię c e ń z la t 1588— 1619 u stalon o, że z m ia st poch od ziło 60% d u ch o w ień stw a w arch id iak on acie w a rsza w sk im i 80% w części w ie lk o p o lsk ie j d iecez ji (S. O l c z a k , op. cit., s. 80 i nn.).
1 L itera tu rę w sk a zu je A. K arp iń sk i, Z a p is y „pobożne" i p o s ta w y r e lig ijn e
m ie s z c z e k p o ls k ic h w ś w ie tle te s ta m e n tó w z d ru g ie j p o ło w y X V I i X V I I w ., [w :] T r y u m f y i p o ra ż k i, pod red. M. B o g u c k i e j , W arszaw a 1989, s. 207—208.
2 W ize ru n e k K r z y s z to f a II R a d z iw iłła ja k o m a g n a ta -e w a n g e lik a w ś w ie tle jeg o
