418 Z A P I S K I
W y d a w n ictw o op atrzon e z o sta ło z w ię z łą p rzed m o w ą S tefa n a K i e n i e w i c z a , ch arak teryzu jącą ręk op is i o k o liczn o ści jeg o p o w sta n ia . P o m in ięto n a to m ia st ob szer n ie jsz e in fo rm a cje o autorze, z racji dosyć o b szern ej litera tu r y , która go dotyczy.
A.S.
L ajos L u k â c s , Th e V a t i c a n an d H u n g a r y 1846— 1878. R e p o r t s and
C o r r e s p o n d e n c e on H u n g a r y o f th e A p o s to l ic N u n cio s in Vie nna,
A k a d ém ia i K iadó, B u d ap est 1981, s. 795.
K siążk a sk ład a się z dw óch części; p ie r w sz a (s. 7—201) to obszerna rozpraw a (za ty tu ło w a n a „H istorical A n a ly sis”), om a w ia ją ca d zieje p a p ie stw a oraz K o ścio ła k a to lick ieg o w m on arch ii H ab sb u rgów w la ta c h 1846—1878. D a ty gran iczn e, w y zn aczające p o n ty fik a t P iu sa IX , p rzy jęte z o sta ły z u w a g i na o g ra n iczen ia d ostęp u do a r c h iw ó w w a ty k a ń sk ich . A u tora in te r e su je g łó w n ie p o lity k a S to lic y A p o sto l sk iej, k tórą p rzed sta w ia na szero k im tle w ło sk ie g o R isorgim en to i w y d a rzeń eu ro pejsk ich .
D ru gi w ą te k to k w e stie w ew n ą trza u stria ck ie: p o lity k a H a b sb u rg ó w w dobie W iosny L u d ów , rea k cji la t p ięćd ziesią ty ch X I X w ., b u d ow an ia d u a listy czn ej str u k tu ry m on arch ii i p ierw szeg o o k resu jej fu n k cjo n o w a n ia . S k ąd in ąd au tor sięg a n ieco dalej w stecz, u k azu jąc tra d y cje jó źefin iz m u i proces o d ch od zen ia od n ich . S y g n a liz o w a n e w ty tu le sp ra w y w ę g ie r sk ie p rezen to w a n e są d osyć w str z e m ię ź li w ie: w ie lk a p o lity k a zd ecy d o w a n ie w y p ie r a za g a d n ien ia zw ią za n e z K o ścio łem k a to lick im w k rajach K oron y św . S tefa n a . J e st to p o c z ę śc i w y n ik ie m dokonanej p rzez L u k a c s a se le k c ji m a teria łu . W o m a w ia n ej r o zp ra w ie w y k o r z y sta n o oprócz źród eł z A rch iw u m W atyk ań sk iego ta k że p a p iery a u stria ck ieg o M in iste r stw a S p ra w Z agran iczn ych p rzech o w y w a n e w H a u s- H o f- u nd S ta a tsa r c h iv w W iedniu, a rch i w a lia w y tw o r z o n e p rzez a d m in istra cję lo k a ln ą oraz d o k u m en ty z w ę g ie r sk ie g o A rch iw u m P r y m a so w sk ie g o w E sztergom .
D ruga część p u b lik a cji p rzy n o si 368 ra p o rtó w i listó w . K ilk a n a śc ie z n ich to in stru k cje i od p ow ied zi p rzesy ła n e do w ie d e ń sk ie j n u n cja tu ry p rzez w a ty k a ń sk ie g o ka rd y n a ła sek retarza stanu. R eszta to p ism a w y ch o d zą ce z W iednia; i tu dokonano d alek o id ą cej se le k c ji, jako że — ja k in fo rm u je au to r — z o k resu ob jętego jego b a d a n ia m i d och ow ało się ich około 10 000 (por. s. 16). L u k âcs o p u b lik o w a ł je in
e x te n s o ; w ło sk ie o ry g in a ły op a trzy ł a n g ie lsk im i reg esta m i. P r z y p isy z o sta ły zn a cz
n ie ogran iczon e z u w a g i na za w a rto ść r o zp ra w y w stę p n e j, w k tórej m .in. n a k re ślon o sy lw e tk i k oresp on d en tów . W to m ie zn ajd u ją się też p od ob izn y w ie d e ń sk ic h n u n cju szy i w y b itn ie jsz y c h d o sto jn ik ó w K o ścio ła w ę g ie r sk ie g o tej epoki.
W y d a w n ictw o zaw iera k ilk a p o lo n ik ó w . W rap ortach z 1846 r. je s t p arę w z m ia n e k o p rzy łą cz en iu do A u strii R zeczy p o sp o litej K ra k o w sk iej (n o ta b en e ich treść św ia d czy o w y k o r z y sty w a n iu n ie z b y t w ia ro g o d n y ch i chyba w y łą c z n ie o ficja ln y ch źródeł od n ośn ych in form acji: n u n cju sz V ia le p isze, że „ k lasy p ra cu ją ce” b. W ol n eg o M iasta K rak ow a z r ad ością p r z y ję ły za m ia n ę ty r a n ii p o lsk iej ary sto k ra cji na op iek ę rządu au striack iego; por. s. 222). W dw a la ta późn iej rap o rty w sp o m i n ają m a rg in eso w o a. sy tu a c ji G a lic ji pod czas W iosn y L udów . N ie sły c h a ć w n ich n a to m ia st ech p o w sta n ia sty czn io w eg o ; sk ą d in ą d do n in iejszej ed y c ji w e sz ło sto su n k ow o n ie w ie le te k s tó w z la t 1863— 1864. T ylk o sp orad yczn ie p isy w a n o z W iednia do W atyk an u o sy tu a c ji k a to lik ó w w R o sji — choć autor stw ierd za , że kraj ten, ja k ró w n ież p ro testa n ck ie p a ń stw a n ie m ieck ie, z n a jd o w a ły s ię w kręgu za in te r e so w a ń n a d d u n a jsk iej nuncjatu ry' P o tw ie r d z a ją to za w a rte w je j p ó źn iejszy ch rap ortach in fo rm a cje i o p in ie d oty czą ce p ru sk ieg o K u ltu rk am p fu .
Z A P I S K I 4 1 9
W y d a w n ictw o zaopatrzono w in d e k sy oso b o w y i g eo g ra ficzn y oraz w m ap y p r zed sta w ia ją ce o rgan izacją te r y to r ia ln ą K ościoła w k ra ja ch w ą g iersk ich . N ie u leg a w ą tp liw o śc i, że m ożn a b y sporządzić — p rzejrza w szy te sa m e źródła — p od ob n y w y b ó r d otyczący sp ra w p olsk ich .
A S .
Istv a n D e a к, T h e L a w f u l R e w o l u ti o n . L ouis K o s s u t h a n d the
H u n g a r ia n s 1848— 1849, C olu m b ia U n iv e r sity P ress, N e w Y ork 1980,
stron X X I, 415.
H isto ry k a m ery k a ń sk i w ę g ie r sk ie g o pochodzenia, w ie lo le tn i d y rek to r In sty tu tu Ś rod k ow o-W sch od n iej E uropy w C olum bia U n iv e r sity , autor p u b lik a cji zw ią z a n y ch z p rob lem am i d ziejó w e u ro p ejsk ich X X w . w sposób k la r o w n y i k o n se k w e n t n y u k a zu je fu n d a m en ta ln e k w e s tie g en ezy i r o zw o ju r e w o lu c ji w ęg ie r sk ie j 1848— 1849 r. p oprzez p o gląd y, id e e i d zia ła ln o ść K ossu th a w o k resie tej r e w o lu c ji i la ta c h ją p o p rzed zających . W ośm iu rozd ziałach (u zu p ełn io n y ch w stę p e m i za k o ń czen iem ) ch a ra k tery zu je n a ro d zin y p o lity czn o -sp o łeczn eg o p rogram u K ossu th a w la ta ch 1841— 1847 oraz p rób y jeg o r e a liza cji (i m o d y fik a cji) w to k u rew o lu cji.
B ardzo m ocno i p rzek on u jąco a k cen tu je ro lę n o w o czesn eg o (fa k ty czn ie — eg o isty czn eg o ) n a cjo n a lizm u w ty m program ie. B e z w zg lęd n y k o n flik t w ę g ie r sk o - -s ło w ia ń sk i p r z e w id y w a ł K o ssu th jeszcze przed W iosną L u d ów , a le m ia ł n a d zieję, ż e W ęgrzy u zy sk a ją w n im ja k ie ś w sp ó łd z ia ła n ie lu d n o ści n iem ieck iej i ru m u ń sk iej (s. 45). G ru n to w n ie i z w ie lk ą sy m p a tią a n a lizu je p rogram sp o łeczn o -g o sp o d a rczy K o ssu th a słu szn ie w sk a zu ją c, że b y ł p od p orząd k ow any celo m n a rod ow ym , potrzeb ie in te n sy w n e j m o d ern iza cji o jczy zn y i stw o rzen ia m o cn y ch p o d sta w ek o n o m iczn y ch i sp o łeczn y ch dla p ełn ej n arod ow ej eg z y ste n c ji W ęgrów . N a to m ia st w a rto dodać, że za sa d y p o lity k i n aro d o w o ścio w ej za ró w n o przed, ja k w to k u r e w o lu c ji b y ły p rzeja w em rod zącego się ostrego n a cjo n a lizm u b u rżu a zy jn o -d em o k ra ty czn eg o i p o czu cia rosn ącego zagrożen ia w ą g iersk ich m a k sy m a listy czn y ch in te r e só w n arod ow ych ze stro n y in n y c h ru ch ó w n a ro d o w y ch w k rajach K orony W ęg iersk iej (autor p o św ię c a im sta n o w czo zb y t m ało m iejsca ). U k a zy w a n a p rzez K o ssu th a p ersp ek ty w a p o z y ty w n ie o d d zia ły w a ła na rozw ój w ę g ie r sk ie j św ia d o m o ści n a ro d o w ej, a le w s f e r ze p rogram u p o zy ty w n eg o , rzec z y w iste g o d ziałan ia p o lity czn eg o b y ła drogą d o n ik ąd . N a to m ia st słu szn ie au tor ch a ra k tery zu ją c o sta tn i eta p k r y sta liz o w a n ia p ro gram u K ossu th a przed re w o lu c ją a k cen tu je m iejsce ra b a cji g a lic y jsk ie j 1846 r. (s. 54 n.) i k o n flik tó w z C h orw atam i na se jm ie 1847 r. (s. 59) oraz sp e c y fik ę tego p rogram u d em o k ra ty czn o -b u rżu a zy jn eg o stw o rzo n eg o p rzez ziem ia ń sk ą szlach tą, n ie zaś —· p rzem y sło w ą b u rżu azję (i p o czy tu je to za słab ość czy b łą d K ossutha).
P o lak on iczn ej c h a ra k tery sty ce p ełn eg o triu m fu p o lity k i refo rm sta n o w ią c e g o p ie r w sz y le g a lis ty c z n y okres r e w o lu c ji (rozd ział II) D e а к a n a lizu je sk o m p lik o w a n e u w a ru n k o w a n ia , a n a d e w sz y stk o a k ty w n o ść ra d y k a łó w w ę g ie r sk ic h z K o ssu th e m n a cz e le o k reśla ją ce ew o lu c ję , „od le g a lizm u do r e b e lii”, ja k a n arasta od sc h y łk u k w ie tn ia do k o ń ca sierp n ia 1848 r. (rozdział III). W śród p o d sta w o w y ch k w e s tii sp o łeczn y ch d y n a m izu ją cy ch rozw ój r e w o lu c ji lo k u je (z n ie ja k ą przesadą) p ro b lem ży d o w sk i i u d zia ł Ż yd ów w ę g ie r sk ic h w ra d y k a ln y ch n u rta ch ruchu (s. 113— 117 i in.). B ardzo la k o n iczn ie ch a ra k tery zu je p oczątk i a n ta g o n izm ó w m ięd zy W ęgram i a lu d n o ścią sło w ia ń sk ą i ru m u ń sk ą stw ierd za ją c, że p rzy w ó d cy w ęg ierscy n ie p ró b o w a li szu k ać k om p rom isu z jej a sp ira cja m i n a ro d o w y m i, g d y ż u tru d n ia ły to zarów n o p oczątk ow a e u fo ria z p o w o d u p ok ojow ego z w y c ię łtw a , ja k p ó źn iejsza św ia d o m o ść p o sia d a n ia siln e j, n arod ow ej arm ii. T rudno zgod zić sią z n iek tó ry m i o cen a m i ro zw o ju w y d a rzeń w e w r z e śn iu (rozdział IV), g d z ie ch yb a zb y t w y łą c z n ie
