Złoża gazu ziemnego we wschodniej części Morza Śródziemnego: implikacje dla Cypru

Złoża gazu ziemnego we wschodniej

części Morza Śródziemnego:

implikacje dla Cypru

2014

PRZEMYSŁAW

OSIEWICZ

DOI : 10.14746/rie.2014.8.7

Złoża gazu ziemnego we wschodniej części

Morza Śródziemnego: implikacje dla Cypru

Wprowadzenie

Odkrycie wielkich złóż gazu ziemnego we wschodniej części Morza Śródziemnego stanowi szansę nie tylko napowszechnewzbogacenie,wzrost wolumenu inwestycji czy zwiększenie liczby miejsc pracy, ale może przyczynić się także dowzrostu regio­ nalnego bezpieczeństwa i stanowić zachętędo uregulowania dotychczasowychspo­ rów. Jest teżdruga stronamedalu. Kwestiaeksploatacjizłóżmoże wywoływać nowe spory lub nawetdoprowadzić do konfliktu. W przypadku złóż cypryjskich obascena­ riusze sąnadal prawdopodobne. Nieuregulowany problem polityczny wpływa bowiem pośrednio na kwestie energetyczne, zwłaszcza możliwości inwestycyjne związane z późniejszym przesyłem. Kluczową rolę odgrywajątrzystrony: 1) Republika Cypryjska, która de facto jest państwem podzielonymi administrowanym jedynie przez Greckich Cypryjczyków; 2) nieuznawana przez społeczność międzynarodową, za wyjątkiem Turcji, Turecka Republika Północnego Cypru-państwo Tureckich Cypryjczyków oraz 3) Turcja. Celemniniejszego rozdziału jest zbadaniewpływu kwestii energetycznych na pozycję Cypru w regionie, jego sytuację gospodarczą oraz negocjacjepomiędzy Greckimi i Tureckimi Cypryjczykami.

Kwestia cypryjska od prawie czterdziestu lat pozostaje jednym z najdłużejnieure­ gulowanych sporów międzynarodowych. TureckichCypryjczyków i Greckich Cypryj­ czyków dzieli prawiewszystko. Między stronaminiema zgodynawet codo tego, jaki moment należy uznać za początek sporu. Tureccy Cypryjczycy wskazująna walkimię­ dzyczłonkami obu społecznościwlatach 1963-1964i będącyichkonsekwencją fak­ tycznykoniec demokracji konsocjacyjnej, obowiązującej wRepublice Cypryjskiejna podstawie Konstytucji z 1960roku. Z kolei Greccy Cypryjczycy uważają,iż momen­ tem przełomowym było naruszenie integralności terytorialnej Cypruprzez Turcjęla­ tem 1974roku1. Jedną z jego konsekwencji pozostaje faktyczny podziałwyspy,który nabrał szczególnego znaczenia pojednostronnej deklaracji utworzeniawłasnego pań­ stwaprzez społecznośćTureckichCypryjczyków w północnej częściwyspy z 15 listo­ pada 1983 roku. Wówczas proklamowana została Turecka Republika Północnego Cypru, którądeiure uznałajedynie Turcja.

1 Więcej na temat źródeł, przebiegu i konsekwencji kwestii cypryjskiej zob. A. Adamczyk, Cypr

- dzieje polityczne, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002; P. Osiewicz, Pokojowa re­ gulacja kwestii cypryjskiej. Aspekty prawne i polityczne, Wydawnictwo Mado, Toruń 2008; P. Osie­

W tak złożonym kontekście politycznym nie może stanowić zaskoczenia fakt, iż wszystkie dotychczasowe próby uregulowania sporuzakończyły sięniepowodzeniem. Wielkiwysiłek włożony wproces zbliżenia stron przez kolejnychsekretarzy general­ nych ONZ w ramach misji dobrych usług w praktyce nie tylko nie zaowocował osiągnięciemporozumienia, ale nawet nie doprowadził dojakiegokolwiek przełomu w negocjacjach,nie licząc dwustronnychporozumieńz 1977 i 1979roku, które dodzi­ siaj wyznaczają ramydla procesunegocjacyjnego. Skoro obu społecznościnie można połączyć dzięki procesowidialogu politycznego, możemogłoby się to stać dzięki poja-wieniusięwspólnego interesu, zwłaszcza bardzo wymiernego,który przyniósłbyokre­ ślone zyski zarówno GreckimCypryjczykom,jak i Tureckim Cypryjczykom?

Szansa na rozwój takiego scenariuszapojawiła się wraz z odkryciem bogatychza­ sobów gazu ziemnego pod szelfem we wschodniejczęściMorza Śródziemnego. Udo­ kumentowane złoża zlokalizowane sąprzede wszystkim w okolicach południowych wybrzeży Cypru, znajdujących siępodefektywnąkontroląwładzRepubliki Cypryj­ skiej. Równocześnie pojawiły się sygnały,iż inne złoża mogą znajdowaćsię w strefie wód de facto kontrolowanych przez Turecką Republikę Północnego Cypru.

Niniejszy artykuł stanowi próbę ustalenia wpływukwestiisurowcowejna proces negocjacyjny na Cyprze orazjego relacje z Turcją. Czy odkrytezłoża gazu stanowią szansę na zbliżenie stanowisk, czy też wręcz przeciwnie- są kolejnym potencjalnym polemkonfliktu? Skoro w ramachprocesu integracji europejskiej wspólnota interesów gospodarczych pomogłaprzezwyciężyćpodziały polityczne oraz powojenne urazy, czy taki sam scenariusz możezaistnieć równieżna Cyprze? By to ustalić,analizie pod­ dane zostałydostępne dokumenty dotyczące wielkości złóż orazplanów ich eksploata­ cji,oświadczenia polityków po obu stronach linii Attyli orazdziałania podejmowane zarówno przez kierownictwa obu cypryjskich społeczności, jak równieżprzez rozmaite podmioty gospodarcze działające na ich zlecenie.

Złoża gazuziemnego we wschodniej części Morza Śródziemnego: implikacjeregionalne

W 2004 roku Tassos Papadopulos, ówczesnyPrezydent Republiki Cypryjskiej, ogłosił, iż Cypr skorzystazprawa do ustanowieniawyłącznej strefyekonomicznej (EEZ -Exclusive Economic Zone), przysługującego mu namocy Konwencji Narodów Zjednoczonych oprawie morza z 1982 roku(Kariotos, 2011, s. 45-56). Artykuł 56 Konwencji stanowi, jakieprawa przysługują państwuw ramach jego EEZ. Zaliczają się do nich:

- prawodo „badania, eksploatacji i ochronyzasobównaturalnych,zarówno żywych, jak i nieożywionych, wód morskich pokrywających dno, a także dna morskiego i jegopodziemia orazgospodarowania tymizasobami”;

- prawobudowania i wykorzystywania sztucznych wysp, instalacjiikonstrukcji; - prawo doprowadzenia badań naukowych morza;

- prawo do ochronyi zachowania środowiska morskiego (Konwencja, 1982). Co niezwykle istotne, każde państwo korzystające we własnej EEZ z przysłu­ gujących mupraw, musi jednocześnieuwzględniać prawa i obowiązki innych państw.

W złożonej sytuacji dotyczącej cypryjskiej EEZ, sprawę dodatkowokomplikuje istnie­ nie dwóch suwerennych brytyjskich baz wojskowych naCyprze- Dekelii i Akrotiri. Z prawnego punktuwidzenianawet brytyjskie władze mogłyby siędomagać udziału w podziale cypryjskiegoszelfu, atakże udziałuw zyskach, pochodzących zjego poten­ cjalnej eksploatacji.Na podstawie umowy z 1960 roku władze Republiki Cypryjskiej zrzekły sięwszelkich roszczeń nietylko w stosunkudo samych baz, ale także przy­ ległych do nichobszarów morskich (The 1960Treaties,s. 23).

Wświetle powyższych uregulowań, niemożedziwić fakt, że pierwsze potwierdzo­ ne odwiertynaszelfiewe wschodniej częściMorza Śródziemnego- izraelskie pola Noa(1999)i Mari-B (2000) - zachęciły władzeRepubliki Cypryjskiej do ustanowienia własnejEEZorazzainicjowania poszukiwań złóż. Decyzjazbiegłasię w czasie z roz­ poczęciemeksploatacji złóż Mari-Bprzez Izrael.

Obecnie w tak zwanym basenie Lewantu występujekilkanaściepotwierdzonych złóż. Prawie wszystkie, zawyjątkiemcypryjskiego pola Afrodyta, sąpołożonew EEZ Izraela. Sąto, między innymi, największe spośród dotychczas odkrytych złóż - Tamar, 2009 oraz Lewiatan, 2010 (Eastern, 2013). Geolodzyzakładają, żezłóż jest o wiele więcej, także w strefach innych państw,niemniejnie sąto jeszcze informacje potwier­ dzone przez udane odwierty.

Intencją RepublikiCypryjskiej jest wykorzystanie odkrycia złóż gazu we wschod­ niej części Morza Śródziemnego dowzmocnienia swej pozycjiregionalnej,a także rozwoju integracji z państwami regionu. W lipcu 2013Prezydent Republiki Cypryj­ skiejNikos Anastasiadis oświadczył: „Cypr może stać się filarem współpracyener­ getycznejpaństw położonychwe wschodniej części Morza Śródziemnego. Mój rząd jest zdeterminowanyi zdecydowany, by wybudowaćterminaldo skraplaniai póź­ niejszego eksportu gazuLNG. Budowasieci przesyłowej gazuziemnegowewschod­ niej części MorzaŚródziemnegoumocni regionalnebezpieczeństwo energetyczne, przyciągnie inwestycjezagraniczne,przyczyni się doutworzenianowych miejsc pracy, a przede wszystkim stanie się źródłem wzrostu gospodarczego dla wszystkich państw regionu. Energia nie powinna być źródłem konfliktu, lecznarzędziemsłużącymdo rozwiązywania konfliktów oraz pogłębianiaregionalnej integracji” (Interview, 2013, s. 13).

Idealistyczne plany i najlepszezałożenia niemogą jednak, niestety, wyelimino­ wać równoległych zagrożeń. Owszem, złożamogą stanowić zachętę do rozwijania regionalnej współpracy, ale mogą stać się równieżprzedmiotem nowych sporów międzynarodowych. Zdaniem Jamesa Stockera współpraca energetyczna w regionie wschodniego Morza Śródziemnego nie będzie możliwa z wielu powodów. Na prze­ szkodzie stanąprzede wszystkim nieuregulowanekwestiepolityczne takie jak brak stosunków dyplomatycznychpomiędzy Izraelem aLibanem,napięteostatniorelacje Izraela z Egiptem,rywalizacja grecko-turecka czy też wreszcie,najbardziejinteresujący w kontekście niniejszego artykułu, brak stosunków dyplomatycznychi rywalizacja pomiędzyRepublikąCypryjską a Turcją(Stocker,2012,s.579-580).Przykładowo,Li­ bani Izrael prowadzą spór dotyczący przebiegu granicich wyłącznych stref ekono­ micznych.

Turcja oraz Tureccy Cypryjczycypostanowili oprotestowywać zawieranie przez Cypr umów z innymi państwami w regionie odnośnie przebiegugranic wyłącznych

stref ekonomicznych2. Tak stało się, na przykład,w przypadku umowy cypryjsko-li- bańskiej z 2007 roku. By blokowaćdziałania rządu Republiki Cypryjskiej, Turcja oraz władze Tureckiej Republiki Północnego Cypru także podpisały umowę rozdzielającą szelf między nimi, co spotkało się ze zdecydowanąreakcjąGreckich Cypryjczyków. Po pierwsze dlatego, iż władze Republiki Cypryjskiej nie uznająpaństwa Tureckich Cypryjczyków i uznają północny Cyprza obszary okupowane. Tym samym odmawiaj ą Tureckim Cypryjczykom prawa do zawierania jakichkolwiek umów. Po drugie, po­ dział szelfu miałbyć niekorzystnyz cypryjskiegopunktuwidzenia, gdyż Turcja otrzy­ mała znaczące obszary znajdujące się de facto w cypryjskiej wyłącznej strefie ekonomicznej.

2 Warto zaznaczyć, że Turcja nie jest stroną Konwencji NZ o prawie morza. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy stanowią spory z Grecją w basenie Morza Egejskiego. Więcej na ten temat zob. P. Osiewicz, Spory grecko-tureckie w basenie Morza Egejskiego, w: Spory - konflikty zbrojne - terro­ ryzm. Dysfunkcjonalne czynniki współczesnych stosunków międzynarodowych, pod red. W. Malen- dowskiego, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2006. Zob. także: M. X. Kyriakou,

Kryzys egejski, MAW, Warszawa 1989.

Co ciekawe,już w2003 roku Cyprpodpisał z Egiptem umowę o ustaleniu przebie­ gu granicy pomiędzy ich wyłącznymi strefamiekonomicznymi i to w sytuacji, gdysam jeszczenie zadeklarował utworzenia takiej strefy. Zmiana nastąpiław 2004 roku, gdy przyjęta została ustawa nr64,na mocy której Cypr ustanowił własną EEZ(Kariotos, 2011, s. 47). Jak dotychczas, dwustronnymdokumentemo największym znaczeniu politycznym pozostaje umowa pomiędzyIzraelem a Republiką Cypryjską, zawarta

17 grudnia 2010 roku.Na jej podstawie obapaństwa uzgodniłyprzebieg granicy nasty­ ku wyłącznych stref ekonomicznych. I wtym przypadku nie obyło się bez tureckiego sprzeciwu. WładzeTurcjiwysłały kilkanotprotestacyjnych doSekretarza Generalne­ go ONZ(Stocker, 2012, s. 585-586). Takie działania nie są wstaniezablokować cy­ pryjskich poszukiwań, lecz z pewnościąprzyczyniają się do wzrostu niepewności wśród potencjalnychinwestorów.

Rozdział koncesji naposzukiwania i eksploatację złóż cypryjskich, czyli wielkie mocarstwa wracają do gry

Amerykańska firma Noble Energy International, zajmująca się poszukiwaniami i wydobyciem gazu zizraelskich złóż we wschodniej części Morza Śródziemnego (Ta­ mar,Lewiatan), wygrała przetarg naprowadzeniepierwszego etapu poszukiwań w wy­ łącznej strefie ekonomicznej Cypru. Za przełomowy moment uznaj e się grudzień 2011 roku, gdy sukcesem zakończył się odwiert w strefie12, znajdującej sięna polu ga­ zowym Afrodyta. Analitycy Noble Energy ocenili wielkość złóż na198 miliardów m3, które mogłyby pokryć zapotrzebowanie na gaz naCyprze w okresie około 100 lat i jeszczepozwoliłyby na jego eksport(Country Review, 2012, s. 39).

Wkrótce poodkryciu bogatych złóż strefy 12, ówczesny Prezydent Dimitris Chri­ sto fias zadeklarował: „W przypadku eksploatacji złóż gazu, staramy się postępować rozsądnie w ramach granic wyłącznej strefy ekonomicznej Republiki Cypryjskiej.

Będziemy nadalposzukiwali kolejnych złóż w granicach prawa międzynarodowego, a zwłaszcza prawa morza” (InterviewwithDemetrisChristofias, 2012, s. 20).

Tak dobre informacje wprowadziły wstan euforii nie tylko inwestorów, ale także cypryjskich polityków. Pojawiły sięodważneprojekty inwestycji w przemysłenerge­ tyczny. Zaplanowano,między innymi, budowę gazociągu łączącego terminal w Vassi-likos z polem gazowym Afrodyta oraz budowę terminala LNG. Wartość samych inwestycji w Vassilikos wyceniono naokoło 300 milionów euro, natomiast budowę ter­ minala LNG na aż 10 miliardów USD. I tymrazem sukces odniosła strona amerykań­ ska (Noble Energy), która, jak dotychczas, skutecznie eliminuje z gry koncerny rosyjskie,żywotnie zainteresowane cypryjskimi złożami zewzględu na bardzodobre relacje polityczne i gospodarcze zCyprem(Interview with Demetris Christofias, 2012, s. 20). Memorandum w sprawie terminala LNG zostałopodpisane w czerwcu 2013 roku. Na jego podstawie wiadomo, że inwestycja ma zostać zrealizowana dzięki współpracytrzech podmiotów (amerykańskiego Noble Energy oraz izraelskich Delek Drilling iAvner Oil Exploration).Jej skala wpływajednak na termin realizacji- 15 lat. Budowa masięrozpocząć w2015 roku.

Cypryjczycynadal zakładają, że ich terminal LNGmógłbyobsłużyć także złoża izraelskie, ale obecnie wiele wskazuje nato, iż Izrael planuje własną inwestycję tego typu(Eastern, 2013). Decydują o tym zapewne względy bezpieczeństwa, a nie tylko rachunekekonomiczny. Wten sposóbIzrael uniezależni się zarównopod względem dostępu do gazu, jak i jego eksportu.

Alternatywę dla budowyinstalacji LNG stanowi rozbudowa regionalnej sieciprze­ syłowej (gazociągi). W gręwchodzą trzy inwestycje: 1)budowa rurociągu ze wschod­ niej części Morza Śródziemnego do Krety,2) nowy gazociąg łączący złoża zTurcją oraz 3)budowa gazociągu do Egiptuiwykorzystanie jego infrastruktury LNG(Eastern,

2013). Powyższy plan jestjednakmniej atrakcyjny z conajmniej dwóch powodów.Po pierwsze, jest to wysoki koszt budowypodmorskich odcinkówrurociągów. Po drugie, nieuregulowanekwestie prawne i polityczne wregionie. W tym kontekścienależy zwrócić uwagę na napięte stosunki Turcji z Cyprem i Izraelem, wojnę domowąw Syrii, brakstosunków dyplomatycznych pomiędzyIzraelemi Libanem, atakże niestabilność politycznąwEgipcie.Niemniej, bez względuna sposób transportu,Cypr planujesprze­ dażgazu na dużą skalęna rynkach europej skich.Charles Ellinas, Prezes Cyprus Natio­ nalHydrocarbons Company (CNHC), poszedł nawet o krok daleji zadeklarował, że Cypr jest w stanie pokryćdo30%wzrostu zapotrzebowaniana gaz ziemny wEuropie, prognozowanego do roku 2025 (Cyprus, 2013,s. 7). Wtym kontekściewarto jednak zwrócićuwagę na ustaleniaekspertów International Crisis Group,wktórychraporcie z2 kwietnia 2012r.znalazły się o wiele mniej optymistyczneprognozy. Pojawiło się nawet stwierdzenie, że omawiane zasoby sązbytmałe, by mogływ znaczący sposób wpłynąćna dywersyfikację źródeł zaopatrzenia Europy w gazziemny.Ponadto,ICG zarzuciłoUniiEuropejskiej brak prowadzenia jakiejkolwiek proaktywnej polityki do­ tyczącej eksploatacji złóż w regionie wschodniego Morza Śródziemnego(Aprodites

Gift,2012, s. 8).

Na przeszkodzie cypryjskich poszukiwań stoi stanowisko Turcji, która broni inte­ resów własnych oraz interesów Tureckich Cypryjczyków. Na przykład, w listopadzie 2012 turecki minister energii Taner Yildiz miał przestrzecwłoskikoncernENI, że jeśli

ten przyjmie zlecenie poszukiwaniagazu odcypryjskich władz (sektory2 i 3), wówczas turecki rząd przeprowadzi rewizjęinwestycji ENIwTurcji (Gürel, Mullen,Tzimitras, 2013, s. 73). Wspominane sektory znajdująsięw strefie, do której roszczeniawysu­ wają Tureccy Cypryjczycy. Włoski koncern miał prowadzić poszukiwaniawspólnie z południowokoreańskąfirmąKOGAS.

Złoża gazu i ich wpływ na kwestięcypryjską: nowepole konfliktu?

W rozwiązywaniu wszelkich sporów lub nawet konfliktów międzynarodowych dużąrolę odgrywa świadomość istnienia wspólnego interesu lub interesów. Wizja po­ tencjalnych korzyści doskonale wpisuje sięw model racjonalnego wyboru, zgodnie z którymdecydenci dążą do maksymalizacji zysków,a jednocześnie starają sięzmini­ malizować ryzyko strat lub straty. Warto przypomnieć, że w przeszłości świadomość istnienia wspólnego interesu została umiejętnie wykorzystana przez inicjatorów proce­ su integracji europejskiej, przede wszystkimzaśumożliwiła zbliżenie francusko-nie-mieckie. Bez ówczesnego porozumienia na linii Paryż-Bonn, budowa zjednoczonej Europybyłaby niemożliwa.Wmomencie, gdy tworzonoEuropejskąWspólnotę Węgla iStali,minęło zaledwie sześć lat od zakończenia II wojny światowej. Pamięć okro- pieństw wojny i wzajemna niechęć byłyjeszcze bardzo silne, a jednak niemożliwe stałosię możliwe - dwawrogie państwa zaczęły współpracować.Czy zatem w o wiele mniej złożonej sytuacji, jaką jest spórcypryjski,niemaszansy na pojednanie dzięki uświadomieniu Tureckim i Greckim Cypryjczykom istnieniawspólnego interesu?

Już pierwsze sygnały omożliwości występowania zasobnych złóż gazu ziemnego pod szelfem należącym doRepubliki Cypryjskiej rozpaliływyobraźnię badaczyi ana­ lityków kwestii cypryjskiej. Skoro bowiem, zgodnie zoficjalnym stanowiskiem cy­ pryjskichwładz,wyspę zamieszkują dwie równoprawne społeczności,to będąmusiały osiągnąć kompromis w sprawie podziału ewentualnych zysków z eksploatacji złóż. Ale jednocześnie władze Republiki Cypryjskiej stawiają jeden, bardzo istotny warunek - uregulowanie sporu iprzekształcenieCypru wpaństwo federalne. Tureccy Cypryj­ czycy nie będąmieli możliwości skorzystać z podziału zysków zesprzedaży gazu, jeśli zachowane zostanie status quo. Tym samymkwestia wydobycia gazumoże stanowić impuls dlarozważańnad możliwością intensyfikacjinegocjacji oraz nad możliwościa­ mi i formą ewentualnego porozumienia. Przedstawiciele Greckich Cypryjczyków próbująwykorzystaćkwestie energetycznedoskłonienia stronytureckiej do uelastycz­ nienia jej stanowiska. Świadczą o tymwypowiedzi niektórych wpływowych polity­ ków. Przykładowo, Prezydent Dimitris Christofias oświadczył w 2011 roku: „Mogę zapewnić TureckichCypryjczyków, że nie mająniczegodo stracenia. Wręcz przeciw­ nie, mogąwiele zyskać,gdykwestiami związanymi z eksploatacjązłóżwęglowo­ dorów zajmować się będzie rząd cypryjskiej federacji. Wówczas rząd federalny rozdzieli wszelkiezyski pomiędzy dwie części składowe” (Gürel, Mullen, Tzimitras, 2013, s. 43).

Swoje roszczenia zgłaszają jednak Tureccy Cypryjczycy, którzy domagają się udziału w ewentualnych zyskach, ale nie na zasadzie faktów dokonanych w rodzaju najpierw rozwiązanie kwestii cypryjskiej, potem udział w zyskach. Władze TRPC

podważają też prawo Greckich Cypryjczykówdo delimitacji EEZ z 2004 rokubezja­ kichkolwiek konsultacji ze stroną Tureckich Cypryjczyków. Na tej podstawie oprotes­ towały podpisane przez RepublikęCypryjską z innymi państwamiumowy dotyczące delimitacji EEZ. W 2007 roku, po podpisaniu umowycypryjsko-libańskiej, ówczesny Prezydent TRPC Mahmet Ali Talatpowiedział: „Umowa podpisana przez administra­ cję GreckichCypryjczyków jako rząd Republiki Cypryjskiej jest nieważna i niebyła, i w żadnym stopniunie dotyczy Tureckich Cypryjczyków czy wyspy jako całości” (Gürel,Mullen,Tzimitras, 2013, s.47).W tym zakresie mogą liczyć na wsparcie zestro­ ny Turcji,która,poza obroną interesówTRPC,ma na uwadze również własne interesy i plany w sektorze energetycznym. Plany budowycypryjskiegoterminala w Vassilikos zagrażają innej,wielkiejinwestycjiw regionie -tureckiemu terminalowi surowcowemu Ceyhan. Ponadto,Turcja wspiera Tureckich Cypryjczyków wprocesie odwiertów i po­ szukiwań złóż gazuw północnej częściwyłącznejstrefyekonomicznej Cypru, co zkolei spotyka się ze zdecydowanymsprzeciwemzestrony władz Republiki Cypryjskiej.

Strona Tureckich Cypryjczyków rozpoczęła własne odwierty w kwietniu 2012 roku. Ponieważ TRPC nie dysponujewłasnymkapitałem, ani sprzętem, podobnie jak Greccy Cypryjczycy korzysta z usług wyspecjalizowanej firmy. Wybrano, co nie mogło stanowić żadnegozaskoczenia, koncern turecki -Turkish PetroleumCorpora­ tion (TPAO). Wybórpoprzedziły osobiste uzgodnienia pomiędzy premierem Turcji Recepem Tayyipem Erdoganemi prezydentem TRPC Derviçem Eroglu z września 2011 roku. W rozpoczęciu pierwszego, symbolicznego odwiertu na polu Turkyurdu-1 uczestniczyłturecki minister energii TanerYildiz,który oświadczył: „Kwestie energe­ tyczne przyczyniają siędowybuchu wojen na świecie, ale w przypadku tejwyspy do­ prowadzą do pokoju” (Turkey launches, 2013). Przy okazji poinformował także, że Turcja otrzymałaprzedtem, pośrednio,kilka propozycji współpracyprzy odwiertach ze strony Greckich Cypryjczyków, ale,coznamienne, od razudodał: „Nie rozważamy prowadzenia practechnicznych niezależnie od rozwoju sytuacjipolitycznej” (Turkey launches, 2013). Również Derviç Eroglu nie ukrywał, że prowadzone prace mają nie tylkowymiar ekonomiczny,aletakżepolityczny.W odniesieniu dozacieśnianiarelacji pomiędzy północnym Cyprem i Turcjąpowiedział: „Jesteśmy świadkamihistorycznej chwili. Kolejneogniwo,ważneze względów strategicznych,zostałododanedo łańcu­ cha braterstwa, jedności serc i współpracy” (Turkey launches,2013).

Jak już wcześniej wspomniano,rozpoczęcie odwiertów w rejonie Turkyourdu-1 spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem Republiki Cypryjskiej. GreccyCypryjczy­ cynie byli oczywiściew stanie zablokowaćprac,alerzecznikrządu Stafanos Stefanu wyraźnie podkreślił, żeRepublika Cypryjska uznaje działania tego typu za przejawy złej woli i pogwałceniaprawa, zwłaszczaże Tureccy Cypryjczycy powierzyli prowa­ dzenieodwiertówwcypryjskiejwyłącznej strefieekonomicznej firmie tureckiej (Tur­

keyapproves, 2013). RepublikaCypryjska niezmiennie podkreśla, żepółnocny Cypr oraz przyległydoniegoszelf znajdują się pod turecką okupacją, a zatem prowadzenie jakichkolwiek poszukiwań i eksploatacji bez uprzedniej zgody ze stronywładz Repu­ blikiCypryjskiej stanowinaruszenie jej suwerenności.

Erol Kaymakwskazał również na powiązanie kwestii delimitacjicypryjskiejEEZ z grecko-tureckim sporem dotyczącym delimitacjiszelfu kontynentalnego,zwłaszcza w basenie MorzaEgejskiego, ale także w pobliżu południowych wybrzeży Turcji. Nie

ulegawątpliwości, żeuregulowanie spraw związanychz eksploatacją złóż gazu we wschodniej części Morza Śródziemnego będzie wymagało nietylkoporozumieniapo­ między obiema cypryjskimi społecznościami, ale także normalizacji stosunków po­ między Turcją i Cyprem oraz uregulowania kwestii podziału szelfu kontynentalnego międzyGrecją a Turcją (Kaymak, 2012, s. 19-20).

Kryzys finansowyna Cyprzea przyszłe dochody z eksploatacji złóż

Wizja wielkichdochodów ze sprzedaży koncesji na wydobycie lubze sprzedaży gazu niemogła pojawić się w lepszym momencie. W marcu2013 roku RepublikąCy­ pryjską wstrząsnął najpoważniejszy kryzysfinansowyw krótkiej historii tegopaństwa. Wartoprzypomnieć, że dotamtego momentu Cypr był prezentowanyjako wzór gospo­ darki wolnorynkowej oraz miejsceprzyjazne inwestorom. Sektorbankowy przynosił GreckimCypryjczykom ogromne zyski i w dużej mierzepozwoliłim na wyjście z bar­ dzo trudnej sytuacji materialnej, wjakiej znaleźlisię po 1974roku. Przez lata społecz­ ność międzynarodowa przymykała oko na nieproporcjonalnie dużyrynekfinansowy na Cyprze. Inwestorów nie zniechęcał nawet fakt, iż cypryjskiebanki obracały przede wszystkimkapitałem spekulacyjnym.Wizja wysokich zysków przy stosunkowonis­ kim poziomie opłat i prowizji stanowiła wystarczająco silnyargument na rzeczinwes­ towania na Cyprze.

Przy okazji należy wyraźnie podkreślić, że kryzys z 2013 roku uderzył przede wszystkim w gospodarkę Republiki Cypryjskiej. Nie wpłynął, przynajmniej bezpo­ średnio, na pogorszenie się sytuacji gospodarczej i finansowej Tureckich Cypryjczy­ ków, którzydysponująwłasną administracją, budżetem,niezależnym od południowego systemembankowymorazkorzystająztureckiego środka płatniczego - tureckiejliry.

Załamanie się cypryjskiego rynku finansowego oraz związanyz nim kryzys budże­ towypaństwa były konsekwencjami światowego kryzysu finansowego, a zwłaszcza problemówgreckich banków, z którymimocnopowiązane są główne banki cypryjskie. Choć pierwsze symptomy nieuchronności kryzysu pojawiły się już w połowie2011 roku, prawdziwa zapaść nastąpiław dopiero wmarcu2013. Mechanizmy mająceza­ bezpieczyć trzygłówne banki (LaikiBank, Bank of Cyprus,Hellenie Bank) okazałysię byćnieskuteczne.Zagrożone zostały nawetinwestycje obcokrajowców, którzymaso­ wo korzystaliz usługponad40 banków wyspecjalizowanych w obsłudze klientów spoza Cypru, choć jeszcze w 2012 roku analitycy twierdzili, że takiego zagrożenia niebyło3.

3 Dowodem tego j est zachęta do inwestowania na Cyprze, opublikowana w prestiżowym „Coun­ try Review: Cyprus 2012”. Analitycy przekonywali, że pomimo trudności, na jakie napotykały cy­ pryjskie banki, ich działalność zagraniczna nie była zagrożona. Zob. Country Review: Cyprus 2012, s. 35.

W tym kontekście należyzwrócić uwagę nafakt, iżjeszcze przedwystąpieniem kryzysuzakładano,żeodkrycie złóż gazu ziemnego przełoży się na wzrost zamożności obywateli, a także przyczyni siędo energetycznej niezależności RepublikiCypryjskiej. W momencie,gdy w marcu 2013 roku Cyprowi zabrakłow budżecie aż 10 mld euro,

udokumentowane złoża orazkoncesje na kolejneposzukiwaniastały się cennąkartą przetargową, która miała uchronićCyprprzedkoniecznościądużych cięć budżetowych i poddaniem się warunkom stawianymprzezmiędzynarodowe instytucje finansowe. Władze Republiki Cypryjskiej sondowały nawet możliwość przyznania koncesjina poszukiwania i późniejszą eksploatacj ę złóż przez firmy rosyjskie w zamian za przeka­ zanie Cyprowi przez Federację Cypryjską wspominanych 10 mld USD lub wykup cy­ pryjskich banków przez rosyjskiekorporacjefinansowe (Janik, 2013). Wtej sprawie wypowiedział sięnawetpremier FederacjiRosyjskiej DmitrijMiedwiediew: „Czeka­ my na ostateczne rozstrzygnięcia.Wówczas zdecydujemy czy jesteśmyzainteresowani bliższą współpracą z Cyprem. Kilka lat temu udzieliliśmy temu państwu pożyczki wwysokości2,5mldeuro. Jeśliotrzymamy nowe propozycje, zastanowimy sięnad dalszą pomocą. Pókiconiczego nie ma na stole. Jeśli zaś chodzi o rezerwy gazu, to od­ powiedź nie jest łatwa. Jesteśmyjednak gotowi wysłuchać wszystkich propozycji” (Kurasz, 2013).

Pytanie podstawowe brzmi jednak ile naprawdę warte sądotychczas odkryte cy­ pryjskie złoża gazu? Według Michaela Emersona, przy zaniżonym szacunku i cenie około 200 dolarów za 1000 m3, cypryjskie złoża z sektora numer 12 są warteokoło 40 miliardów USD, czyli w przybliżeniu około 31miliardów euro. Suma ta robi wraże­ nie,biorąc pod uwagę PKB Cypru na poziomie 18 miliardów euro i długupublicznym wynoszącym około14 miliardów euro(Emerson, 2013, s. 167). To potencjalne docho­ dy tylko z jednego sektora, które wystarczyłybyna ustabilizowanie sytuacji finansowej państwa. Jeżelibędzie ich więcej, Cyprmożeodczuć boom inwestycyjny iznaczący napływgotówki, którąteż będzie można zainwestować lubwykorzystaćz korzyścią dla mieszkańców wyspy.

Wartoj ednakwyraźnie podkreślić, że w przypadkupolaAfrodyty Cyprbędzie mu- siałdzielićsię przychodami zposiadającą koncesję na wydobycie amerykańskąNoble Energy. Zgodniez zawartą umową, Cyprmaotrzymywać 65%,Noble Energy pozo­ stałe 35%.Biorąc pod uwagę także możliwości techniczne, Cypr zyskiwałby rocznie ze złóż Afrodyty około2 miliardów euro (Emerson, 2013, s. 167).

Wnioski

Kwestieeksploatacjii delimitacji wyłącznych strefekonomicznych we wschodniej częściMorza Śródziemnego stanowią wielką szansę na pokojowe uregulowanie regio­ nalnych sporów międzynarodowych, a zarazem wiążą się z dużym ryzykiem. Nieroz­ wiązanespory polityczne,wtymkwestia cypryjska, stoją na przeszkodzietworzenia stabilnego systemu bezpieczeństwa orazrozwoju wielostronnej współpracy.Niemniej, wraz zupływem latpowinna umacniać sięświadomośćistnieniawspólnego interesu oraz wzajemnych, wymiernych korzyści.Wtym należy upatrywaćszansy takżena po­ prawę politycznej i gospodarczej sytuacji Cypru.

Bez wątpieniaodkrycie bogatych złóż gazu ziemnego może stanowić również istotny impuls na rzecz wznowienia dialogu politycznegooraz wypracowania całościowego porozumieniana Cyprze. Jednakże analiza dotychczasowych działańpodejmowanych przez reprezentantów obu społeczności potwierdza, iż wizja wymiernych korzyści

płynących z eksploatacjizłóż zamiast zbliżać,jeszcze bardziejdzieliGreckich i Turec­ kich Cypryjczyków. Owszem, władze Republiki Cypryjskiej zapewniają Tureckich Cypryjczyków o swejdobrej woli ichęci wzajemnie korzystnegopodziału zysków po­ chodzącychz eksploatacji podmorskich złóżgazuziemnego. Problemjednak w tym, iż robią to forsując politykę faktów dokonanych, azatem uzależniając przekazanie ja­ kichkolwiekśrodków stronieTureckich Cypryjczyków od uprzedniego uregulowania problemu cypryjskiego i utworzeniapaństwafederalnego.

Skala i możliwekonsekwencjekryzysu finansowego na Cyprze z wiosny 2013roku stanowiłyduże zaskoczenie zarówno dla społeczności międzynarodowej, jak i Grec­ kich Cypryjczyków. Nie może zatem zaskakiwać fakt, iżwładze RepublikiCypryjskiej postrzegają kwestię eksploatacjizłóż przede wszystkim przez pryzmat potencjalnych, bardzo wysokich przychodów, które stworzyłyby realną szansę szybszego wyjścia z kryzysufinansowego, atakże zmieniłyby rynek pracyoraz umożliwiłyby prowadze­ nie odważnejpolityki inwestycyjnej zwykorzystaniem własnego kapitału.

Kwestie prawa do eksploatacji oraz czerpania korzyści zesprzedażygazu stanowią kolejnyobszarcypryjskiego sporu.Przedstawiciele obu stron poświęcają dużouwagi nie temu,by szukać wzajemnie korzystnych rozwiązań, leczby w możliwie najbardziej efektywny sposób przeszkodzićdrugiej stronie. Tym samymporaz kolejny dały o so­ bie znać największe problemy mieszkańców Cypru- wzajemnydeficyt zaufania oraz brak dobrej woli ze strony kluczowych polityków. Pomimo rozmaitych deklaracji o woli współpracy, nietrudno odnieść wrażenie, że niemają one niczego wspólnego z rzeczywistościąi faktycznie podejmowanymi działaniami. Strony deklarują chęć współpracy, a jednocześnie prowadzą oddzielne poszukiwaniaiprzeprowadzają kolej­ nepróbne odwierty. Ponadto, podczas kryzysufinansowego na Cyprze wiosną2013 roku, strona Greckich Cypryjczykówrozważałanawet możliwość sprzedażykoncesji na eksploatację kontrolowanychprzez siebie złóż ito bez jakichkolwiekkonsultacji ze stroną Tureckich Cypryjczyków.

Bibliografia

Adamczyk A. (2002), Cypr - dzieje polityczne, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.

Aphrodite’s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue? (2012), Crisis Group Europe Report

№216, 2 April 2012.

Country Review: Cyprus 2012 (2012).

Eastern Mediterranean natural gas exploration focused on the Levant Basin, U.S. Energy Information Administration, http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=12611.

Emerson M. (2013), Fishingfor Gas and More in Cypriot Waters, „Insight Turkey”, nr 1.

Gürel A., Mullen F., Tzimitras H. (2013), The Cyprus Hydrocarbons Issue: Context, Positions and

Future Scénarios, PCC Report 1/2013, PRIO Cyprus Centre, Nicosia.

Interview with Demetris Christofias (2012), „Turkish Policy Quarterly”, vol. 11, nr 1.

Interview with Nicos Anastasiades (2013), „Cyprus the Road Ahead”, July.

Janik M. (2013), Szatański plan dla raju podatkowego, „Bloomberg Businessweek Polska”, 25 mar-

Kariotos T.C. (2011), Hydrocarbons and the Law of the Sea in the Eastern Mediterranean: Implica­ tions for Cyprus, Greece, and Turkey, „Mediterranean Quarterly”, vol. 22, nr 2.

Kaymak E. (2012), Wealth Sharing and Geopolitical Strategies: Excluding Hydrocarbons from the Cyprus Negotiations, w: Cyprus Offshore Hydrocarbons: Regional Politics and Wealth Dis­ tribution, pod red. H. Faustmanna, A. Gürel, G. M. Reicheberga, PCC Report 1/2012, PRIO Cyprus Centre.

Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r„ Dz. U. 2002.59.543.

Kurasz J. (2013), Dmitrij Miedwiediew: Mam nadzieję, że Cypr nie spowoduje załamania naszych re­ lacji z Unią, „Bloomberg Businessweek Polska”, 25 marca-1 kwietnia 2013.

Kyriakou M. X. (1989), Kryzys egejski, MAW, Warszawa.

Osiewicz P. (2008), Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej. Aspekty prawne i polityczne, Wydawnictwo

Mado, Toruń.

Osiewicz P. (2013), Konflikt cypryjski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Spory - konflikty zbrojne - terroryzm. Dysfunkcjonalne czynniki współczesnych stosunków międzyna­ rodowych (2006), pod red. W. Malendowskiego, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań.

Stocker J. (2012), No EEZ Solution: The Politics of Oil and Gas in the Eastern Mediterranean,

„Middle East Journal”, vol. 66, nr 4.

The 1960 Treaties on Cyprus and Selected Subsequent Acts (2003), red. N. D. Macris, Bibliopolis,

Mannheim-Mohnsee.

Turkey approves gas exploration in Cypriot waters (2012), http://www.reuters.com/article/2012/

04/30/turkey-cyprus-oil-idUSL5E8FUEJL20120430.

Turkey launches oil and gas drilling in Northern Cyprus (2013), „Htirriyet Daily News” z 27.04.2013.

Streszczenie

Odkrycie wielkich złóż gazu ziemnego we wschodniej części Morza Śródziemnego stanowi szansę nie tylko na powszechne wzbogacenie, wzrost wolumenu inwestycji czy zwiększenie liczby miejsc pracy, ale może przyczynić się także do wzrostu regionalnego bezpieczeństwa i stanowić zachętę do uregulowania dotychczasowych sporów. Jest też druga strona medalu. Kwestia eksploatacji złóż może wywoływać nowe spory lub nawet doprowadzić do konfliktu. W przypadku złóż cypryjskich oba scenariusze są nadal prawdopodobne. Nieuregulowany pro­ blem polityczny wpływa bowiem pośrednio na kwestie energetyczne, zwłaszcza możliwości inwestycyjne związane z późniejszym przesyłem. Kluczową rolę odgrywajątrzy strony: 1) Re­ publika Cypryj ska, która de facto j est państwem podzielonym i administrowanym j edynie przez Greckich Cypryjczyków; 2) nieuznawana przez społeczność międzynarodową, za wyjątkiem Turcji, Turecka Republika Północnego Cypru - państwo Tureckich Cypryjczyków oraz 3) Tur­ cja. Celem niniejszego rozdziału jest zbadanie wpływu kwestii energetycznych na pozycję Cy­ pru w regionie, jego sytuację gospodarczą oraz negocjacje pomiędzy Greckimi i Tureckimi Cypryjczykami.

Natural gas fields in the Eastern Mediterranean: the implications for Cyprus

Summary

The discovery of large gas fields in the Eastern Mediterranean has resulted in new opportuni­ ties in the region, i.e. an increase in investment, in trade turnover as well as in the number of jobs. As far as the political aspects are concerned, such wealth and development potential can encour­ age politicians to seek peaceful resolutions to international disputes. Yet new resources can also mean new problems, for example, if states begin to compete for them, or for a fair share of in­ come. In the case of Cyprus, both scenarios seem probable. The unsettled dispute affects energy issues, for example, blocking some proposed solutions with regard to gas transit. We can observe three main parties in the dispute, namely (1) the Republic of Cyprus, (2) the Turkish Republic of Northern Cyprus and (3) Turkey. The main aim of the paper is to analyse the influence of energy issues on the position of Cyprus in the region, as well as the Cypriot economic situation and the ongoing negotiation process between both Cypriot communities.