BORYS CYMBROWSKI*
Uniwersytet Opolski
Wiktor Marzec (2016). Rebelia i reakcja.
Rewolucja 1905 roku i plebejskie doœwiadczenie
polityczne
. £ódŸ–Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu £ódzkiego i Universitas.
CYTOWANIE
Cymbrowski Borys (2017). Wiktor Marzec (2016). Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905
roku i plebejskie doœwiadczenie polityczne. £ódŸ – Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego i Universitas (recenzja). „Studia Krytyczne” Nr 4: 169–174.
Ksi¹¿ka Wiktora Marca wpisuje siê w pewien szereg ksi¹¿ek, które proponuj¹ nowe spojrzenie na Ÿród³a wspó³czesnych problemów pol-skiego spo³eczeñstwa. Chodzi o Fantomowe cia³o króla Jana Sowy (2011) i Przeœnion¹ rewolucjê Andrzeja Ledera (2014). Sowa, czerpi¹c z psychoanalizy Jacquesa Lacana oraz historii spo³ecznej, a mo¿e przede wszystkim socjologii historycznej, definiuje po³o¿enie Polski jako peryferyjne i na nowo odkrywa idiosynkrazje polskiej historii, zw³aszcza w kontekœcie relacji Polaków do wschodnich s¹siadów: Lit-winów, Bia³orusinów, a nade wszystko Ukraiñców – poddawanych procesowi kolonizacji, co rzutuje na obecne relacje, niewolne od nie-równoœci i nie zawsze partnerskie, z tymi narodami. Leder podobnie, wykorzystuje psychoanalizê Lacana do tego by zanalizowaæ skutki, ja-kie dla œwiadomoœci Polaków mia³a niechciana rewolucja spo³eczna, która – jak argumentuje – rozegra³a siê miêdzy 1939 a 1956 rokiem i zosta³a „przeœniona”, tj. nie zapisa³a siê w œwiadomoœci spo³ecznej. ród³ami tej rewolucji mia³y byæ nazizm w postaci okupacji hitlero-wskiej i Holocaust, który w bardzo krótkim czasie pozbawi³ spo³eczeñ-stwo polskie komponentu ¿ydowskiego, a nastêpnie socjalistyczna re-wolucja spo³eczna w wydaniu stalinowskim, która doprowadzi³a do
zrównania struktury spo³ecznej i de facto uformowa³a z Polaków no-woczesny naród polityczny. Obie prace mierz¹ siê z trudnym proble-mem relacji z bliskimi s¹siadami oraz kszta³towania siê to¿samoœci narodowej w oparciu o stosunki z nimi uwzglêdniaj¹c mechanizm wy-parcia, zaczerpniêty z instrumentarium psychoanalitycznego.
Jednak odniesienie do psychoanalizy jednoznacznie umiejscawia obie prace w obszarze krytyki kultury; w obrazowy sposób pokazuje procesy zbiorowe, jednak uniemo¿liwia, a w ka¿dym razie znacznie utrudnia podjêcie polemiki ze strony badaczy empiryków, dla których takie ujêcia stanowi¹ spekulacje, przez co nie widz¹ mo¿liwoœci dysku-towania z nimi.
Podobnie do Sowy, praca Marca zakorzeniona jest w socjologii histo-rycznej. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e Sowa wykorzystuje literaturê z zakresu historii spo³ecznej i socjologii historycznej w zasadzie w celu zdefiniowania peryferyjnoœci polskiej kultury, by w ten sposób ukazaæ kolonialny charakter relacji Polaków do narodów s¹siednich, podczas gdy dla Marca socjologia socjologii historycznej nie s³u¿y udokumen-towaniu tezy, na której zbudowany jest argument; Rebelia i reakcja w mniejszym stopniu jest esejem, a bardziej stanowi studium empi-ryczne; teza o podziale na prawicê i lewicê jako rezultacie kszta³towa-nia siê polskiej politycznoœci opiera siê na wnikliwej analizie archiwa-liów (wykorzystanie warsztatu historyka), oraz krytyce opracowañ historycznych (to warsztat socjologa historycznego).
Z Lederem ³¹czy Marca wykorzystanie pojêcia „imaginarium spo-³ecznego” – wprowadzonego przez Charlesa Taylora (2010), pozwa-laj¹ce na omówienie wyobra¿eñ zbiorowych, wizji œwiata, podziela-nych przez zbiorowoœci ludzkie, dziêki czemu mo¿liwa staje siê dyskusja „plebejskiego doœwiadczenia politycznego”.
Rebelia i reakcja nie ma odniesieñ psychoanalitycznych, co wcale nie oznacza, ¿e badacze kultury nie znajd¹ w niej nic ciekawego; albo ¿e brakuje jej krytycznego zaciêcia. Otó¿ nie. Marzec stara siê osi¹gn¹æ t¹ ksi¹¿k¹ kilka celów.
Po pierwsze celem jest odtworzenie Ÿróde³ polskiej politycznoœci, specyfiki polskiego podzia³u na lewicê i prawicê. Marzec nie odtwarza Rewolucji 1905; korzysta ze Ÿróde³ oraz opracowañ historycznych, ¿eby – jak sam pisze – uprawiaæ „szeroko rozumian¹ historiê intelek-tualn¹, konsekwentnie rozszerzon¹ tak¿e na warstwy nieinteligenckie” (Marzec 2016: 459). Efektem tych prac – to po drugie – jest przedsta-wienie dzia³añ zbiorowych okresu rewolucji 1905–1907 jako powsta-wania podmiotu zbiorowego – w co najmniej dwóch konkuruj¹cych ze sob¹ wymiarach: klasowym i narodowym. Po trzecie, jest opis po-wstaj¹cej w toku wydarzeñ rewolucyjnych proletariackiej sfery pub-licznej – specyficznego zjawiska wspó³definiuj¹cego nowoczesn¹ poli-tycznoœæ, lecz bardzo ulotnego i miêdzy innymi dlatego stosunkowo rzadko opisywanego w pracach naukowych.
Marzec nie korzysta z dorobku Lacana, niemniej operuje w pewien sposób wspomnian¹ kategori¹ wyparcia. Wydarzenia rewolucyjne 1905–1907 zosta³y wyparte z pamiêci zbiorowej. Jak zauwa¿a autor, nie bez zwi¹zku z wyparciem doœwiadczenia nowoczesnoœci: „Zarówno geograficzny, jak i kulturowy rdzeñ tej Polski, o której opowiada domi-nuj¹ca dziœ narracja historyczna, to ziemie dawnego Królestwa Pol-skiego. Gdy sobie to uœwiadomimy, nieobecnoœæ doœwiadczenia nowo-czesnoœci w naszej pamiêci spo³ecznej stanie siê jeszcze bardziej uderzaj¹ca. To tutaj bowiem owo doœwiadczenie by³o najbardziej gwa³towne i dramatyczne. Po ¿ywio³owym i zazwyczaj bezwzglêdnym peryferyjnym kapitalizmie prze³omu XIX i XX wieku, gwa³townym, choæ posiadaj¹cym wyspowy charakter, uprzemys³owieniu i znacznych migracjach wewnêtrznych, z tego okresu w naszej œwiadomoœci histo-rycznej nie pozosta³ niemal ¿aden œlad. Nawet jeœli siê to zmienia (...) to wci¹¿ brak w obrazie przesz³oœci miejsca na spuœciznê walk spo³ecz-nych” (Marzec 2016: 40–41).
Innym pojêciem operacyjnym, zaczerpniêtym spoza klasycznej teo-rii spo³ecznej i socjologii historycznej, jest „ponowne obsadzenie” (Um-besetzung) Hansa Blumenberga (1966). Pomaga ono Marcowi wype³niæ zadanie napisania „historii intelektualnej warstw nieinteligenckich”. Marzec dodaje do niego sformu³owanie: „pustego miejsca”. W takiej postaci: „ponowne obsadzenie pustego miejsca” odnosi siê do doœwiad-czenia nowoczesnoœci, jakim by³ zryw robotniczy pocz¹tku XX wieku, oraz zmiany myœlenia jakie on wywo³a³. Owo „puste miejsce” to luka, która pozosta³a po przednowoczesnych definicjach polskoœci, tych osa-dzonych w dworkowej sielskoœci, spustoszonych przez przemys³ow¹ nowoczesnoœæ i polityczne „przebudzenie”, jakim by³a rebelia robotni-cza. Na ziemiach polskich Imperium Rosyjskiego nie tylko zwi¹zana by³a ona z doœwiadczeniem nowoczesnoœci w sensie kolektywnego uœwiadomienia sobie kapitalistycznego sposobu produkcji, lecz na do-datek jeszcze kulturowej odrêbnoœci, mocno zakorzenionej w jêzyku i religii. Owo „ponowne obsadzenie” dotyczy wype³nienia „pustego miejsca” po narodzie szlacheckim nowoczesn¹ na wskroœ ide¹ narodu. Nowy naród, skonstruowany przez skonsolidowany obóz Endecji nie by³ ju¿ wspólnot¹ stanow¹ (jak naród szlachecki), lecz wspólnot¹ kul-turow¹, organiczn¹, której retoryczna budowa sk³ada³a siê z przyrod-niczych analogii. Taki naród by³ gotowy do konfrontacji z wrogami narodowoœciowymi i rasowymi jako cia³ami obcymi, w ten sposób sub-stancjalizuj¹c polityczny antysemityzm, który dalej dojrzewa³, ju¿ w dwudziestoleciu miêdzywojennym.
Odniesienia do oddolnej historii, nastawionej na odtwarzanie dzia-³ania ruchu spo³ecznego; dynamiki i przemian, które w jego ³onie zacho-dz¹, wyobra¿eñ zbiorowych stanowi¹cych bazê podejmowanej dzia³al-noœci wspiera Marzec jeszcze jednym teoretycznym za³o¿eniem: owe wyobra¿enia zbiorowe nie przeistaczaj¹ siê wcale automatycznie
w czêœæ politycznoœci – jest to proces bardzo z³o¿ony, który autor stara siê systematycznie odtworzyæ. W tym celu siêga po koncepcjê proleta-riackiej sfery publicznej Oskara Negta i Alexandra Klugego (1993 [1972]) – dwóch uczniów Jürgena Habermasa, którzy na fali wydarzeñ lat szeœædziesi¹tych poddali krytyce i uzupe³nili klasyczn¹ dziœ konce-pcjê bur¿uazyjnej sfery publicznej, czêsto przywo³ywan¹ w analizach zjawisk takich jak problem demokratycznej reprezentacji politycznej czy nawet analiz przestrzeni publicznej miast.
Pojêcie proletariackiej sfery publicznej pozwala systematycznie uj¹æ tê dyskursywnie powstaj¹c¹ politycznoœæ jako realne stawanie siê. Co wiêcej, jak zak³adaj¹ Negt i Kluge, tak jak Habermasowska, mieszcza-ñska sfera publiczna opiera siê na logice kapita³u (wyrasta z niej, bo œrodek wymiany dóbr i us³ug to kwintesencja mieszczañskoœci), tak proletariacka sfera publiczna wyrasta z produkcji (robotniczy kon-tekst ¿ycia – Lebenszusammenhang – obraca siê wokó³ produkcji i pra-cy). Z tego powodu sfera publiczna (zarówno ta bur¿uazyjna, jak u Ha-bermasa, czy proletariacka, jak u Negta i Klugego) ma zawsze klasowy charakter; kwestie innych czynników zró¿nicowania spo³ecz-nego s¹ wobec niej wtórne. Odniesienie do proletariackiej sfery pub-licznej w opracowaniu Marca jest pionierskie - i to podwójnie. Po pierw-sze, ksi¹¿ka Negta i Klugego (wyd. oryg. 1972, t³umaczenie ang. 1993) przesz³a w Polsce zupe³nie bez echa i nie pojawi³a siê nawet w kontek-œcie omówieñ klasycznej pracy Habermasa, co jest zaskakuj¹ce o tyle, ¿e teoria proletariackiej sfery publicznej znakomicie nadaje siê do analizy protestów spo³ecznych i spontanicznych ruchów masowych, ta-kich jak powstanie „Solidarnoœci” i jej dzia³anie, a tak¿e „klêska” (Ost 2007) w wyniku wspó³stanowionych przez ni¹ przemian ustrojowych. Po drugie, Marzec przygl¹da siê proletariackiej sferze publicznej w przesz³oœci; odtwarza j¹ przy pomocy metod historii spo³ecznej, ¿eby lepiej ukazaæ klasowy charakter zrywu 1905–1907. „Plebejskie do-œwiadczenie polityczne” w podtytule sugeruje w³aœnie polityczn¹ pod-miotowoœæ, która dziêki wydarzeniom rewolucyjnym z pocz¹tku XX wieku w³aœnie siê przebudzi³a.
Bardzo interesuj¹cym zabiegiem Marca jest skupienie siê na wyda-rzeniach rewolucyjnych nie w Warszawie, której udzia³ w Rewolucji 1905 zosta³ nieŸle udokumentowany, a przepracowanie tego zagadnie-nia wi¹za³ siê z doœwiadczeniem inteligencji jako kulturotwórczej war-stwy spo³ecznej (por. Marzec 2016: 41–42 wraz z przypisem 67). Kon-centracja na £odzi – wielkim oœrodku przemys³owym – umo¿liwia analizê autentycznych doœwiadczeñ robotników, bez koniecznoœci pole-gania na przekazie odmiennej klasowo, nieplebejskiej narracji inteli-genckiej, nawet jeœli wielu przedstawicieli tej warstwy bra³o czynny udzia³ w tamtych wydarzeniach. To u³atwi³o odtworzenie plebejskiego, czy raczej proletariackiego charakteru rewolucyjnej sfery publicznej. Marzec jednak nie do koñca wykorzystuje potencja³ tkwi¹cy w
defini-cji proletariackiej sfery publicznej Negta i Klugego i trochê jakby zda-je siê na interpretacjê Martina Breaugha (2013 [2007]), który mocniej-szy nacisk ni¿ Negt i Kluge – a tak¿e Habermas (2007) – k³adzie na „plebejskie doœwiadczenie” – kluczowe pojêcie w opowieœci Marca. Ha-bermas, Negt i Kluge zajêci s¹ bardziej tworzeniem siê sfery publicz-nej, ni¿ doœwiadczaniem jej wymiarów. Nie nale¿y przez to rozumieæ, ¿e doœwiadczanie nie jest istotne, lecz ró¿ne warianty sfery publicznej, w zale¿noœci od materialnych podstaw, na których okreœlony typ sfery publicznej siê opiera, maj¹ ró¿n¹ trwa³oœæ. Proletariacka sfera publi-czna, która wyrasta z doœwiadczenia procesów produkcji, jest nie tylko znacznie mniej trwa³a, ni¿ bur¿uazyjna – oparta na kapitale. Proleta-riacka sfera publiczna jest w dodatku bardziej podatna na ingerencje z mieszczañskiej sfery publicznej, które j¹ znacznie os³abiaj¹ i przy-czyniaj¹ siê do jej nietrwa³oœci. Fakt ten bez w¹tpienia wp³ywa na charakter doœwiadczenia robotników, którzy sferê tê wspó³tworz¹.
Koncentracja uwagi na robotniczej £odzi u³atwia Marcowi odtwo-rzenie tego plebejskiego momentu mobilizacji spo³ecznej, którego uchwycenie w pe³nej inteligentów Warszawie by³oby bardzo trudne, jeœli nie niemo¿liwe, z uwagi na to, ¿e Warszawa jako soczewka ¿ycia politycznego i towarzyskiego jest bardzo dobrze opisana w literaturze przedmiotu.
G³ówna teza Marca dotyczy tego, ¿e Rewolucja 1905 wygenerowa³a narodziny nowoczesnej polskiej politycznoœci; ¿e w jej trakcie plebej-skie doœwiadczenie przeobrazi³o siê w proletariack¹ sferê publiczn¹. W ten sposób klasa robotnicza sta³a siê œwiadomym podmiotem polity-cznym. Ale czêœci¹ tego procesu, nie mniej znacz¹c¹ ni¿ sam zryw re-wolucyjny, by³o dostosowanie siê do porewolucyjnych warunków, które w du¿ej mierze wynika³o ze starcia siê nurtów rewolucyjnych oraz konserwatywnej reakcji. Marzec argumentuje, ¿e to w³aœnie owa reak-cja zaowocowa³a konsolidacj¹ Narodowej Demokracji, w wyniku czego starcie siê tych dwóch obozów wyznaczy³o bieguny polskiej polityczno-œci po 1918 roku. Pozostaje teraz zmierzyæ siê z odpowiedziami na py-tania dotycz¹ce charakteru polskiej politycznoœci poza czêœci¹ rosyjsk¹ w œwietle doœwiadczeñ Rewolucji 1905 roku – o¿ywienia myœlenia na-rodowego w duchu organicystyczno-nacjonalistycznym oraz faktu, ¿e idea rewolucji – mimo klêski rebelii – napêdza³a dzia³anie polskiej le-wicy i póŸniej.
Bibliografia
Blumenberg (1966). Die Legitimität der Neuzeit. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Breaugh M. (2013). The Plebeian Experience: A Discontinuous History of Political
Free-dom. New York: Columbia University Press.
Habermas J. (2007). Strukturalne przeobra¿enia sfery publicznej. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
Leder A. (2014). Przeœniona rewolucja. Æwiczenie z logiki historycznej. Warszawa: Wy-dawnictwo Krytyki Politycznej.
Marzec W. (2016). Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905 roku i plebejskie doœwiadczenie po -lityczne. £ódŸ – Kraków: Universitas i Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego.
Negt O, Kluge A. (1993). Public Sphrere and Experience: Toward an Analysis of the
Bourgeois and Proletarian Public Sphere. Minneapolis – London: University of
Min-nesota Press.
Ost D. (2007). Klêska solidarnoœci. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza.
Sowa J. (2011). Fantomowe cia³o króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesn¹ Form¹. Kra-ków: Universitas.
