Problematyka czasu popełnienia przestępstwa

Kazimierz Czajkowski

Problematyka czasu popełnienia

przestępstwa

Palestra 10/12(108), 98-107

1966

KAZIMIERZ CZAJKOW SKI

Problematyka czasu popełnienia przestępstwa

Z ag ad n ien ie czasu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a m a doniosłe znaczenie w p r a k ty c e w y m ia ru sp raw ie d liw o śc i p rz e d e w szy stk im w ra z ie zm iany u sta w y k a rn e j (art. 2 k.k.), p rz y sto so w an iu am n e stii oraz p rzy o k re śla n iu p o cz ątk u bieg u p rz e d a w ­ n ie n ia.

Je ż e li p rze stęp stw o je s t p opełnione p rzed w ejściem w życie n o w ej u sta w y , s p r a w ­ ca sądzony je s t n a p o d sta w ie te j n ow ej u sta w y , ch y b a że u sta w a o b o w iąz u ją ca w czasie d o k o n an ia czynu b y ła łag o d n iejsza. A m n estia o k re śla czas, p rze d k tó ry m p o p ełn io n e p rz e stę p s tw a p o d le g ają w a ru n k o m te j u sta w y . P rz e d a w n ie n ie ro zp o ­ czyna sw ó j b ie g od czasu p o p e łn ie n ia p rzestęp stw a.

K odeksy k a rn e nie ro z strz y g a ją w zasadzie z a g ad n ien ia czasu p o p ełn ien ia p rz e ­ s tę p stw a *, p rz e k a z u ją c je te o rii do rozw iązan ia. >

W d o k try n ie n ie m a jed n o liteg o p o g ląd u n a p ro b lem czasu p o p ełn ien ia p rz e ­ stę p stw a.

Z a czasów rzy m sk ich zag ad n ien ie to n ie zostało rozw iązane. T eza Ju lia n a , że zab ó jstw o u w aż a się za d o k o n an e z ch w ilą z a d a n ia ra n , a n ie z ch w ilą śm ierci o fia ry , sta n o w i w y ją t e k .2

C zyn p rze stęp n y m oże p rzeb ieg ać w p ew n y m czasie (jest to tzw . p rz e stę p stw o o czasow ej rozciągłości, np. p rze stęp stw o c ią g łe ,. p rze stęp stw o trw ałe ), p rzy p rz e ­ stę p stw a c h sk u tk o w y c h s k u te k n ie ra z je st o d erw an y w czasie od czynu (są to tzw. p rz e stę p s tw a p rze strzen n e ). D o k try n a w y o d rę b n ia ta k ż e p rz e stę p stw a z z a n ie c h a ­ nia, p rz e stę p stw a fo rm a ln e , k tó re s k u tk u n ie w y w o łu ją, oraz p o stacie zjaw isk o w e p rz e stę p stw . Czas p o p ełn ien ia każdego z ty c h p rz e stę p stw lu b ich p o sta ci z ja w is­ k ow ych in aczej się u sta la .

R ozstrzygnięcie p ro b lem u , ja k i m om ent należy uw ażać za m o m en t p o p e łn ie n ia p rz e stę p stw a , zależy od tego, czy całość czynu p rzestęp n eg o u tożsam ia się z je d ­ n y m z jego elem entów , tj. z działan iem lu b sk u tk iem , czy te ż a lte rn a ty w n ie d ec y ­ d u ją c e znaczenie p rz y p isu je się k aż d em u z ty c h elem entów . T eo rety cy z r e g u ły łą cz n ie w y ja ś n ia ją z a g ad n ien ia czasu i m ie jsc a p o p ełn ien ia p rze stęp stw a.

N a ty m tle p o w sta ły trz y teorie.

T e o ria tzw . d łu g iej rę k i u p a tru je m iejsce i czas p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a w m ie jsc u i czasie s k u tk u . S p ra w c a w ed łu g te j te o rii działa ta k długo, dopóki d z ia ła ją poru szo n e przez niego siły ze w n ętrzn e i dopóki czyn rozciąga się n a w szy stk ie te m iejsca, w k tó ry c h się te siły p rze jaw iły . T eo ria ta sp o tk a ła się z k ry ty k ą , k tó ra zw raca uw agę p rze d e w szystkim n a sprzeczności w z a k resie p o d ­ m iotow ej stro n y p rze stę p stw a , je że li n a je j p o d sta w ie chce się o kreślić czas p o ­ p e łn ie n ia p rze stęp stw a. C hodzi p rze d e w szy stk im o to, w ja k im m om encie m uszą być zrealizo w an e elem e n ty w in y spraw cy. Je że li uznać, że w in a m a być stw ie r­

1 P r o j e k t k o d e k s u k a r n e g o p o lsk ie g o z 1963 r. p r z y jm u je te o r ię d z ia ła n ia , lecz c o .dc* p rz e d a w n ie n ia w p ro w a d z a k o r e k t u r ę w z a k r e s ie p r z e s tę p s tw s k u tk o w y c h w a r t . 93 § 2.

2 S. W.: M iejsce pop ełn ien ia p rzestę p stw a , s. 894 (E ncyklopedia praw a k arn eg o pod red. W. M a k o w s k i e g o , t. II).

Nr 12 (108) C zas p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a ₉₉

dzona w ch w ili d ziała n ia , to te o ria p rz y jm u ją c a czas n a s tą p ie n ia s k u tk u m ogłaby doprow adzić do w rę cz p a ra d o k sa ln e j sy tu a cji, że np. sp ra w c a n ie p o cz y taln y w chw ili d ziała n ia , a zdrow y w chw ili s k u tk u będzie uzn an y za o d p o w ied z ia ln eg o .3 Z w o len n ik am i pow yższej te o rii w z a k re sie p rz e stę p s tw m a te ria ln y c h s ą Ś li­ w iń s k i4 i inni, p rz y czym Ś liw iń sk i u w zg lęd n ia ta k ż e te n p u n k t w id ze n ia p rzy p odżeg an iu i pom ocnictw ie.

N a om aw ian ej zasadzie tzw . d ługiej rę k i o p ie ra ją się np. kodeksy k a r n e w ę g ie r­ sk i 5 i b r a z y lijs k i6.

T eo ria d ziała n ia lu b p o b y tu o k re śla m iejsce i czas, gdzie i k ie d y sp ra w c a ro z ­ w ija ł d ziała n ie p rz e stę p n e i w y k o n y w ał czynności p rze stęp n e . D ziałanie sp raw cy uw aż a t a te o ria za zakończone z chw ilą, k ie d y sp ra w c a tra c i w p ły w n a dalszy bieg w y p ad k ó w . T eoria t a w idzi w b ezp o śred n im d ziała n iu sp raw cy zasadniczy elem e n t p rz e stę p n y i w iąże z ty m d ziała n ie m całą sferę w e w n ę trz n ą w in y . U w zg lęd n ia ona isto tę p rz e stę p s tw fo rm a ln y c h i u su w a tru d n o śc i zw iązane z p r z y ­ p ad k o w y m p rze jaw ie n iem się sk u tk u . U je m n ą stro n ę tej te o rii u p a tru je się w ty m , że p odw aża o n a za sa d ę te ry to ria ln o śc i, u su w a ją c m ożliw ość ścigania p rz e stę p s tw d o k o n an y c h za g ran ic ą, k tó ry c h s k u tk i n a s tę p u ją w k ra ju . Z astrzeżen ie to n ie je st uzasadnione, je śli chodzi o czas p o p ełn ien ia p rze stę p stw a . M oże ono n a to m ia st m ieć znaczenie, gdy chodzi o m ie jsc e p o p ełn ien ia p rze stęp stw a, k tó re d e c y d u je o w łaściw ości m iejscow ej sądu.

T eorię d z ia ła n ia p rz y ję ły kodeksy k a rn e : g r e c k i7, islandzki® i inne.

Z w o len n ik am i te j te o rii są: B e r n e r 9, M a k a re w ic z 10, K rz y m u s k i11, W o lter 12 B zow ­ s k i 13, G la s e r 14, D on n ed ieu de V a b r e s 15 i inni.

T rzecia z k o lei i o sta tn ia te o ria , tzw . te o ria jedności, polega n a p rz y p isy w a n iu jed n ak o w eg o zn aczenia zarów no d ziałan iu , ja k i sk u tk o w i. W m y śl te j te o rii p rze stęp stw o dok o n an e je s t ta m i w ted y , gdzie i k ie d y p rz e ja w iła się b ez p o śred n ia czynność spraw cy, ja k ró w n ież ta m i w ted y , gdzie i k iedy n a s tą p ił sk u te k . T eo ria jedności, za le ca n a w u ch w a le dotyczącej k o d y fik ac ji m iędzynarodow ego p ra w a k arn e g o , czyni postępy, choć je s t ona w p ra k ty c e o g ran ic za n a d o m ie jsc a p o p ełn ien ia p rze stęp stw a. T eorię jedności p o p ie ra ją S chm idt, Lobe, M e tz g e r18. N a te o rii s k u tk u o p ie ra się orzecznictw o fra n c u sk ie ; jeżeli je d n a k sk u te k p rz e ja w ia się w in n y m k r a ju , to u z n a w a n a je st w łaściw ość obu sądów .17 S y stem k a r n y p o lsk i p rz y ją ł zasadę jed n o ści je d y n ie w zasto so w an iu do m ie jsc a pop ełn ien ia p rz e stę p ­ stw a i w łaściw ości m iejscow ej są d u (art. 20 § 3 k.p.k.). J e d n a k ż e w d o k try n ie p o l­ sk iej te o re ty c y n ie jed n o licie w y ja ś n ia ją stan o w isk o w y ra żo n e w k o d ek sie k a r n y m polskim z 1932 ro k u co do m ie jsc a p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a (art. 3 § 2 k.k.).

3 s. w., jw . 4 Ś l i w i ń s k i : P r a w o k a r n e , s tr . 122. 5 K o d e k s k a r n y w ę g ie r s k i z 1950 r. e K o d e k s k a r n y b r a z y lijs k i z 1940 r. 7 K o d e k s k a r n y g r e c k i z 1950 r. 8 K o d e k s k a r n y is la n d z k i z 1940 r. 9 B e r n e r : L e h rb a c h d e s d e u ts c h e n S tr a f r e c h te s , L e ip lig 1888, s t r . 313._ 10 M a k a r e w i c a : K o m e n ta r z d o k o d e k s u k a r n e g o z 1932 r., w y d . 1935, s t r . 47. 11 K r z y m u s k i : P ra w o k a r n e , s tr . 79. 12 W o l t e r : P r a w o k a r n e — C zęść o g ó ln a , 1947 r., s tr . 85. 13 B z o w s k i : E n c y k lo p e d ia p r a w a k a r n e g o p o d r e d . M a k o w sk ie g o , s tr . 1476. 14 G l a s e r : P o ls k ie p ra w o k a r n e , K r a k ó w 1933, s. 282. 15 S. W .: M ie jsc e p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a , s tr . 894 (E n c y k lo p e d ia p r a w a k a r n e g o p o d re d . W. M a k o w sk ie g o , t. II). ie S. W ., jw ., s tr . 895. 17 S. W ., Jw.

1 0 0 K a z i m i e r z C z a j k o w s k i Nr 12 (108)

W ym ienione w yżej te o rie — z w y ją tk ie m te o rii d ziała n ia — w ad liw ie ro z w ią ­ z u ją k w e stię c z a s u p o p e ł n i e n i a p r z e s t ę p s t w a . W y n ik a to p rze d e w szy stk im z w a d liw ie o b ra n e j w d o k try n ie m etodologii p rz y w y ja ś n ia n iu za g ad n ie­ n ia . Ł ączenie bow iem elem e n tó w czasu i m iejsca, a w ięc elem en tó w różn y ch pod w zględem pojęciow ym , n ie p o zw ala n a sp recy zo w an ie jasn eg o sta n o w isk a. O k re ­ ślen ie czasu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a m oże być ty lk o je d n o z n a c z n e 18 — inaczej n iż p rz y o k re śla n iu m ie jsc a p o p ełn ien ia p rz e s tę p s tw a 19.

D latego te ż czas p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a m u si być je d en , n a to m ia st n ie m a p rze szk ó d do o k re śle n ia m ie jsc a p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a zarów no w m iejscu d ziałan ia, ja k i w m ie jsc u sk u tk u , albo n a w e t w m iejscu, gdzie w ed łu g z a m ia ru sp ra w c y sk u te k m ia ł n a s tą p i ć 20.

T eo rety cy zw łaszcza gub ią się w znalezien iu ro zw iązan ia, k ie d y sy stem y p r a w ­ n e , n ie p rz y jm u ją c ja sn o ża d n ej z ty c h te o rii, k aż ą liczyć bieg p rz e d a w n ie n ia „o d p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a ” albo „od d n ia p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a ”.

O bo w iązu jące d aw n ie j n a ziem iach p olskich trz y ko d ek sy k a r n e (rosyjski, n ie ­ m ie c k i i au striac k i) n ie o k re śla ły ściśle czasu p o p ełn ien ia p rze stęp stw a. R ozw iąza­ n ia tego n ie d a ł te ż n asz późniejszy k o d ek s k a rn y z 1932 ro k u . N ato m iast p ro ­ c e d u ry k a rn e : n ie m ie ck a w § 7 i a u s tria c k a w § 51 m ów ią o fo r u m d elicti co m m issi "w yjaśniając, że p ow inno się ono opierać n a m iejscu, gdzie sp ra w c a p o p ełn ił czyn p rze stę p n y , a n ie ta m , gdzie sk u te k n a s tą p ił. O bie w ięc p ro c e d u ry p rz y ję ły zasadę -działania, odnosząc ją do m ie jsc a p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a i w łaściw ości s ą d ó w tl. P ro c e d u ra ro sy jsk a m ów i ogólnie o sądzie p o p ełn ien ia p rze stę p stw a , n ie w y ja ś n ia n a to m ia st, czy chodzi o m ie jsc e czynu, czy te ż s k u tk u (art. 36, 208). R ów nież n asz k o d e k s z r a k u 1932 w sp o m in a w a rt. 3 o m ie jsc u p o p ełn ien ia p rze stęp stw a, a art. 20 k.pJk. m ów i o fo r u m d e lic ti com m issi.

P ro je k t k o d ek su k arn e g o polskiego z 1963 r. w a r t. 4 § 1 p rz y jm u je słusznie z a sa d ę te o rii d ziała n ia stanow iąc, że p rze stęp stw o je s t p o p ełn io n e w czasie, w k tó ­ r y m sp ra w c a d ziała ł lu b b y ł obow iązany d z ia ła ć 22. T enże p ro je k t w z a k resie m i e j s c a p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a p raw id ło w o p rzy jm u je, że p rze stęp stw o je st p o p ełn io n e w m iejscu , gdzie sp ra w c a d ziała ł lu b b y ł obow iązany działać albo gdzie s k u te k p rz e stę p n y n a s tą p ił lu b m ia ł n a s tą p ić (art. 4 § 2).

Ś liw iń sk i, p o p ie ra ją c te o rię sk u tk u , uw aża, że zarów no d ziałanie, ja k i zw ią­ z e k przyczynow y o raz sk u te k n ależ ą do isto ty czynu przestęp n eg o , że b łę d n e je s t m n ie m a n ie, ja k o b y czyn p rz e stę p n y p olegał ty lk o n a d ziała n iu lu b zan ie ch a n iu

i pom inięciem s k u tk u p rz y p rz e stę p stw a c h m a te r ia ln y c h .23 Z godnie z ty m p o ­

g lądem Ś liw iń sk i p rz y jm u je rów nież, że podżegacz i pom ocnik p o p e łn ia ją p r z e ­ stę p stw o w czasie p o w sta n ia s k u tk u p o trzebnego do dokon an ia, jeżeli p rze stęp stw o sp ra w c y głów nego je s t p rze stę p stw e m m a te r ia ln y m .24

T eo ria s k u tk u n ie da się u trz y m a ć n ie ty lk o ze w zg lęd u n a łączenie elem en tó w czasu i m iejsca, a le rów n ież ze w zg lęd u n a kom p lik acje, ja k ie m ogłyby p ow stać w zw iązku z jej p rzy ję cie m n a tle k o liz ji ustaw , poczytalności w czasie czynu i w czasie sk u tk u , a m n e stii itd.

18 p o r . W o l t e r , o p . c., s t r . 84; S. W ., ta m ż e , s t r . 802. 19 P o r . W o l t e r , j w. 20 N a p r z y k ła d a r t . 3 § 2 k .k . o r a z a r t . 20 § 3 k .p .k . 21 K r z y m u s k ł (op. c., s tr . 79) p o c h w a la s ta n o w is k o u s ta w y a u s tr ia c k ie j o p o stę p o w a ­ n iu z 1873 r . (§ 51), k t ó r a p r z y ję ła z a s a d ę d z ia ła n ia . 22 P r o j e k t k o d e k s u k a r n e g o P R L z 1963 r., W y d . P ra w n ic x e . 23 Ś l i w i ń s k i , o p. c., s t r . 122. 24 Ś l i w i ń s k i , o p. c., s t r . 338.

N r 12 (108) C zas p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a 101

W lite ra tu rz e p raw n ic zej p rzy ta cz an y je s t — ja k o a rg u m e n t p rzeciw ko te o rii tzw . d ługiej rę k i — p rzy k ła d św iadczący o jej niedorzeczności, skoro w ed łu g te j te o rii p rze stęp stw o m oże być popełn io n e po śm ierci s p ra w c y .25 D alszych a r g u ­ m en tó w p rzeciw ko w sp o m n ian ej te o rii d o starczy om ów ienie koncep cji te o rii d z ia ­ ła n ia , lecz ty lk o od stro n y czasu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a z pom inięciem łącznego jej tra k to w a n ia z m iejscem p o p ełn ien ia p rze stęp stw a.

Z d an iem M akarew icza, p ojęcie p o p ełn ien ia p rze stę p stw a je s t w zasadzie p o ję ­ ciem elastycznym , m oże bow iem oznaczać ukończenie sam ego działan ia, a ró w n ie dobrze w y w o łan ie s k u tk u istotnego d la danego p rze stęp stw a, w reszcie m oże o b e j­ m ow ać i je d n o i d r u g ie .26 P ogląd te n n ie w y d a je się słuszny, jeżeli uznać, że czas p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a m oże być ty lk o je d en , a w ięc inaczej niż m iejsce p o p e ł­ n ie n ia p rze stęp stw a, k tó ry m m oże być zarów no m iejsce d ziałan ia, ja k i m ie jsc e sk u tk u . P oza ty m n ależy tu uw zględnić u je m n e s k u tk i p ra w n e d la ta k ie j in te r ­ p re ta c ji.

Z n am ien n y je st pogląd D onnedieu d e V abres, k tó ry k ry ty k u ją c a rt. 11 p ro je k tu ko d ek su k arn e g o fran cu sk ieg o , w b re w rez o lu cji W arszaw sk iej K o n fe re n c ji U n ifi­ k a c ji P ra w a K arn eg o z 1927 r. p ro p o n u je w im ien iu p ary sk ieg o W y działu P ra w a w p ro w a d ze n ie te o rii d ziała n ia i żąda zam ieszczenia p rzepisu, w ed łu g k tó reg o n ie w olno będzie u w zględniać m ie jsc a an i czasu, w k tó ry m p rz e ja w ia się sk u te k d ziałan ia. v

O siągnięciem w sp o m n ian ej koncep cji je s t to, że o drzuca ona te o rię tzw . d łu g iej ręk i. N ato m iast błędem tego pogląd u je s t łą cz n e tra k to w a n ie z jaw isk a czasu oraz m ie jsc a; po za tym pogląd te n n ie w y ja ś n ia isto ty te o rii działan ia, n a k tó rą pow o­ łu je się, a k tó rą B e m e r słu szn ie usiłow ał w y tłu m a cz y ć jednością czynu i dojściem do s k u tk u zakończenia d ziałania.

B e rn e r, rozw aż ają c k w estię m o m en tu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a p o d k reśla , że p o d staw o w e znaczenie m a zagad n ien ie jedności czynu. S łusznie p rzy ty m d odaje, że nie m ożna m ów ić, iż p ra w o ścigania p o w sta je n a ty c h m ia st z chw ilą rozpoczęcia d ziała n ia przestęp n eg o , a w ięc że te n m o m en t je s t decy d u jący d la czasu p o p e ł­ n ie n ia p rz e stę p stw a . N ależy n a to m ia st w ed łu g tego pogląd u uznać, że p rze stęp stw o je s t p o p ełn io n e z ch w ilą zakończenia d ziała n ia . A zatem ta k długo, dopóki d zia­ ła n ie trw a , n ie m ożna m ów ić o p o p ełn ien iu p rz e stę p stw a , a ty m sa m y m i o cza­ sie jego popełn ien ia.

P o g ląd B e rn e ra w y d a je się słuszny, lecz n ie w y ja śn ia isto ty rzeczy do końca. M ianow icie n ie w y ja ś n ia on, co należy rozum ieć przez zakończenie d zia ła n ia p rz e ­ stępnego; poza ty m n ie w y ja ś n ia spornego w n au c e zag ad n ien ia jed n o ści c z y n u .28

25 A. B e r g e r : C zas p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a , „ G ło s S ą d o w n .” n r 2, 1936, s t r . 118—122. S p ra w c a u m ie r a p o w y k o n a n iu d z ia ła n ia p rz e s tę p n e g o , a p rz e d ś m ie rc ią o f ia ry (p rz e d n a ­ s tą p ie n ie m s k u tk u ) . 2b M a k a r e w i c z : K o m e n ta r z d o k o d e k s u k a r n e g o p o lsk ie g o , 1935 r ., s t r . 47. A n a liz u ­ ją c p r z e p is y a r t . 3 k .k . i a r t . 26 k .p .k ., M a k a re w ic z d o c h o d z i d o w n io s k u , że p r a w o p o lsk ie w ty c h p r z e p is a c h m ó w i ty lk o o m ie js c u p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a t e w z g lę d u n a w ła ś c i­ w o ść s ą d u . P o n ie w a ż a lte r n a ty w a t a n ie m a z a s to so w a n ia d o c z a su p o p e łn ie n ia p r z e s tę p ­ s tw a , p r z e to n a le ż y o g ra n ic z y ć się p r z y tłu m a c z e n iu a r t . 1 k .k . („ O d p o w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j u le g a te n , k to d o p u sz c z a się c z y n u z a b ro n io n e g o p o d g ro ź b ą k a r y przezi u s ta w ę o b o w ią ­ z u ją c ą w c z a sie je g o p o p e łn ie n ia ” ) d o p o ję c ia s a m e g o d z ia ła n ia . O z a s to s o w a n iu l u b n ie ­ s to s o w a n iu k o d e k s u k a r n e g o d e c y d u j e p r z e t o t y l k o c h w i l a u k o ń c z e n i a d z i a ł a n i a . Cziasem p o p e łn ie n ie p r z e s tę p s tw a j e s t w ię c w e d łu g p o g lą d u M a k a re w ic z a c h w ilą u k o ń c z e n ia d z ia ła n ia .

27 s. W .: M ie jsc e p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a , s. 895 ( E n c y k lo p e d ia p r a w a k a r n e g o p o d re d . M a k o w sk ie g o , t. II).

1 0 2 K a z i m i e r z C z a j k o w s k i Nr 12 (108)

B erger, w ychodząc z założenia, że p ra w o polsk ie n ie z a w iera p rzepisów o k re ­ ś la ją c y c h czas p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a , uw aża, iż za g ad n ien ie to należy w ysnuć z te o rii p ra w a o raz z c a ło k sz ta łtu polskiego u sta w o d a w stw a karnego.

B e rg e r o p ie ra sw oje stan o w isk o w z a k resie p rz e stę p stw sk u tk o w y c h n a te o rii L isz ta-S ch m id ta, k tó rz y ro zw in ęli n a u k ę o bliższych i dalszych s k u tk a c h czynu.29 P u n k te m w y jśc ia d la te j te o rii je s t o k reśle n ie czynu w znaczeniu p rz e d m io to ­ w ym . W ty m za k re sie te o ria ta sta n o w i w p ew n y m sto p n iu rozw inięcie k o ncepcji B e m e ra co do konieczności za ch o w an ia jedności czynu p rz y o k re śle n iu czasu p o ­ p e łn ie n ia p rze stęp stw a. Czyn — w ed łu g te j k o n cep cji — to zrealizow anie z e w n ę trz ­ n ej stro n y p rze stęp stw a. P o w sta je p rzy ty m p ro b lem , czy ty lk o d ziała n ie lu b zan iech an ie, czy ró w n ież i sk u te k p rz e stę p n y d ec y d u je o p o p ełn ien iu p rze stęp stw a. M ów iąc o sk u tk u , należy stw ierd zić, że b y w a sk u te k bliższy, tj. jego u z e w n ę trz ­ n ie n ie się za pom ocą a k tu w oli, b ąd ź tzw . sk u te k dalszy, o d ry w a ją cy się w czasie i m iejscu od sam ego za ch o w an ia się spraw cy, a p o le g ają cy n a sp ro w ad zen iu w św iecie z e w n ę trz n y m zm ian p rzew id zian y ch w u staw ie.

Z d an iem B e rg e ra, sy stem k a r n y p o lsk i należy tłu m aczy ć w te n sposób, że s k u ­ te k bliższy d ec y d u je o czasie p o p ełn ien ia p rz e s tę p s tw a .30

W k o n se k w e n cji p ro w a d zi to do w niosku, że czasem p o p ełn ien ia p rze stęp stw a je s t sp e łn ie n ie sam ego d z ia ła n ia (zaniechania), n a to m ia st czas n a s tą p ie n ia sk u tk u tzw . dalszego je s t okolicznością obo jętn ą. D la o k re śle n ia czasu p o p ełn ien ia p rz e ­ stę p stw a d ec y d u ją ce znaczenie m a d ata, w k tó re j sp ra w c a ukończył sa m ą czyn­ ność w ykonaw czą. W edług tego poglądu, w ra z ie w y sła n ia lis tu obrażliw ego do a d r e s a ta 1 m a rc a i d o ręczen ia go p rzez pocztę 3 m a rc a — czyn p rze stęp n y uw aża się za popełniony 1 m arca.

K w estię sporną, czy p rze p isy o m iejscu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a m ogą się o d ­ nosić do czasu p o p ełn ien ia p rze stęp stw a, ro zw ią zu je w sposób n a jb a rd z ie j p rz e k o ­ n y w a ją c y W olter. T w ierd zi on m ianow icie, że jeżeli w ielom iejscow ość czynu p rze stęp n e g o m oże rozw iązać p o trze b ę p ra k ty k i, to w ieloczasow ość takiego ro z ­ w ią z a n ia n ie d aje. D latego też p rze p isy o k re śla ją c e m iejsce p o p ełn ien ia p rz e stę p ­ stw a n ie m ogą m ieć zasto so w an ia do o k re śle n ia czasu p o p ełn ien ia p rze stęp stw a. Z ag a d n ien ie czasu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a to pro b lem isto tn y ch zm ian zacho­ dzących w czasie; ze w zg lęd u n a te zm iany nie d a się u sta lić je d en czas. Je że li p rze p is (np. a rt. 3 § 2 k.k.) stan o w i, że p rze stęp stw o je s t p opełnione i w m ie jsc u czynu, i w m ie jsc u sk u tk u , to n ie m ożna ty m sam ym stw ierdzić, że p rze stęp stw o je s t popełn io n e i w czasie czynu, i w czasie s k u tk u . O ile bow iem w p ierw szym w y p ad k u , tj. o k re śle n ia m ie jsc a czynu i m ie jsc a s k u tk u za m iejsce p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a , m ożna ro zstrz y g n ąć k w estię w łaściw ości m iejscow ej sądu, o ty le w d ru g im w y p ad k u , tj. o k re śle n ia czasu czynu i czasu s k u tk u za czas p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a , nie m ożna b y rozw iązać k w estii k o liz ji u sta w w ró żn y m czasie, k w e stii poczytalności m iędzy d ziałan iem a czasem sk u tk u , k w e stii am n estii an i w reszcie k w e stii p rz e d a w n ie n ia .01 29 L i s z t , S c h m i d t : L e h r b u c h d e s d e u ts c h e n S tr a f r e c h te s , 1927, s tr . 1550. 30 B e r g e r (ta m ż e ) w y w o d z i p o w y ż sz ą z a s a d ę z n a s tę p u ją c y c h p r z e s ła n e k : K o d e k s k a m y p o ls k i p r z y j ą ł z a s a d ę p o d m io to w o ś c i; c z y n e m k a r a ln y m je s t u siło w a n ie sa m o b e z s k u tk u ; k o d e k s p r z y ją ł z a s a d ę in d y w id u a liz a c ji, p r z y k t ó r e j m o ż e b y ć je d e n s k u te k , a c z y n ó w w ie le (n p . g d y k ilk a o só b p rz e z z a n ie c h a n ie d o p ro w a d z iło d o ś m ie r c i je d n e j o so b y , k a ż d a 'z n ic h p o p e łn ia p rz e s tę p s tw o ). Z a r t . 3 k .k . i a r t . 26 k .p .k . w y n ik a , że u s ta w o d a w c a n ie w łą c z a — p r z y m ie js c u c z y n u — d o p o ję c ia c z y n u Jego d a ls z y c h s k u tk ó w . 31 W o l t e r , j w.

N r 12 (108) C zas p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a 1 0 3

W k o n se k w e n cji należy odrzucić czas s k u tk u p rz y ro zw aż an iu k w e stii czasu p o p e łn ie n ia p rze stęp stw a. P rz y ję c ie bow iem czasu s k u tk u p ro w a d ziło b y do n ie d o ­ rzeczności p rzy k o liz ji u sta w w różnym czasie (np. czyn n ie je s t p rz e stę p stw e m w czasie działan ia, je s t n im n a to m ia st w czasie sk u tk u ) lu b p rzy zm ian ie p o c z y ta l­ ności (nip. niepo czy taln o ść w czasie d ziałania, lu c id u m in te rv a llu m w czasie s k u t­ k u i n a odw rót).

P oza ty m uznać należy, że decy d u jący je s t czyn, k tó ry je s t m ożliw y bez sk u tk u , n ig d y n a to m ia st n ie je s t m ożliw a s y tu a c ja od w ro tn a.

C zasem p o p ełn ien ia p rze stę p stw a je s t za te m czas czynu se n su stricto , a n ie c z as sk u tk u , a w ięc czas d ziała n ia sp raw cy lu b czas z a n ie ch a n ia tego d ziała n ia , to je s t czas, k ie d y czynność m ia ła być s p e łn io n a .32

Pow yższe sta n o w isk o W o lte r a 33 w y m a g a u zu p e łn ie n ia p rzez w y ja śn ie n ie , ja k i m o m e n t je s t d ec y d u ją cy p rz y ro zw ażan iu czasu za chow ania się sp raw cy . B e rn e r, ■wspominając o jed n o ści czynu, za m o m en t ta k i u w aż a „zakończenie d z ia ła n ia ”. 34 W y d aje się, że słu szn e je s t sta n o w isk o B e rg e ra, k tó ry p rz y jm u je , iż p rz e s tę p ­ stw o je s t p opełnione w chw ili, k ie d y sp ra w c a ukończył czynność w y k o n a w c z ą 35, a zatem te n czas d e c y d u je o m ożliw ości zastosow ania am n estii, n ow ej u sta w y ł a ­ god n iejszej albo o p o cz ątk u b ie g u p rze d aw n ien ia.

J u d y k a tu r a p o lsk a n ie je s t je d n o lita w o k re śle n iu czasu p o p ełn ien ia p rz e s tę p ­ stw a . W edług innego n u r tu w orzecznictw ie w łaściw y je st czas u k o ń cz en ia o s ta t­ niego d z ia ła n ia należącego do czynności w ykonaw czej (np. orzecz. SN 2 K 624/34). W edług in n e g o zn o w u n u r tu p rze p isy a rt. 3 k.k. i a rt. 20 k.p.k. n o rm u ją je d y n ie z a g ad n ien ie m ie jsc a p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a , a n ie czas p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a , i jeżeli p rze stęp stw o n ie skończyło się n a usiłow aniu, to o czasie p o p ełn ien ia p rz e ­ s tę p s tw a d ec y d u je n ie ch w ila przed sięw zięcia o sta tn ie j czynności, lecz chw ila, w k tó re j isto ta zarzuconego o sk arżo n em u p rz e stę p stw a w całej rozciągłości ju ż się u ja w n iła , a w ięc ch w ila, w k tó r e j n a s tą p ił s k u te k p rze stęp n y (por. np. orzecz. SN

Z O 35/35, w y ja ś n ia ję c e k w estię zasto so w an ia am nestii).

O rzecznictw o, w y ra żo n e w d ru g im n u rcie , n ie je s t oczyw iście postępow e, skoro p rzy ję ło in te rp re ta c ję n a niekorzyść oskarżonego i z a w iera w sobie cechy w sz y s t­ k ic h n iek o n sek w e n cji, o k tó ry c h w sp o m in a ją W olter i in n i te o re ty cy p r a w a k a rn e g o . N ato m ia st słuszny je s t n u r t p ie rw sz y w orzecznictw ie polskim , k tó ry ro zw ija m y śli w iększości te o re ty k ó w p ra w a i n a d a je im k o n k re tn e p ra k ty c z n e zastoso­ w an ie.

W d o k try n ie rad z iec k iej k w e stia czasu p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a zo stała n ie ­ je d n o lic ie rozw iązan ia. T eoretycy radzieccy, w zależności od k o n s tru k c ji s ta n u p rz e stę p stw a , p rz y jm u ją , że p rzy p rz e stę p stw a c h fo rm a ln y c h d ec y d u je czas czynu,

32 W o l t e r , j w.

Ja P o g lą d te n p o p ie r a G l a s e r : P o ls k ie p r a w o k a r n e , s tr . 120. K r z y m u s ’k ’i (op. c., s t r . 79) u w a ż a , że c z a s (i m ie js c e ) s p e łn ie n ia c z y n u d e c y d u je o m o m e n c ie i m ie js c u p o p e ł­ n ie n ia p r z e s tę p tw a , a n ie c zas (i m ie jsc e ) s k u tk u . T a k ie r o z w ią z a n ie u z n a je K r z y m u s k i z a s łu s z n e z p u n k t u w id a e n ia p r a k t y k i ; g d y ż c z a s 1 m ie js c e p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a m u s ia ły b y ■uchodiić z b y t d łu g o - za w ą tp liw e w ty c h w y p a d k a c h , w k tó r y c h p o d o k o n a n iu c z y n u n ie d a ło b y się z g ó r y p r z e w id z ie ć , c z y o ra z k ie d y (i g d zie) n a s tą p i s k u t e k p r z e s tę p n y , G 1 a s e r , M o g i l n i c k i ( K o m e n ta rz d o k .k ., s t r . 86) za m o m e n t p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a u w a ż a ją z a k o ń c z e n ie f iz y c z n e j d z ia ła ln o ś c i, a n ie d o p ie r o c h w ilę n a s tą p ie n ia s k u tk u . B z o w s k i ( E n c y k lo p e d ia p r a w a k a r n e g o p o d r e d . M a k o w sk ie g o , t . IV!, s. 1476) z a c zas d o k o n a n ia c z y n u u w a ż a c h w ilę w y k o n a n ia c z y n u p r z e s tę p n e g o (d z ia ła n ia lu b z a n ie c h a n ia ), a -nie c h w ilę n a ­ s t ą p ie n ia s k u tk u .

34 B e r n e r , j w.

104 K a z i m i e r z C z a j k o w s k i _{Nr 12 (108)}

p rz y p rz e stę p stw a c h p o le g ają cy c h n a p rzy g o to w an iu — czas działalności p rzy g o ­ tow aw czej, p rzy u siło w a n iu — czas u siłow ania, a p rzy p rz e stę p stw a c h s k u tk o ­ w y ch — czas s k u t k u .36 Isto ta zag ad n ien ia n ie je s t tu oczyw iście, w św ie tle p o ­ w yższych rozw ażań, w y jaśn io n a.

W edług te o rii d ziałan ia, o tym , czy am n e stia lu b u sta w a ła g o d n iejsza m a za sto ­ sow anie albo od k ie d y liczyć bieg p rz e d aw n ien ia — d ec y d u je czas d ziała n ia (za­ n ie ch a n ia) po d m io tu p rze stęp stw a.

P o n iew aż czas d ziała n ia je s t różny w zależności od c h a ra k te ru czynu p rz e stę p ­ nego i jego p o staci zjaw isk o w y ch {a to ze w zględu n a k w estię m o m en tu za k o ń ­ czenia działania), p rze to w y ja ś n ie n ia w ym aga, ja k o kreślić czas czynu w e w sz y st­ k ic h ty c h sy tu a cjach .

Z anim p rzejd ziem y do tego za g ad n ien ia, trz e b a w p ie rw w y ja śn ić k w estię, co n ależ y u w ażać za czas p o p ełn ien ia p rze stęp stw a: czy dzień, w k tó ry m za k o ń ­ czone zostało działan ie, czy te ż m o m en t dnia, w k tó ry m ono zostało zakończone? P o n iew aż k a ż d a u s ta w a o k re śla dzień k a len d a rz o w y je j w ejścia w życie, a u s ta ­ w a a m n e sty jn a u s ta la d a tę d n ia kalendrzow ego, p rze d k tó ry m p opełnione p r z e ­ stę p stw a p o d le g a ją je j w a ru n k o m , ok resy zaś p rz e d a w n ie n ia u sta la n e są n a la ta k a le n d a rz o w e — p rze to w e w szy stk ich w y p a d k a c h ja k o czas p o p ełn ien ia p rz e ­ stę p stw a p rz y ją ć n ależy d a tę dnia, w k tó ry m zakończone zostało d ziała n ie lu b w k tó ry m zaniechano d z ia ła n ia .37

P rz e d sta w io n e w yżej w y w o d y dotyczące czasu zakończenia d ziałan ia czynią zbędnym w y ja śn ie n ie k w e stii d n ia p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a w ted y , k ie d y m o m e n t d o k o n an ia k a ra ln e g o czynu zb ieg a się zarazem z m om entem jego zakończenia.

W p rze ciw ie ń stw ie do o g rom nej w iększości p rze stęp stw , w k tó ry c h d o k o n an ie k a ra ln e g o czynu je s t zarazem jego zakończeniem , tj. w k tó ry m m o m en t d o k o n a ­ n ia czynu zbiega się z m o m e n te m jego zakończenia — te o ria p ra w a k arn e g o zn a k a te g o rię p rz e stę p stw k tó ry c h do k o n an ie stw a rz a pew ien sta n p rzestęp n y , czyli s ta n za k az an y p rzez u sta w ę, i k tó re m ożna uznać za zakończone dopiero z ch w ilą u s ta n ia lu b p rz e rw a n ia tego sta n u przestępnego. S ta n te n m oże w szczególności dotyczyć ta k sp raw cy czynu (np. d ezercja), ja k i pokrzyw dzonego (np. p o zb a w ie­ n ie w olności); dopóki w przytoczonych p rz y k ła d a c h — d e z e rte r nie p ow róci d o szeregów , a b ez p ra w n ie za m k n ię ty n ie odzyska w olności, dopóty trw a sta n p r z e ­ s tę p n y i działalność p rz e stę p n a sp ra w c y n ie je st zakończona. W ty c h w y p a d k a c h m ów im y o p rz e stę p stw a c h trw a ły c h . P rz estę p stw o trw a łe p olega n a w y tw o rz e n iu trw a łe g o s ta n u przestęp n eg o , k tó reg o k aż d y m o m e n t je s t p rze stę p stw e m d o k o n a ­ nym , gdy sp ra w c a u trz y m u je w y tw o rz o n y przez siebie sta n p rze stęp n y .

P rz e stę p stw o tr w a łe m oże być pozy ty w n e lu b n eg a ty w n e. Do p rz e stę p stw tr w a ­ ły c h o c h a ra k te rz e n eg a ty w n y m n ależy np. u ch y lan ie się od służby w o jsk o w ej

3« A . A . G i e r c e n a o n : P r a w o k a r n e , s t r . 398. W „ P r a w ie k a r n y m ” p o d r e d a k c j ą M ie n sz a g in a (tłu m . z ro s.) w y r a ż o n y j e s t n a s tr . 357 p o g lą d , że p r z e s tę p s tw o d o k o n a n e j e s t w ó w c z a s, g d y p o p e łn io n y p rz e z s p ra w c ó w c z y n z a w ie r a w s z y s tk ie z n a m io n a p r z e s tę p s tw a . O d t e j z a s a d y te o r e ty c y ra d z ie c c y p r z e w id u ją w y ją tk i, k t ó r e d o ty c z ą s k r ó c o n e g o z e s p o łu z n a m io n p r z e s tę p s tw a . W t e j o s ta tn ie j k w e s tii c z y ta m y d a le j w t e j s a m e j p r a c y : „ s k ró c o n y z e s p ó ł z n a m io n p r z e s tę p s tw a ś w ia d c z y o p r z e n ie s ie n iu p rz e z u s ta w ę c h w ili d o k o n a n ia p r z e ­ s tę p s tw a n a ta k i e s ta d iu m p r z e s tę p n e j d z ia ła ln o ś c i, w k tó r y m n ie o sią g n ę ło o n o c a łk o w i­ te g o z a k o ń c z e n ia ; w t e j s y t u a c j i m o m e n t d o k o n a n ia p r z e s tę p s tw a p rz e n o s i się n a .sta d iu m u s iło w a n ia p r z e s tę p s tw a . T a z a s a d a m a z a s to so w a n ie , g d y u s ta w a za p r z e s tę p s tw o u w a ż a p o ­ z o s ta w ie n ie w n ie b e z p ie c z e ń s tw ie , n ie b e z p ie c z e ń s tw o sz k o d y itd .; d o k o n a n ie p r z e s tę p s tw a n a s tę p u je t u z s a m y m d z ia ła n ie m .” . 37 In a c z e j Ś l i w i ń s k i , k t ó r y u w a ż a , że c z a se m c z y n u p r z e s tę p n e g o J e st c h w ila p o - p o p e łn ie n ia , a w ię c n p . g o d z . 10 d n ia 1 m a ja 1950 r . (P r a w o k a r n e , s tr . 122 i n a s t.).

Nr 12 (108) C zas p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a ₁₀₅

i p rz e b y w a n ie w ty m celu za g ranicą. P rz e stę p stw o to rozpoczyna się od z a n ie ch a­ n ia sitaw ienia się do w o jsk a w oznaczonym te rm in ie i zakończone je st d o p ie ro w ted y , g d y u ch y lają cy się sta w i się d obrow olnie lu b zostanie p ociągnięty do odpo­ w iedzialności za n ie sta w ien n ic tw o .38 T ypow ym p rzy k ła d em p rz e stę p s tw a trw a łe g o je s t b ez p raw n e p o zbaw ienie kogoś w olności; je st ono zakończone, gdy w ięziony odzyska w olność.

Od p rz e stę p s tw trw a ły c h należy odróżnić p rze stę p stw a o sk u tk a c h trw a ły c h , ja k np. big am ia. W ty m w y p a d k u p rze stęp stw o je s t d okonane z chw ilą zakończenia d zia ła n ia p rzestęp n eg o (np. w raz ie big am ii chw ilą tą je s t dzień za w arcia d ru g ieg o m a łże ń stw a m im o n ie ro z w iąz an ia pierw szego m ałżeństw a).

W te o rii i p ra k ty c e w y m ia ru sp raw ied liw o ści w ątp liw o ści w y stę p u ją p rzy o k re ­ śle n iu czasu p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a skutkow ego, gdy w g rę w chodzi n i e n a ­ r u s z e n i e d o b ra p raw n eg o (np. zabójstw o), lecz d ziała n ie z a g r a ż a j ą c e t a ­ kiem u d o b ru (np. czyn z ant. 215 k.k.). Z n am ien n e je st stan o w isk o Ś liw iń sk ieg o w k w e stii czasu po p ełn ien ia p rze stę p stw a p o legającego n a zagrożeniu. W yraża on. m ianow icie sprzeczne poglądy. Z je d n ej stro n y tw ierd zi, że p rze stęp stw o należy u w ażać z a p o p ełn ian e z ch w ilą w y t w o r z e n i a s t a n u n i e b e z p i e c z e ń ­ s t w a grożącego d o b ru p r a w n e m u 39, z d ru g iej zaś stro n y u trzy m u je, że p rzy te g o ro d z a ju p rz e stę p stw a c h p rze d aw n ien ie n ależy liczyć od d n ia n a s tą p ie n ia s k u tk u w yw ołanego przez te n s t a n . 40 P ogląd Ś liw ińskiego, że p rze stęp stw o m ożna u w ażać z a p o p e łn ia n e i w m om encie stw o rz e n ia s ta n u zagrożenia, i w m om encie z d a ­ rz e n ia w y w ołanego ty m s te n e m je st — ja k to już n a w stę p ie w y k az an o — błędne.

To sta n o w isk o Ś liw ińskiego po d ziela orzeczenie S ąd u N ajw yższego z d n ia 25.XI.1965 r. V K RN 877/65, m im o że u sta lo n a je s t ju ż ju d y k tu ra S ąd u N ajw y ższe­ go, iż p rze stęp stw o sp ro w ad ze n ia n ieb ezp ieczeń stw a pow szechnego je s t p o p ełn io n e w czasie stw o rze n ia tego sta n u , a n ie w czasie zd a rzen ia w yw ołanego ty m s ta n e m .41

M akow ski i in n i są zdania, że s ta n fa k ty c z n y p rz e stę p stw a w sk u te k zagroże­ n ia z a r t. 215 k.k. je s t w ypełniony, gdy p o w stało ty lk o praw d o p o d o b ień stw o p o ­ ża ru , zalew u, z a w ale n ia się b udow li albo k a ta s tro fy w k o m u n ik a c ji.42 P o g ląd te n n ależ y u znać za słuszny.

P rz y p rz e stę p s tw a c h m a te ria ln y c h popełn io n y ch z za n ie c h a n ia (per o m issio n em

com m issa) p rz e stę p stw o n ależ y u w ażać za d o konane w o sta tn im d n iu , w k tó ry m

czynność m ogła być jeszcze sk u te cz n ie p rz e d się w z ię ta .43 Inaczej n o rm u je tę k w e ­ stię u sta w a o pow szechnym obow iązku służby w ojskow ej (Dz. U. z 1959 r. N r 14, poz. 75): tu chodzi o p rze stęp stw o trw a łe z z a n ie c h a n ia .44

P rz e stę p stw a p o leg ające n a n ie w y k o n a n iu p raw n eg o n a k a z u je s t p o p ełn io n e w dniu , k ie d y n ależ ało n a k a z w y k o n a ć .45

38 P a t r z D z. U . V 1959 r . N r 14, p o z. 75. 39 S. Ś l i w i ń s k i , jw ., s t r . 121, 122.

40 s . Ś l i w i ń s k i , jw ., str. 528.

41 w y r o k S N z 8.VIII.1950 r . K 515/50 (O SN 17/50); w y r o k z 6.VII.1955 r . I I I K 483/55 (N P 11/55, s. 104). P o r. te ż p rz y p is 36.

42 w . M a k o w s k i : K odeks k a rn y — K om entarz. W arszaw a 1932, str. 489.

43 K o d e k s y k a r n e r z a d k o n o r m u ją tę k w e s tię . N p . k o d e k s k a r n y w ę g ie r s k i w a r t . 26 s t a ­ n o w i, że c o się ty c z y p r z e s tę p s tw p o p e łn io n y c h je d y n ie n z a n ie c h a n ia p o w in n o śc i, to p r z e ­ s tę p s tw o je s t d o k o n a n e w d n iu , w k tó r y m s p r a w c a m ó g łb y je sz c z e s p e łn ić sw ó j o b o w iązek , b ez s k u tk ó w o k r e ś lo n y c h w k o d e k s ie k a r n y m . 44 P o r. o rz e c z e n ie S N 93/30. 48 P o r . o rz e c z e n ie S N 117/31.

1 0 6 K a z i m i e r z C z a j k o w s k i Nr 12 (108)

P rz e stę p stw o ciągłe u w aż a się za popełn io n e w dniu , w k tó ry m sp ra w c a w y ­ k o n a ł o sta tn ie d ziała n ie p rz e s tę p n e .49 Z a p rze stęp stw o ciągłe u w aż a się p rz e stę p ­ stw o sk ła d a ją c e się z szereg u poszczególnych czynów , z k tó ry c h k ażdy je s t ju ż s a m w sobie p rze stęp stw em , ale w szy stk ie raz em sta n o w ią jed en ciąg d z ia ła n ia p rzestępnego, choćby p rze ry w an e g o , i w ogólnym ca ło k sz tałcie d a ją je d n o p rz e ­ s tę p s tw o c ią g łe .47

U siłow anie p rz e stę p s tw a je s t popełn io n e z ch w ilą zakończenia d zia ła n ia zm ie­ rz a jąc eg o bezp o śred n io d o p o p ełn ien ia p rze stę p stw a (np. n aru sz e n ie zam k ó w w cejlu d o k o n an ia kradzieży), a je ś li chodzi o p rzy g o to w a n ie — od o sta tn ie j czynności p rz y ­ g o to w u ją c e j p o p ełn ien ie p rze stęp stw a. Z d a rz a ją się ustaw ow e sta n y fak ty czn e,

k ie d y sam o u siłow anie, lu b n a w e t p rzy g o to w an ie je s t zakończonym p rzestęp stw em , ja k np. czyny s a rt. 78 i 80 k.k.W .P. W ty c h w y p a d k a c h czas p o p ełn ien ia p rz e ­ stę p stw a o k reśla się ja k d la u siło w a n ia i p rzygotow ania.

W d o k try n ie te za pow yższa n ie bud zi w zasadzie w ątpliw ości, a system y k a r ­ n e te ż w zasadzie je d n o zn aczn ie ją f o r m u łu ją .48

P odżegacz lu b pom ocnik p o p ełn ia p rze stęp stw o w m om encie w yikanania czy­ n ó w p o leg ający ch n a n a k ła n ia n iu lu b u d ziela n iu pom ocy do p rze stęp stw a. O drzuce­ n ie fo rm y w in y ak c eso ry jn e j p ro w a d zi do zasady, że n ie m a u d ziału w cudzym p rz e stę p stw ie , że każdy, k to się przy czy n ia do d o k o n an ia p rze stęp stw a, odpow iada z a w ła sn e p rzestęp stw o . P odżeg an ie i pom ocnictw o n ie są ty p a m i rodzajow ym i p rz e stę p stw a , lecz sta n o w ią sw oiste p o stacie sp e łn ie n ia p rze stęp stw a. P odżegacz 1 pom ocnik — p rzy p rzy ję c iu zasady in d y w id u a liz a c ji — są rów n ież sp raw ca m i

p rz e stę p stw a .

R óżnica m iędzy podżegaczem i pom ocnikiem a sp ra w c ą (sen su stricto) polega je ­ d y n ie n a fo rm ie d ziałan ia. P odczas bow iem gdy sp ra w c a dąży do u rzeczy w istn ien ia p rz e stę p s tw a sw ym w łasn y m bezp o śred n im d ziałaniem , m iędzy d ziałan iem p o d ­ żegacza i p om ocnika a u rzeczy w istn ien iem p rz e stę p s tw a zachodzi zw iązek p o ś­ re d n i. P rz y niezależności w istocie odpow iedzialności k a rn e j podżegacza i pom oc­ n i k a od odpow iedzialności głów nego sp raw cy obow iązuje słu szn a za sa d a : to t d e -

lic ta q uot d elin ą u e n te s. P rz y te j kon cep cji m usi odpaść rów n ież te z a L iszta o sp ra w c y po śred n im n p . w ted y , gdy chorego um ysłow o podżega do popełnienia p rz e stę p stw a człow iek zd ro w y psychicznie.49 P ow yższy pogląd n a za g ad n ien ie odpo­ w ied z ia ln o ści podżegacza i p om ocnika re p re z e n tu je M a k a re w ic z 50 i P e i p e r 51; opo­ w ia d a się za n im i ró w n ież K o w a ls k i52 i inni.

S tanow isko to je s t n ie w ą tp liw ie słuszne, skoro podżegacz i pom ocnik o d p o w ia­ d a ją k a r n ie za popełn io n e p rz e stę p s tw a n iezależn ie od tego, czy sp ra w c a p rz e d ­ się w zią ł d ziała n ie p r z e s tę p n e .53

P o g ląd o dm ienny w y p o w ia d a ją Ś liw iński, B e rn e r i inni. Ś liw iń sk i b ęd ą c k o n ­ se k w e n tn y m zw olennikiem te o rii tzw . d ługiej ręk i, tw ie rd z i, że podżegacz i p o ­ m o c n ik p o p e łn ia ją p rze stęp stw o w d n iu czynu sp raw cy głów nego, jeżeli dokonał o n p rz e stę p s tw a form alnego, albo w d n iu p o w sta n ia s k u tk u potrzeb n eg o do do k o ­

46 N a p r z y k ła d k o d e k s k a r n y b r a z y lijs k i s ta n o w i, że p r z e s tę p s tw o je s t d o k o n a n e w m o ­ m e n c ie , w k tó r y m k o ń c z y s ię c ią g ło ść d z ia ła n ia (a rt. 111).

47 P o r. G l a s e r , M o g l l n i c k i , o p. c., s tr . 308 i n a s t. 48 N a p r z y k ła d k .k . b r a z y lijs k i ( a r t. 111) i k .k . w ę g ie r s k i ( a r t. 26). 49 P o r . M a k a r e w i c z : K o m e n ta r z d o k .k ., L w ó w 1935 r ., s tr . 99 o ra z o rz e c z e n ie SN 226/33. 50 M a k a r e w i c z , o p. c., s t r . 99, 100, 101. 51 P e i p e r : K o d e k s k a r n y — K o m e n ta r z , s tr . 111. 52 K o w a l s k i : P o ls k i k o d e k s k a m y w d o ty c h c z a s o w e j p r a k ty c e , „ C z a so p ism o sę d z io w ­ s k i e ” , L w ó w 1936 r., s t r . 258. 53 P o r . o rz e c z e n ie S N 62/34; p o r . te ż a r t . 37 p r o j e k t u k .k . P R L .

N r 12 (108) R e c y d y w a n a t l e w y ty c z n y c h S N w sp r a w a c h c h u lig a ń s k ic h ₁₀₇

n a n ia p rze stę p stw a , jeżeli p rzestęp stw o sp raw cy je s t p rze stęp stw em m a te ria ln y m (sk u tk o w y m ).54

R ów nież B e rn e r, n a tle ko d ek su k arn e g o niem ieckiego, u trz y m u je bez bliższego w y ja ś n ie n ia om aw ianego zagadnienia, że dn iem p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a przez pom o cn ik a i podżegacza je s t dzień p o p ełn ien ia czynu p rzez s p ra w c ę .55

S tan o w isk o ty c h uczonych w y d a je się n ie słu sz n e p rze d e w szy stk im dlatego, że u z a le żn ia ją >oni fo rm ę zjaw isk o w ą p rz e stę p stw a pod żeg an ia i p o m o c n ictw a od d o ­ k o n a n ia p rz e stę p s tw a p rzez sp raw cę se n su stricto.

P rz y jm u ją c n o rw e sk ą te o rię G etza, w ed łu g k tó re j podżegacz lu b pom ocnik p o ­ p ełn ia w ła sn e przestęp stw o , do k tó reg o podżegał lu b do p o p ełn ien ia k tó reg o u d z ie ­ lił pom ocy, n ależy o k reślić czas p o p ełn ien ia p rz e stę p s tw a czasem u k o ń czen ia p rz e ­ stępnego d z ia ła n ia (podżegania lu b pom ocnictw a). T ę sa m ą zasadę n ależy zastoso­ w ać p rz y te o rii F ojnickiego, k tó ry u z n a je podżeganie i pom ocnictw o za tzw . p rz e ­ s tę p s tw a su i generisM

W edług obow iązującego p ra w a polskiego (art. 29 k.k.) podżegacz i pom ocnik o d ­ p o w iad a ją w raz ie n ie d o k o n an ia p rz e stę p stw a p rzez spraw cę, ta k ja k za u siło w a ­ nie. 57 J a k w yżej w y jaśniono, podżegacz i pom ocnik p o p e łn ia ją p rze stęp stw o z ch w i­ lą zakończenia d z ia ła n ia polegającego n a p odżeganiu lu b pom ocnictw ie, a n ie •z chw ilą do k o n an ia czynu przez sp raw cę (przy p rze stęp stw ie fo rm aln y m ) albo w dacie p o w sta n ia s k u tk u (przy p rz e stę p stw ie m a teria ln y m ), ja k to u jm u je Ś li­ w iński. 58 54 Ś l i w i ń s k i , o p . c., s tr . 338. P r o j e k t k .k . P R L z d a je się ro z w ią z y w a ć w ty m d u c h u p o r u s z o n e z a g a d n ie n ia ( a r t. 4, 93 § 2 w z w ią z k u z a r t . 34 i 37). 55 B e r n e r , o p. c., a r t . 311. 56 P o r . W o l t e r , o p . C., t. I, s t r . 222. 57 Id e n ty c z n ie a r t . 37 p r o j e k t u k .k . PRL,. 58 Ś l i w i ń s k i , o p. c., s tr . 338. ANDRZEJ KABAT

Recydywa w ujęciu ostatnich wytycznych

Sqdu Najw yższego w sprawach chuligańskich

U sta w a z d n ia 22 m a ja 1958 r. (dalej w skrócie: „ u s ta w a ”) o za o strze n iu odpo­ w iedzialności k a rn e j za ch u lig ań stw o n a s trę c z a ła dużo tru d n o śc i w dotychczasow ej p ra k ty c e . N ajlep ie j św iadczy o ty m ch y b a fa k t, że zarów no w d o k try n ie , ja k i w ju d y k a tu rz e S ą d u N ajw yższego istn ia ły k o n tro w e rsje co do ta k w ęzłow ego p ro b le m u ja k p ojęcie chuligańskiego c h a r a k te ru p rze stę p stw a . W k w e stii te j w y ­ p o w iad a ł się w ielo k ro tn ie S ąd N ajw yższy oraz p rze d staw ic ie le n a u k i p ra w a karn eg o . Z ajm o w a n e sta n o w isk a b y ły n ie k ied y k rań c o w o różne.1

i W d o k tr y n ie w y r ó ż n ia się t r z y k o n c e p c je d o ty c z ą c e p o ję c ia c h u lig a ń s tw a : a) p o d m io ­ to w ą , b) p rz e d m io to w ą , c) m ie s z a n ą . P rz e d s ta w ic ie le m te o r ii p o d m io to w e j je s t J . S a w i c k i (C h u lig a ń s k i c h a r a k t e r p rz e s tę p s tw a , N P n r 9/1958, s. 13 i n a s t.). D o z w o le n n ik ó w te j te o r ii