Kamil Zeidler
Zakaz wywozu dóbr kultury i jego
praktyczne konsekwencje
Ochrona Zabytków 55/3/4, 410-412
2002
Kamil Zeidler
Wydział Prawa i A dm inistracji Uniwersytetu G dańskiego
ZAKAZ WYWOZU DÓBR KULTURY
I JEGO PRAKTYCZNE KONSEKWENCJE
S
pośród instytucji prawnych przewidzianych usta w ą z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie d ó b r kul tury, niezwykle doniosłą rolę pełni instytucja zakazu wywozu dóbr kultury za g ran icę1. Zakaz ów o b o w i ą zuje w aktualnym kształcie od dnia 2 2 m aja 1962 r., czyli od w ejścia w życie tej u sta w y 2. W c ześn iej kw estia ta z n a jd o w a ła sw ą reg u lację w d e k re c ie z dnia 1 marca 1946 r. o rejestracji i zakazie w y w o z u dzieł sztuki plastycznej oraz przedmiotów o w artości arty sty czn ej, h isto ry czn ej lub kulturalnej'.Dobrem kultury, w rozumieniu obowiązującej us tawy, jest każdy przedmiot ruchom y lub nieruchom y, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla d zie dzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jeg o w artość h is to ry c z n ą , n a u k o w ą lub a r t y s ty c z n ą 4. Powyższy katalog obiektów podlegających zakazowi w ywozu uściśla art. 42 ustawy, gdzie a co n tra rio zakazowi temu podlegają w szczególności p rz e d m io ty posiadające charakter dobra kultury w rozum ieniu art. 2, a ponadto dzieła twórców nieżyjących i dzieła powstałe przed dniem 9 maja 1945 r., chyba, że k tó reś z powyższych zostało wwiezione do kraju z z a strzeżeniem wywozu.
Dla zrozumienia celu i doniosłości tej regulacji należy zwrócić uwagę na genezę zakazu w yw ozu dóbr kultury za granicę. Materialne dziedzictw o kul tury polskiej podczas dwóch wielkich wojen m in io nego wieku niezwykle ucierpiało. Zwłaszcza po II wojnie światowej nasz kraj był wyjątkow o znisz czony, żeby podać chociażby przykład W arszaw y , czy Gdańska, które to miasta trzeba było o d b u dowywać od podstaw. Te wydarzenia miały b e z p o średni w pływ na ilość d ó b r kultury, z w ła s z c z a ruchomych, ocalałych w naszym kraju. To, czego nie wywieźli okupanci, zostało w większości zniszczone. Niewiele krajów europejskich ucierpiało tak znacznie pod względem materialnego dziedzictw a n a ro d o w e go. Taka sytuacja była głów ną przyczyną w p ro w a dzenia, w sk a z a n y m wyżej d e k re te m , o b o w ią z k u
rejestracji i zakazu wyw ozu dzieł sztuki plastycznej oraz przedmiotów o wartości artystycznej, historycz nej lub kulturalnej.
Ustawodawca postanowił w ustawie z 1962 r. o och ronie dóbr kultury utrzymać przedm iotow y zakaz, dodatkow o rozszerzając i uszczegółow iając katalog dóbr kultury, które podlegają zakazow i wywozu. Łączyło się to bezpośrednio z potrzebą zapobiegania wywożeniu z kraju dóbr kultury uzyskanych w drodze przestępstwa. D odatkow o oznacza to, iż obcokrajow cy, którzy przyjeżdżali do Polski nie mogli w zgodzie z praw em wywozić nabytych w Polsce dzieł sztuki.
W okresie dążenia Polski do pełnopraw nego członkostwa w Unii Europejskiej, której dziedzictw o kulturowe kształtuje w sposób znaczący obraz dzie dzictw a światowego, obow iązyw anie tak sform uło wanego zakazu należy poddać pod ro zw ag ę5. Dziś, kiedy prawa rynku nabierają coraz w iększego zna czenia dla kształtowania się w spółczesnego m uzeal nictw a i k onserw atorstw a, należy w myśl idei w y ra żanych przez R. Posnera, podejść do p rz e d m io to wego zagadnienia praktycznie, żeby nie powiedzieć ek o n o m iczn ie6.
W iększość ruchomych dóbr kultury o znaczeniu narodowym znajduje się aktualnie w muzeach. Wśród przedm iotów, które pojawiają się na rynku i trafiają w ręce prywatnych kolekcjonerów, niezbyt często zda rzają się takie, których strata byłaby nieodw racalnym ubytkiem dobra kultury narodowej. F unkcjonow anie w polskim prawie zakazu w yw ozu dzieł sztuki ma wpływ na kształtowanie się krajow ego rynku sztuki. Niem ożność w yw ożenia z kraju dzieł w ybitnych, nie żyjących polskich artystów, albo d óbr kultury p o w stałych przed dniem 9 maja 1945 r. pow o d u je, że są one nieznane na rynkach Europy i św iata. C o więcej, najbardziej opłacalną inwestycją jest sprowadzanie poloników do kraju i ich sprzedaż na naszym rynku. Uzyskują one bowiem w Polsce ceny znacznie w y ż sze, niż mogłyby osiągnąć na św iatow ych aukcjach.
1. Tekst jednolity: Dz.U. z 1999 r., nr 98, poz. 1150, ze zmianam i. 2. Pierwotnie: ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kul tury i o muzeach (Dz.U. z 1962 r., nr 10, poz. 48).
3. Dz.U. z 1946 r., nr 14, poz. 99.
4. Zob. art. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kul tury.
5. Europejski egocentryzm , niekiedy uzasadniony, zostaje poddany coraz powszechniejszej krytyce. M a dzisiaj Europa ja k o całość
swoją drugą szansę. Nie będzie ona mogła w ykorzystać tej szansy zachow ując sw ój dawny styl potęgi p o lityczn ej. W ykorzystanie tej szansy stanie się dla Europy m ożliw e tylko w now ych w arunkach, kiedy rezygnując z im perializm u, dążyć będzie do porozum ienia z innym i kulturam i, ucząc się od n ich , J. Haberm as, O byw atelstw o a tożsam ość narodowa. Rozważania nad p rzyszłością E u ro p y,
W arszawa 1993, s. 26.
6. Zob.: R. Posner, Economic Analisis o f Law, Boston-Toronto 1977.
Jest również drugi, zasadniczy aspekt funkcjono wania zakazu wywozu dzieł sztuki. Polega on na tym, iż sztuka zagraniczna, sztuka użytkowa i zabytki ru chom e na polskim rynku osiągają przesadnie w y so kie ceny w porównaniu do cen europejskich. Na au k cjach w Belgii, czy Francji są one w zasadzie dużo niższe niż u nas, chyba, że dotyczy to obiektów o w y jątkow ej wartości kulturowej, artystycznej czy histo rycznej. Zachodnioeuropejscy antykwariusze kupują dzieła sztuki na aukcjach, aby następnie sprzedawać je w swych galeriach i salonach. W ynika to między innymi z tego, że II w ojna światowa w krajach tych nie przyniosła tak znacznych zniszczeń, jak w Polsce. Z abytków jest w Europie Zachodniej dużo więcej i są one dużo tańsze. Traktuje się je tam częstokroć jako przedmioty codziennego użytku.
W nioskow ać zatem można, iż nawet zupełne zniesienie zakazu nie spow odow ałoby nagłego w y kupienia wszystkich dostępnych na polskim rynku dóbr kultury i wywiezienia ich z kraju, a jedynie doprow adziłoby do cenow ego urealnienia i ustabili zow ania polskiego rynku sztuki. M ogłoby przeła mać aktualnie panujący impas w handlu sztuką. Pozwoliłby również na szerokie docenienie polo nusów reprezentujących genialne m alarstw o, którzy są na świecie prawie zupełnie nieznani. W obecnej sytuacji ekonom icznie uzasadnione jest przywożenie m alarstw a polskiego do Polski i tu wystawienie go do sprzedaży aukcyjnej, gdyż zapewnia to zarówno znalezienie nabywcy, jaki i uzyskanie satysfakcjo nującej ceny.
T ry b u z y sk an ia z e z w o le n ia na w y w ó z d obra kultury reguluje r o z p o rz ą d ze n ie M in istra K ultury i Sztuki z dnia 30 czerw ca 1965 r. w sprawie trybu zgłaszania wniosków oraz w ydaw ania zaświadczeń i zezwoleń na w yw óz za granicę dóbr kultury7. Postępowanie to jest kosztow ne i zazwyczaj nie daje pom yślnych rezultatów, gdyż przyjęta praktyka jest zgodna z przepisami, w myśl których zasadą jest zakaz w yw ozu dóbr kultury. Tym czasem zakaz ów nie jest ani powszechnie przestrzegany, ani też sum i ennie eg zek w o w an y 8.
Zaznaczyć jednak należy, iż powyższe ro zw a żania dotyczą legalnego, czyli zgodnego z normami praw nym i, wyw ozu dóbr kultury. Pow ażnym proble mem jest nielegalny wyw ozu dóbr kultury. Łączy się on bezpośrednio z odpow iedzialnością karnoprawną, gdyż w tym przypadku m am y do czynienia z popeł nieniem przestępstwa. Ustaw a o ochronie dóbr kultu ry zawiera również przepisy karne, które przewidują sankcje za nielegalny w yw óz dóbr kultury z kraju.
7. Dz.U. z 1965 r., nr 31, poz. 206, ze zmianami.
8. Łączy się to bezpośrednio z problemem przestrzegania prawa przez podmioty prawa i jego egzekwowania przez właściwe organy państwowe.
9. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r.
A rtykuł 74 ustawy stanowi, iż kto bez zezw o len ia
w y w o zi za b y te k za gra n icę lub p o je g o w yw iezieniu za g ra n ic ę nie sp ro w a d za go do kraju w term inie u sta lo n y m w zezw o len iu p o d le g a każe p o zb a w ien ia w o ln o śc i o d 3 m iesię cy do la t 5. Sąd może ponadto
orzec przepadek zabytku, choćby nie był on włas nością sprawcy. Artykuł 76 stanowi, że kto zbyw a
lu b p o ś r e d n ic z y w zb yciu za b y tk u , a ta kże w y k o p a lisk a lub zn a leziska a rc h eo lo g iczn eg o , je ż e li na p o d s ta w ie to w a rzy szą c y c h o k o lic z n o ś c i p o w in ie n p rzy p u szc za ć , że nabyw ca za m ierza w yw ieść j e za g ra n ic ę b e z zezw o len ia , w razie g d y w yw óz lub je g o u siło w a n ie rzeczyw iście na stą p iły, p o d le g a g rzy w nie, ka rze o g ra n iczen ia w o ln o ści a lbo p o zb a w ien ia w o ln o śc i do lat 2. Nie podlega karze, kto o tran
sakcji takiej zawiadomił organy służby konserwator skiej dostatecznie wcześnie, aby można było zapo biec w yw ozow i.
Z astanow ić się należy, czy powyższe regulacje nie byłyby bardziej skuteczne, gdyby zawarte były w kodeksie karnym 9. Jednym z praktycznych pro b le m ó w jest bow iem zagadnienie e gzekw ow ania realizacji pozakodeksowych przepisów prawa karne go, czy też dokładniej - ścigania i karania prze stępstw, czyli czynów , które zostały uznane przez usta w o d a w c ę za przestępcze w przepisach poza k o d ek sem karnym. Jednym z uzasadnionych, moim z d an iem , zarzutów stawianych rozwiązaniu polega j ą c e m u na pozakodeksow ym form ułowaniu prze pisów karnych jest brak ich faktycznego przestrzega nia i egzekw ow ania.
Z agadnienie nielegalnego w ywozu jest uregu lowane nie tylko w ustawodawstw ie polskim , lecz rów nież w ratyfikowanych umowach i konwencjach m ię dzynarodow ych. Pośród nich najbardziej istotne są: k onw encja przyjęta w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r. dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przyw ozow i, w y w o zowi i przenoszeniu własności dóbr kultury oraz porozum ienie o współpracy i pom ocy wzajemnej w sprawie zatrzymywania i zwrotu dóbr kultury n ieleg aln ie przew ożonych przez granice państw , sporządzone w Plowdiw dnia 22 kwietnia 1986 r.10
K o n w en cje, których Polska jest stroną, nie nakazują kształtow ania zakazu w ywozu w taki sposób, w j a kim obecnie obowiązuje on w naszym kraju, lecz stawiają sobie za cel walkę z nielegalnym w yw ozem d óbr kultury, który zazwyczaj jest połączony z po p e łn ie n ie m p rz e stę p stw a (k rad zież, p aserstw o). N ależy bow iem szczególnie chronić dobra, które zaginęły z m uzeów , bibliotek, czy kościołów.
nr 88, poz. 553, ze zmianami). Dotyczy to skuteczności behawio ralnej praw a, czyli odnoszącej się do faktycznego przestrzegania norm prawnych przez adresatów.
10. Dz.U. z 1974 r., nr 20, poz. 106: Dz.U. z 1988 r., nr 38, poz. 296.
O dm iennie kształtuje się sytuacja prawna w przy padku przywozu dóbr kultury, gdyż ten jest przez ustawodawcę pożądany i wspierany. Przykładowo m ożna wskazać tu na przepisy prawa podatkowego czy celnego, które zawierają szereg zwolnień i ulg p rz e d m io to w y c h do ty czący ch rzeczy ru ch o m y ch uznanych za dobra kultury. W przypadku ew entual nej chęci ponow nego wywiezienia z kraju zabyt kow ego obiektu, przy dokonyw aniu formalności cel nych podczas jego w w ozu, należy dokonać odprawę warunkową. Artykuł 42 ust. 1 pkt. 6 ustawy o ochro nie d óbr kultury stanowi, iż nie podlegają zakazowi w yw ozu dobra kultury przywiezione do kraju z za strzeżeniem ich wywozu.
M ając na w zg lęd zie pow yżej p rzed staw io n e argumenty odnoszące się do obowiązującego w jego aktualnej formie prawnej zakazu wyw ozu dóbr kultu ry, należy przyjrzeć się, jakie jest proponowane rozwiązanie przedm iotowego zagadnienia we wnie sionych do Sejmu dwóch projektach ustaw mających zastąpić aktualnie obowiązującą ustawę z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury.
Pierw szy, poselski projekt ustawy o ochronie dziedzictwa narodowego, podtrzymuje restrykcyjne o bow iązyw anie zakazu w yw ozu dóbr kultury za g ra n ic ę ". Z ezw olenie na stały w y w ó z w ydaw ać miałby minister właściwy do spraw kultury i dzie dzictw a narodowego. Zezwolenie na czasowy wywóz
dóbr kultury za granicę w ydaw ałby wojewódzki ko n serwator zabytków. Pozycja organu decydującego o wywozie dobra kultury na stałe i jego usytuowanie w hierarchii organów państw ow ych, wskazuje na utrzy manie w mocy stosunkowo restrykcyjnego podejścia do p rze d m io to w e g o zagadnienia. Chociaż ust. 4 art. 61 projektu tej ustawy stanowi, iż odm ow a wydania zezwolenia następuje tylko w przypadkach, gdy w y wóz na stałe za granicę dobra kultury m oże spo wodow ać uszczerbek dla dziedzictw a kulturowego lub gdy w yw óz czasowy nie jest uzasadniony i może w szczeg ó ln o ści sp o w o d o w a ć je g o z n is z c z e n ie, uszkodzenie lub utratę.
D rugi, rz ą d o w y pro jek t ustaw y o z a b y tk a c h , ustanaw ia ja k o zasadę sw obodę w yw ozu dóbr k u l tury, wprowadzając je dnakże reglamentację w odnie sieniu do zab y tk ó w 12. W ym agane jest stosowne zez wolenie w o jew ó d zk ieg o ko n serw ato ra zab y tk ó w . W śród zezwoleń przez niego udzielanych projekt przewiduje: je dnorazow e pozwolenie na stały w yw óz zabytku za granicę, jednorazow e pozwolenie na c z a sowy w yw óz zabytku za granicę, wielokrotne p o z wolenie indywidualne na czasow y w yw óz zabytku za granicę i wielokrotne pozwolenie ogólne na c z a sowy wyw óz zabytku za g ran icę13. Z akaz, według projektu ustawy, nie obejmuje już więc wszystkich dóbr kultury, a jedynie takie, które uznane zostaną za zabytki.
THE PRO HIBITIO N OF EXPORTING CULTURAL PROPERTY AND ITS PRACTICAL C O N SE Q U E N C ES
A m ong assorted legal institutions foreseen in the statute o f 15 February 1962 on the protection o f cul tural property an extremely prominent role is played by a prohibition relating to the export o f cultural goods.
This is by no means a new regulation, since it had been enforced already upon the basis o f a decree from 1946 on the registration and prohibition o f the export o f works o f art and objects o f artistic, historical or cultural value. T he pro tected cultural property encom passes portable or stationary objects, old or contem porary, and o f significance for cultural heri tage and development owing to their historical, scien tific or artistic value. The prohibition was established by the legislator primarily owing to the immense dev astation o f Polish cultural legacy during the second world war. Doubts concerning the retention of the prohibition in its present-day form are voiced mainly in view o f the regulation o f this problem by the law o f the European Communities.
On the other hand, it remains indubitable that o w in g to o b lig ato ry international a g re e m e n ts p r o hibition o f this sort must pertain to cultural goods obtained by means o f crime (theft, fencing). This issue is regulated by two international conventions: the convention signed on in Paris on 17 N o v em b er 1970, and dealing with measures intent on banning and preventing the illegal export, import and trans ference o f the ownership o f cultural goods, and the convention on co-operation and mutual assistance in intercepting and returning cultural property illegally transported across state frontiers, signed in Plovdiv on 22 April 1986.
The legal situation o f the import of cultural p ro p erty is different, since such transportation is support ed by the legislator. At present, the Parliament o f the Republic o f Poland is examining two com peting proj ects o f statutes (on the protection of national legacy and on the protection o f historical m onum ents), both regulating the titular subject.
11. Druk sejmowy Sejmu RP IV kadencji, nr 537 z dnia 7 maja 12. Druk sejmowy Sejmu RP IV kadencji, nr 624 z dnia 14 czerwca
2002 r. 2002 r.
13. Artykuł 60 i następne projektu ustawy o zabytkach.
