Pokrewieństwo i powinowactwo
(Tytuł II KRO)
PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO
Mgr. Agnieszka Kwiecień
Pokrewieństwo - pojęcie
• W linii prostej – pochodzenie jednej osoby od drugiej, bezpośrednio lub pośrednio (wstępny – zstępny)
• W linii bocznej - pochodzenie od wspólnego przodka (np.
rodzeństwo, kuzyni, wujek i siostrzenica)
• Stopień pokrewieństwa – określany według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo
• Sposób ustalania stopnia pokrewieństwa:
– nie uwzględnia się urodzin wstępnego (w linii prostej)
– nie uwzględnia się urodzin wspólnego przodka (w linii bocznej)
Przykłady:
Matka i córka – pierwszy stopień pokrewieństwa, Rodzeństwo – drugi stopień,
Wujek i siostrzenica – trzeci stopień,
Rodzaje pokrewieństwa
W linii prostej
Pochodzenie jednej osoby
od drugiej Np. Matka -
Córka
W linii bocznej
Pochodzenie od
wspólnego przodka Np. Wuj - Siostrzenica
Powinowactwo - pojęcie
• Powinowatymi są krewni małżonka (zarówno w linii prostej, jak i bocznej),
• Stopień powinowactwa odpowiada stopniowi pokrewieństwa małżonka,
• Śmierć małżonka lub rozwiązanie małżeństwa
przez rozwód nie powodują ustania stosunku
powinowactwa,
Macierzyństwo
• Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła – art. 61 (9) KRO
• łac. Mater semper certa est. – macierzyństwo biologiczne a macierzyństwo genetyczne,
• Ustalenie macierzyństwa – sporządzenie aktu urodzenia dziecka nieznanych rodziców lub zaprzeczenie macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie – w drodze powództwa.
• Legitymacja czynna: dziecko przeciwko matce, a gdy ona nie żyje przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd;
matka przeciwko dziecku,
Zaprzeczenie macierzyństwa i sądowe ustalenie macierzyństwa
• Zaprzeczenie macierzyństwa – jeżeli w akcie urodzenia jako matka wpisana jest kobieta, która dziecka nie urodziła np. przypadkowa zamiana dzieci w szpitalu,
• Legitymacja czynna: kobieta wpisana do aktu urodzenia, matka dziecka, dziecko, mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety widniejącej w akcie urodzenia, prokurator;
• Różne terminy do wystąpienia z żądaniem (art. 61(13) i (14) KRO)
• Sądowe ustalenie macierzyństwa – możliwe w przypadku braku ustalenia rodziców, jak również w przypadku skutecznego zaprzeczenia macierzyństwa; legitymowani czynnie – dziecko, matka, prokurator
WTRÓNY CHARAKTER OJCOSTWA WOBEC MACIERZYŃSTWA
• Przesądzenie macierzyństwa daje podstawy do ustalenia ojcostwa – wyjątek: art. 75(1) KRO
Ustalenie ojcostwa
Uznanie ojcostwa
Domniemanie pochodzenia
dziecka
od męża matki
Sądowe ustalenie ojcostwa
Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki
• Domniemywa się, że ojcem jest mąż matki – art. 62 KRO,
• Domniemanie dotyczy urodzenia się dziecka w czasie trwania małżeństwa, a także okresu przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia. Domniemania nie stosuje się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji,
• Gdy dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od ustania małżeństwa, a przed zawarciem drugiego małżeństwa – domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża (z wyjątkiem urodzenia się dziecka w wyniku procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki)
• Dopuszczalne powództwo o zaprzeczenie ojcostwa – należy wykazać, że mąż nie jest ojcem matki – legitymacja męża matki, matki, prokuratora – różne terminy (art. 63 i n. KRO)
Uznanie ojcostwa
• Możliwe, gdy nie działa domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki (np. dzieci pozamałżeńskie) – ewentualnie, gdy domniemanie to zostało obalone
• Oświadczenie ojca – musi ono zostać potwierdzone przez matkę dziecka (jednocześnie albo w ciągu 3 miesięcy)
• Oświadczenie składane przed odpowiednim organem- art.
73-74 KRO (w szczególności kierownik USC,
• Uznanie dziecka poczętego (art. 75 KRO) oraz małoletniego,
• Powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania – gdy dziecko nie pochodzi od mężczyzny, który je uznał,
Quasi-uznanie ojcostwa – art. 75(1) KRO
• Dotyczy uznania ojcostwa dziecka poczętego w
wyniku procedur medycznie wspomaganej prokreacji,
• Zapłodnienie in vitro i in vivo,
• Oświadczenie mężczyzny składane przed
kierownikiem USC, że „będzie ojcem dziecka które urodzi się w następstwie procedury medycznie
wspomaganej prokreacji (…)”
• Oświadczenie jest skuteczne w ciągu 2 lat od jego
złożenia,
Sądowe ustalenie ojcostwa
• Legitymowani czynnie – dziecko, matka oraz domniemany ojciec (matka i domniemany ojciec – ograniczenie czasowe do chwili osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości), prokurator
• Należy udowodnić, że mężczyzna obcował z matką w okresie pomiędzy 300 a 181 dniem przed dniem urodzenia dziecka – domniemanie ojcostwa art. 85 KRO – tzw. okres koncepcyjny.
• Strona pozwana może bronić się tym, że ojciec nie obcował z matką w wyżej wskazanym okresie koncepcyjnym, a także tym, że matka obcowała w tym okresie również z innym mężczyzną (przy czym ojcostwo tego mężczyzny musi być bardziej prawdopodobne)- łac.
exceptio plurium concumbentium,
• Możliwe jest przeprowadzenie dowodów wykluczających lub potwierdzających ojcostwo (w tym w szczególności dowodu z polimorfizmu DNA)
Stosunki między rodzicami a dziećmi
Wzajemny szacunek (art. 87
KRO)
Partycypowanie dziecka w kosztach
utrzymania rodziny i pomocy
w gosp.
Rodzinnym (art.
91)
Władza rodzicielska (art. 92 – 112 KRO)
Piecza zastępcza (art. 112(1-8) KRO)
Kontakty rodziców i dzieci (art. 113-113(6)
KRO)
Kształtowanie nazwiska dziecka (art. 88(1)-90 KRO)
Nazwisko dziecka
• Art. 88 KRO - dziecko nosi nazwisko obojga rodziców – podstawowa zasada „wspólne” nazwisko,
• Jeśli rodzice nie noszą jednego nazwiska, mogą oni wspólnie zadecydować o nazwisku dziecka – jeżeli tego nie uczynią dziecko nosi nazwisko złożone (składające się z nazwiska matki oraz dołączonego do niego nazwiska ojca)
• Możliwe jest również ustalenie lub zmiana nazwiska przy uznaniu dziecka, sądowym ustaleniu ojcostwa, zawarciu związku małżeńskiego przez matkę po urodzeniu dziecka – co do zasady do zmiany nazwiska potrzebna jest zgoda dziecka, które skończyło 13 lat - zob. szerzej art. 88 i n. kro
Władza rodzicielska – treść oraz wykonywanie
• Przysługuje rodzicom z mocy samego prawa – o ile są znani, żyją, mają pełną zdolność do czynności prawnych, a sąd opiekuńczy nie ograniczył, nie pozbawił lub nie zawiesił tej władzy
• Art. 92 KRO – dziecko do pełnoletności pozostaje pod władzą rodzicielską,
• Rodzice mogą samodzielnie sprawować władzę rodzicielską – obowiązek współdziałania występuje jednak we wszystkich istotnych sprawach dziecka (możliwe są sytuacje szczególne – np. w wyroku rozwodowym sąd może przyznać jednemu z rodziców prawo do wykonywania władzy rodzicielskiej, ograniczając władzę rodzicielską do określonych uprawnień i obowiązków)
Treść władzy rodzicielskiej
Piecza nad majątkiemPiecza nad osobąReprezentowanie
Władza rodzicielska – wykonywanie
• Sposób wychowania dziecka ma zapewnić poszanowanie jego godności i praw - rodzice są obowiązani do wysłuchania dziecka przed powzięciem ważnych decyzji w sprawach dziecka (jeżeli jest to uzasadnione w świetle jego dojrzałości i rozwoju) oraz uwzględnienia rozsądnych życzeń dziecka – zakazane jest stosowanie kar cielesnych,
• Dziecko jest zobowiązane do wysłuchania opinii i zaleceń rodziców w sprawach, w których może już podejmować samodzielne decyzje i składać oświadczenia woli,
• Kryteria prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej stanowią dobro dziecka, interes społeczny oraz należyta staranność w zarządzaniu jego majątkiem,
Władza rodzicielska – piecza nad osobą dziecka
• Obejmuje wychowanie i kierowanie dzieckiem, troskę o duchowy i fizyczny rozwój dzieckiem oraz o jego przygotowanie do pracy,
• Rodzice nie mający pełnej zdolności do czynności prawnych (w szczególności niepełnoletni) nie mają władzy rodzicielskiej lecz uczestniczą w bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu, chyba że sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka postanowi inaczej – przy bieżącej pieczy władza rodzicielska przysługuje drugiemu rodzicowi (ewentualnie opiekunowi ustanowionemu dla dziecka),
Władza rodzicielska – zarządzanie majątkiem dziecka
• Dokonywanie czynności faktycznych i prawnych dotyczących majątku dziecka,
• Zarząd nie obejmuje: zarobków dziecka, przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku, a także przedmiotów przypadających z tytułu darowizny lub dziedziczenia, o ile darczyńca bądź spadkodawca tak postanowił,
• Czysty dochód z majątku dziecka powinien być obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, a nadwyżka – na inne potrzeby całej rodziny,
• Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu – konieczne jest uzgodnienie podjęcia czynności przez rodziców, ewentualnie wysłuchanie dziecka oraz uzyskanie zgody sądu opiekuńczego,
• Konieczność wydania dziecku majątku po ustaniu zarządu (możliwość żądania złożenia rachunku z zarządu),
Władza rodzicielska – reprezentacja dziecka
• Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka – mogą reprezentować je w zakresie czynności prawnych oraz procesowych,
• Każdy z rodziców może samodzielnie reprezentować dziecko pozostające pod jego władzą rodzicielską,
• Reprezentacja jest wyłączona w zakresie czynności pomiędzy dziećmi podległymi władzy rodzica oraz pomiędzy dzieckiem a rodzicem (lub jego małżonkiem) – to ostatnie wyłączenie nie dotyczy przysporzeń na rzecz dziecka oraz dochodzenia od drugiego rodzica należnych dziecku środków utrzymania,
• W zakresie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu – konieczna zgoda sądu opiekuńczego pod rygorem nieważności czynności (np. zbycie nieruchomości należącej do dziecka, złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku),
Ograniczenie władzy rodzicielskiej
• W przypadku zagrożenia dobra dziecka (a tym bardziej jego naruszenia) sąd opiekuńczy wydaje zarządzenie w przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej
• Różne sposoby ograniczenia władzy - m.in. zobowiązania rodziców oraz małoletniego do odpowiedniego działania (w tym praca z asystentem rodziny, skierowanie rodziców do placówki zajmującej się terapią rodzinną), poddanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, a nawet zarządzenie umieszczenia małoletniego w pieczy zastępczej (np. rodzinie zastępczej) – zob. szerzej art. 109 kro
• Wskazane wyżej ograniczenie władzy (w razie zagrożenia dobra dziecka) należy odróżnić od ograniczeń władzy, które mogą być stosowane w wyroku rozwodowym czy w sytuacji, w której rodzice żyją w rozłączeniu (art. 58, art. 107 kro)
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
• Sąd może zawiesić władzę rodzicielską w przypadku przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu,
• Przykłady – poważna choroba rodzica wymagająca leczenia szpitalnego, pobyt w zakładzie karnym,
• Zawieszenie władzy rodzicielskiej jest uchylane
w przypadku ustania przyczyny zawieszenia,
Pozbawienie władzy rodzicielskiej
• Obligatoryjne w przypadku trwałej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej (np. zaginięcie rodzica; długotrwała choroba, definitywnie uniemożliwiająca wykonywanie władzy) oraz nadużywania władzy lub rażącego zaniedbywania przez rodziców obowiązków wobec dziecka,
• Fakultatywnie – gdy nie ustały przyczyny dotychczas stosowanych środków w postaci umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem,
• Pozbawienie władzy może dotyczyć jednego rodzica lub obojga (zależnie od przyczyn)
• Pozbawienie władzy nie wyłącza prawa do dziedziczenia, uprawnień alimentacyjnych dziecka, jak również prawa do kontaktów z dzieckiem (mogą one być jednak ograniczone lub zakazane niezależnie od pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej),
Piecza zastępcza
• Regulują ją przepisy KRO oraz ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
• Jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia dziecku pieczy i wychowania przez rodziców – najczęściej wiąże się z ograniczeniem władzy rodzicielskiej przysługującej rodzicom
• Umieszczenie w pieczy może nastąpić jedynie wtedy, gdy uprzednio stosowane środki zmierzające do pomocy rodzinie (tj. np. praca z asystentem rodziny, skierowanie małoletniego do placówki wsparcia dziennego, nadzór kuratora sądowego) nie doprowadziły do usunięcia stanu zagrożenia dobra dziecka, chyba że konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej wynika z poważnego zagrożenia dobra dziecka, w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia,
• Jej celem jest umożliwienie powrotu do rodziny lub gdy jest to niemożliwe – dążenie do przysposobienia dziecka; w przypadku braku możliwości przysposobienia piecza zastępcza ma zapewnić pieczę i wychowanie w środowisku zastępczym,
• Sprawowana w formie rodzinnej (rodziny zastępcze, rodzinny dom dziecka) oraz instytucjonalnej – pierwszeństwo pieczy rodzinnej – możliwe jest powierzenie pieczy osobom, które są wstępnymi bądź rodzeństwem dziecka,
Kontakty rodziców i dzieci
• Prawo i obowiązek do wzajemnego kontaktowania się rodziców i dzieci niezależnie od władzy rodzicielskiej – art. 113 KRO,
• Uregulowanie kontaktów ma praktyczne znaczenie, gdy dziecko przebywa u jednego z rodziców, u opiekuna lub zostało umieszczone w pieczy zastępczej,
• Obejmują przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka z miejsca stałego pobytu) oraz porozumiewanie się z dzieckiem (rozmowy telefoniczne, korespondencja)
• O formie kontaktów rozstrzygają sami rodzice, z uwzględnieniem dobra dziecka i jego rozsądnych życzeń - w przypadku braku porozumienia decyzje podejmuje sąd (o władzy rodzicielskiej i kontaktach sąd orzeka obligatoryjnie w wyroku rozwodowym por. art. 58 KRO)
• Sąd może ograniczyć kontakty rodzica z dzieckiem z uwagi na dobro dziecka;
możliwe jest zakazanie kontaktów, jeśli ich utrzymywanie poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza
• Prawo do kontaktów ma również rodzeństwo dziecka, dziadkowie, powinowaci w linii prostej oraz osoby, które przez dłuższy czas sprawowały pieczę nad dzieckiem
Obowiązek alimentacyjny i quasi- alimentacyjny
Art. 133
• Alimentacja rodziców i dzieci
Art. 128-9
• Alimentacja dalszych krewnych
Art. 141
• Roszczenia matki związane z ciążą i porodem
Art. 60
• Alimenty na rzecz byłego małżonka
Alimentowanie się dzieci i rodziców
• Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania
• Alimentacja wobec dzieci, które nie są w stanie utrzymać się samodzielnie może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub wychowanie uprawnionego
• Ustanie obowiązku alimentacyjnego nie zostało uzależnione od osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, lecz samodzielności (przygotowanie do pracy zgodnie z uzdolnieniami dziecka)
• Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub gdy dziecko nie dokłada stara o uzyskanie możliwości samodzielnego utrzymania się
• Obowiązek alimentacyjny wobec dzieci, które mogą utrzymać się samodzielnie oraz rodziców wobec dzieci istnieje jedynie wtedy, gdy uprawniony znajduje się w niedostatku,
Granice obowiązku alimentacyjnego
UPRAWNIONY ZOBOWIĄZAN
Y
Usprawiedliwion e potrzeby
Zarobkowe i majątkowe możliwości
Alimentacja wobec pozostałych krewnych
• Zobowiązani do alimentacji: krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, ewentualnie powinowaci (art. 128 KRO)
• Kolejność powstania obowiązku – art. 129 i n. KRO (co do zasady – zstępni przed wstępnymi, wstępni przed rodzeństwem; były małżonek – przed krewnymi małżonka uprawnionego do alimentacji)
• Roszczenie regresowe wobec osoby zobowiązanej w bliższym stopniu, która nie spełniała świadczeń alimentacyjnych (art. 140 KRO)
• Okoliczności wpływające na powstanie oraz wysokość obowiązku alimentacyjnego:
-niedostatek uprawnionego;
- zakres usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego, - majątkowe i zarobkowe możliwości zobowiązanego;
- niesprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego;
- przesłanki szczególne – art. 134 KRO (rodzeństwo), art. 144 KRO (pasierb, macocha, ojczym)
Roszczenia alimentacyjne związane z ciążą i porodem
• Art. 141 KRO – obowiązek mężczyzny niebędącego mężem matki do pokrywania w rozmiarze
odpowiadającym okolicznościom 3 miesięcznych kosztów związanych z ciążą i porodem. Z ważnych powodów okres ten może być dłuższy,
• Art. 142 KRO – roszczenia wobec mężczyzny, którego ojcostwo zostało uwiarygodnione – żądanie
wyłożenia odpowiedniej sumy na koszty utrzymania
w ciągu 3 miesięcy w okresie porodu oraz 3 miesięcy
po urodzeniu się dziecka,
Alimentacja byłego małżonka
• Zakres uzależniony od orzeczenia o winie w rozkładzie małżeństwa,
• Małżonek, który nie został uznany wyłącznie winnym – niedostatek,
• Jeśli jeden z małżonków został uznany wyłącznie winnym, małżonek niewinny – może żądać
przyczynienia się do zaspokajania
usprawiedliwionych potrzeb chociażby nie znajdował się w niedostatku – gdy rozwód pociąga za sobą
istotne pogorszenie sytuacji materialnej,
Kazus 1
• Niepozostająca w związku małżeńskim Anna urodziła dziecko. Jej partner Piotr chce złożyć
oświadczenie o uznaniu ojcostwa. Anna nie zgadza się na to, twierdzi, że dziecko wychowa sama i nie chce żadnej pomocy.
1. Czy w tej sytuacji możliwe jest skuteczne złożenie oświadczenia o uznaniu ojcostwa przez Piotra?
2. Czy brak zgody Anny całkowicie pozbawia Piotra
możliwości ustalenia więzi prawnej z dzieckiem?
Kazus 2
Jacek (15l.) odziedziczył mieszkanie po babci. Matka Jacka, chce sprzedać nieruchomość i uzyskane w ten sposób
przeznaczyć w części na zaspokajanie potrzeb rodziny, a w części wpłacić na lokatę dla Jacka by zapewnić mu
zabezpieczenie finansowe na przyszłość. Ojciec Jacka jest przeciwny sprzedaży mieszkania, gdyż twierdzi, że aktualnie ceny lokali spadły i transakcja jest nieopłacalna.
1. Czy matka Jacka może w ramach władzy rodzicielskiej samodzielnie dysponować mieszkaniem?
2. Czy brak porozumienia miedzy rodzicami Jacka całkowicie uniemożliwia sprzedaż mieszkania?
Kazus 3
• Adam jest uczniem klasy maturalnej. Osiąga dobre wyniki i chce podjąć studia medyczne w trybie
stacjonarnym. Jego rodzice rozwiedli się gdy Adam był jeszcze dzieckiem i od tego czasu ojciec alimentuje go kwotą 600 zł/m-c. Gdy Adam skończył 18 lat jego
ojciec zaprzestał płacenia alimentów i twierdzi, że w związku z pełnoletnością syna jego obowiązek wygasł.
1. Oceń stanowisko ojca.
2. Jakie przesłanki decydują o istnieniu obowiązku
alimentacyjnego między rodzicami a dziećmi?
POWTÓRKA MATERIAŁU
Prawo spadkowe
