/
Rozprawy z dziejów oświaty t. XXVI/84 P L I S S N 0080-4754
JANINA CHODAKOWSKA
UDZIAŁ TOWARZYSTWA NAUCZYCIELI SZKÓŁ WYŻSZYCH W WALCE O POLSKĄ SZKOŁĘ ŚREDNIĄ W GALICJI W LATACH
1884—1914
POWSTANIE TNSW I JEGO ORGANIZACJA
Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych było jedną z najstarszych polskich organizacji nauczycielskich działających w latach 1884—1939. Mimo że zajmowało ono ważną pozycję w zakresie doskonalenia szkol-nictwa średniego i stabilizacji zawodowej nauczycieli w Galicji, do t e j pory nie było przedmiotem zainteresowań b a d a c z ył.
Interesującym problemem w dziejach TNSW jest zarówno zbadanie czynników, które wpłynęły na powstanie ruchu zawodowego nauczycieli szkół średnich, jak też omówienie najważniejszych założeń programo-wych Towarzystwa, przyjętych form organizacyjnych i metod pracy. Do rozwiązania tych zadań wiele danych wnoszą materiały źródłowe zawarte w rocznych sprawozdaniach z prac Wydziału Towarzystwa i Kół regionalnych oraz Walnych Zgromadzeń, publikowane w „Muzeum" — organie wydawniczym Towarzystwa. Prezentują one założenia progra-mowe Towarzystwa oraz zakres ich realizacji, pozwalają poznać sytuację nauczyciela i warunki pracy szkół średnich, a także informują o życiu
1 W badaniach nad sytuacją nauczycieli szkół średnich i wyższych w Krakowie w latach 1867—1914, przeprowadzonych przez Irenę Homolę, autorka ta pominęła rolę TNSW w poprawie warunków pracy szkolnej i usprawnieniu systemu kwalifiko-wania nauczycieli. Zasługi Towarzystwa w dążeniu do unowocześnienia nauczania i wychowania nie doceniła również Wanda Zwolska, analizująca sytuację nauczy-cieli historii w gimnazjach galicyjskich w okresie autonomii. Wyjątek stanowią prace Jana Hulewicza przedstawiające obraz walki o szkołę polską w Galicji. I. H o m o l a , Nauczycielstwo krakowskie w okresie autonomii (1867—1914), [w:] Inteligencja polska XIX i XX w., pod red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1981; W. Z w o l s k a , Nauczyciele historii w szkołach średnich galicyjskich w dobie autonomii, „Rocznik Łódzki", >1871, t. XV; J. H u l e w i c z , Udział Galicji w walce 0 szkołą polską w latach 1899—1914, Warszawa 1934; t e g o ż , Zagadnienia oświaty 1 szkolnictwa w latach 1864—1905, ze szczególnym uwzględnieniem pisarzy, Kra-ków 1937.
kół 2. Ważny materiał źródłowy zawierają też opracowania kronikarskie
sporządzone przez dwóch aktywistów TNSW: Mieczysława Warmskiego i Antoniego Karbowiaka 3. Obydwie pozycje mają charakter jubileuszowy
i przedstawiają rejestr najważniejszych osiągnięć TNSW w pierwszym dziesięcioleciu i dwudziestopięcioleciu działalności.
Niezwykle uboga jest literatura pamiętnikarska dotycząca TNSW. Jedyną pozycją zarysowującą obraz jego działalności są wspomnienia z pracy szkolnej Stanisława Rzepińskiego, aktywnego działacza koła krakowskiego, który podkreślał ogromne znaczenie Towarzystwa w przy-wracaniu szkołom charakteru polskiego 4. W badaniach nad TNSW od-'
czuwa się brak monografii o szkołach średnich. Brakuje w związku z tym wyczerpującej charakterystyki funkcjonowania szkół średnich5. W
re-zultacie ograniczono się do wykorzystania danych statystycznyche.
Przydatne dla artykułu okazały się badania dotyczące nauczycieli ga-licyjskich: Ireny Homoli, Wandy Zwolskiej oraz pośrednio Doroty My-cielskiej, śledzącej kariery naukowe profesorów krakowskich7.
Cenna okazała się też monografia Urszuli Perkowskiej, poświęcona procesowi kształtowania się zespołu naukowego Uniwersytetu Jagielloń-skiego, oraz zaprezentowane przez Andrzeja Biernackiego sylwetki uczo-nych, wśród których znaleźli się także niektórzy czołowi działacze TNSW8. Bardzo pomocne dla badań są ponadto wspomnienia uczniów
! Dla uzyskania pełnego obrazu działalności Towarzystwa należałoby przeprowadzić dokładną kwerendę spuścizny koła krakowskiego, najbardziej, obok l w o w skiego, aktywnego koła T N S W , którego zbiory znajdują się w archiwum UJ w K r a -kowie.
8 M. W a r m s k i , Rozwój Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w latach
1884—1894, rys historyczny, L w ó w 1894; A . K a r b o w i a k , Towarzystwo Nauczy-cieli Szkól Wyższych w latach 1884—1908, L w ó w 1908.
4 S. R z e p i ń s k i , Pamiętnik pięćdziesięcioletniej polskiej pracy
pedagogicz-nej 1885—1935, Kraków 1937.
5 Monografia S. M o ż d ż e n i a , Ustrój szkoły średniej w Galicji i próby jego
modernizacji w latach 1848—1884, Wrocław 1974, nie obejmuje interesującego nas
okresu, badania H. Smyczyńskiego zaś ograniczają się do przedstawienia szkoły w opinii publicystyki, H. S m y c z y ń s k i , Szkoły ludowe i średnie w polskiej
publicystyce w Galicji (1867—1914), maszynopis rozprawy doktorskiej złożony
w Dziale Rękopisów U W .
6 J. B u z e k , Rozwój stanu szkół średnich w Galicji w ciągu ostatnich 50 lat
(1859—1909), L w ó w 1909; Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej K r a j o w e j o stanie w y
-chowania publicznego w roku szkolnym 1902/03; 1905/06, L w ó w 1906; Podręcznik
statystyki, [red.] T. Pilot, L w ó w 1908.
7 I. H o m o 1 a, op. cit.-, D. M у с i e 1 s к a, Drogi życiowe profesorów przed
objęciem katedr akademickich w niepodległej Polsce, [w:] Inteligencja Polska XIX i XX w.; 'W. Z w o l s k a , op. cit.
8 U. P e r k o w s k a , Kształtowanie zespołu naukowego Uniwersytetu
Jagielloń-skiego (I860—1920), Wrocław 1975; Portrety uczonych polskich, oprać. A . Biernacki,
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 4 3
i nauczycieli o galicyjskiej szkole średniej, wprowadzające w atmosferę szkolną 9.
Powstanie Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich we Lwowie przy-padło na czas, kiedy nasilało się niezadowolenie społeczeństwa galicyj-skiego i nigalicyj-skiego poziomu oświaty, w tym ze stanu organizacji szkół średnich. Dostrzegało ono wzrost roli oświaty w podnoszeniu poziomu społeczno-gospodarczego kraju, a nawet uzależniało uprzemysłowienie k r a j u od reformy szkolnictwa, wyznaczając mu podstawową rolę w roz-wiązywaniu problemów gospodarczych10. Do reformy szkół średnich
naglił szybki rowój uniwersytetów galicyjskich. Kadra uniwersytecka zainteresowała się poziomem wykształcenia kandydatów do studiów wyższych i sposobami jego dalszego podnoszenia.
Na rozważania nad celami i zadaniami galicyjskich szkół średnich wpływały ponadto informacje o reformach szkolnictwa średniego w Euro-pie, nadających szkołom średnim charakter bardziej utylitarny i demo-kratyczny. W poszukiwaniu wzorów szkoły narodowej sięgano dc dorob-ku polskiej myśli pedagogicznej, głównie do wzorów KEN u.
Dyskusja rozszerzając się ogarniała nauczycieli szkół średnich dotąd sporadycznie uczestniczących w rozważaniach nad poprawą nauczania i wychowania w szkołach. Zaczęli oni przejawiać dążenia do zapewnienia sobie większego wpływu na kierunek rozwoju szkół i ich organizację. Stało się to jednym z zadań powstającego zawodowego ruchu nauczyciel-skiego, który w tym celu zmierzał do jednoczenia nauczycieli galicyj-skich i umocnienia ich pozycji.
W działalności TNSW wokół szkół średnich zarysowały się dwie fazy: w latach 1884—1904 Towarzystwo koncentrowało się na unowocześnie-niu programu i metod nauczania oraz nasyceunowocześnie-niu treści kształcenia wiedzą o Polsce; w latach 1905—1914 nasiliły się prace nad reformą szkoły ga-licyjskiej oraz podjęciem próby j e j przeprowadzenia. Istotną rolę w tym czasie odegrały wydarzenia s t r a j k u szkolnego w Królestwie Polskim
8 S. P i g o ń , Z Komborni w świat, Kraków 1957; А. К o r t a, Gimnazjum Sw. Anny w Krakowie, wspomnienia ucznia z lat 1888—1896, Kraków 1938; L. J a
-x a - B y k o w s k i , Historia jednej klasy gimnazjum I w Stanisławowie z lat
1882—1899, Stanisławów 1929; T. B o y - Ż e l e ń s k i , O Krakowie, oprać. H.
Mar-kiewicz, Kraków 1968'; A. z D z i a ł y ń s k i c h P o t o c k a , Moje pamiętniki, Warszawa 1973; A. W y s o c k i , Sprzed pół wieku, Kraków 1958; J. R ą c z k o w -s k i , Wśród polityków i arty-stów, War-szawa 1969; J. P a r a n d o w -s k i , Niebo
w płomieniach, Warszawa 1955; Bibliografią literatury pamiętnikarskiej nauczycieli
szkół średnich przedstawił А. К in o t, [w:] Galicyjskie wspomnienia szkolne, K r a -ków 1955.
« M. K o z ł o w s k a - S a b a t o w s k a , Ideologia pozytywizmu galicyjskiego
1864—1881, Wrocław 1978, s. 153.
11 Jest rzeczą znamienną, iż w dyskusjach nie zauważono powstałego w latach
sześćdziesiątych XIX w. w Królestwie Polskim projektu reformy systemu oświaty Aleksandra Wielopolskiego.
w 1905 r. Zapoczątkowały one działania wokół integracji szkolnictwa średniego pozostałych ziem polskich.
Proces ten zahamował wybuch I wojny światowej w 1914 г., która zasadniczo zmieniła warunki działalności Towarzystwa, ograniczając jego program do akcji samopomocowej. Nowy etap działalności Towarzystwa otworzyła wizja niepodległości Polski, koncentrująca wysiłki
nauczyciel-stwa wokół planu odbudowy szkół w wolnym k r a j u . Stąd też ramy chronologiczne niniejszych rozważań zostały zamknięte latami 1884— —1914.
Szkolnictwo galicyjskie, w tym również szkoły średnie, należało do najbardziej zaniedbanych w całej monarchii austro-węgierskiej. Galicja miała niewiele szkół średnich, wszystkie zaś były mało zróżnicowane pod względem kształcenia, nierównomiernie rozmieszczone i cechowała je przestarzała koncepcja programowa. Spośród dwóch typów szkół śred-nich istniejących wówczas (gimnazja i szkoły realne), wyraźnie przewa-żały gimnazja. W roku szkolnym 18.60/61 istniało 16 gimnazjów i 5 szkół realnych. Do roku szkolnego 1883/84 zorganizowano zaledwie 9 nowych gimnazjów, co stanowiło niepełne 50% w stosunku do istniejącego za-potrzebowania społecznego i utworzonych w tym czasie szkół w innych krajach monarchii1 2. Postępujący wzrost liczby uczniów z 5384 w 1859 r.
do 11 597 w 1884 r. spowodował ogromne przepełnienie szkół i pogorsze-nie warunków nauczania. W roku szk. 1883/4 najbardziej przepełnione gimnazja były we: Lwowie, Krakowie, Przemyślu, Tarnowie, Rzeszowie, Nowym Sączu i Tarnopolu 13.
Cechą znamienną prowincjonalnych szkół galicyjskich był skład spo-łeczny uczniów. Dominowała w nich młodzież chłopska, zwłaszcza w Ga-licji Zachodniej, gdzie pod wpływem wyraźnej poprawy warunków życia materialnego na wsi liczba uczącej się młodzieży stale wzrastała1 4.
Sytuacja ta rodziła nowe problemy pedagogiczne.
12 Z badań statystycznych J. Buzka wynika, iż w latach 1883—1884 na 10 tys. mieszkańców monarchii przypadało: czterdziestu jeden uczniów na Śląsku, czter-dziestu w krajach czeskich, trzyczter-dziestu pięciu w krajach alpejskich, trzyczter-dziestu na Bukowinie, dwudziestu ośmiu w krajach południowych i tylko dwudziestu jeden w Galicji. J. B u z e k , ' o p . cit., s. 15.
11 Ibidem, s. 15.
14 Analiza statystyczna składu społecznego uczniów szkół średnich w 1892 г., przeprowadzona przez M. Mazanowskiego, wykazała, że blisko połowa uczniów to synowie włościan, rzemieślników, wyrobników, sług oraz sieroty. Ńp. w gimnazjum rzeszowskim spośród 556 uczniów 117 wywodziło się ze środowisk chłopskich, w Sa-noku na 272 uczniów 70 pochodziło ze wsi, a do gimnazjum w Bochni uczęszczało 90 synów chłopskich na 350 uczniów. M. M a z a n o w s k i , W sprawie biednej mło-dzieży szkół średnich, referat wygłoszony na IX walnym zgromadzeniu. Sprawo-zdanie z IX walnego zgromadzenia TNSW w Krakowie w dniach 21 i 22 V 1893 г., „Muzeum", 1893, s. 533.; J. B u z e k , op. cit., s. 30; por. też S. P i g o ń , op. cit., s. 138 i п.; L. J а x a - В у к o w s к i, op. cit., s. 8.
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 4 5
Odrębnym zagadnieniem wymagającym rozwiązania było unowocześ-nienie programów nauczania. Obejmowały one ogromny zakres wiedzy, której opanowanie przekraczało możliwości większości uczniów.
Powszech-nie stosowany herbartyzm z jego schematycznym i werbalnym sposobem nauczania nie ułatwiał uczniom przyswojenia wiedzy objętej programem. „ W nauczaniu — wspominał Ludwik Jaxa-Bykowski — dominował wy-kład [...] heureza była nie znana, nawet w fizyce i biologii stosowano wykład"15. W 1882 r. Akademia Umiejętności w Krakowie zarzuciła
szkołom średnim niski poziom kształcenia ogólnego młodzieży i sfor-mułowała pod ich adresem dwa zasadnicze wymogi: potrzebę podnie-sienia poziomu nauczania i dostosowania programu do potrzeb narodo-wych. „Szkoły — argumentowano — oderwane od polskiej tradycji, po-zostały lichymi gimnazjami niemieckimi" 16.
Sytuacja zawodowa i materialna nauczycieli nie była łatwa. Grupa ta była wprawdzie ujednolicona pod względem wykształcenia ogólnego (możliwość nauczania w szkole średniej otwierał dyplom uniwersytecki), nie miała jednak właściwego przygotowania pedagogicznego, ani też możliwości samokształcenia, zwłaszcza na prowincji z dala od ośrodków naukowych. Nauczycielski egzamin kwalifikacyjny obejmował przedmio-ty, których kandydat zamierzał nauczać, nie dotyczył zaś umiejętnością i wiedzy pedagogicznej17. Wydłużająca się, niekiedy do wielu lat, droga
do stabilizacji zawodowej, zbyt często stosowane przeniesienia służbowe, skromne zarobki odstraszały bardziej zdolne i przedsiębiorcze jednostki od zawodu nauczycielskiego.
Kariera nauczycielska zaczynała się od zatrudnienia kontraktowego na warunkach skromnie opłacanego zastępcy nauczyciela (suplenta). Ten okres nie należał do łatwych w życiu początkującego pedagoga, któ-rego „los rzucał po najbardziej nieprzewidzianych przedmiotach i gdy każdy z nich marzył o wykładach propedeutyki filozoficznej albo o go-dzinach historii czy polskiego w ósmej klaSie, uśmierzano ich polot koniugacją łacińską" 18. Trudne warunki życiowe suplentów nie
ułatwia-ły przygotowania do bardzo trudnego egzaminu, zwłaszcza przed Ko-misją Krakowską. Spełnienie wymogów kwalifikacyjnych, wobec braku możliwości uzyskania etatu, co było dość częste, nie wpływało na po-prawę warunków suplenta kwalifikowanego. Obowiązywał zwiększony w stosunku do nauczycieli etatowych wymiar godzin lekcyjnych, niższe płace i brak wszelkich uprawnień wynikających z zatrudnienia stałego. O rozmiarach problemu suplenckiego świadczą przykładowe dane: spośród 584 nauczycieli zatrudnionych w 1884 r. 287 (49,14%) stanowiło
15 L. J a x a - B y k o w s k i , op. cit., s. 11; por. też S. Pigoń, op. cit., s. 145. 16 S. Możdżeń, op. cit., s. 94.
17 H. R o w i d, O przygotowaniu do zawodu nauczycielskiego, Kraków 1912, s. 3; I. H o mol a, op. cit., s. 366 i 377.
18 J. P a r a n d o w s к i, op. cit., s. 8; por. też W. Z w o 1 s к a, OP. cit., s. 184.
grupę nauczycieli rzeczywistych, zaś 214 (36,64%) — grupę suplentów (pozostali to bezpłatni praktykanci). W roku 1900 stosunek nauczycieli rzeczywistych do suplentów kształtował się procentowo: 60,6% do 35,4% i».
Specyficzną grupę wśród nauczycieli szkół średnich stanowili docen-ci, wykładowcy przedmiotów humanistycznych i przyrodniczych uni-wersytetów galicyjskich, dla których praca w szkole średniej była je-dynym źródłem utrzymania, docent nie otrzymywał bowiem żadnego
wynagrodzenia za pracę w uniwersytecie20.
Utworzenie Rady Szkolnej Krajowej w 1867 r. rodziło początkowo nadzieję na szybkie wyeliminowanie, nagromadzonych od lat zaniedbań w pracy szkolnej i podjęcie zasadniczej reformy szkół, -zgodnej z naro-dowymi potrzebami. Z powodu jednakże poważnych ograniczeń Rady w zarządzaniu szkołami średnimi i wyższymi losy szkół uzależnione były w dalszym ciągu od polityki szkolnej władz centralnych. Rola Rady sprowadzała się do projektowania planu i programu nauczania, opracowywania podręczników oraz projektów reformy szkół średnich, które mogły, lecz nie musiały, być przez władze centralne uwzględ-nione 21.
Krytyka galicyjskiego szkolnictwa średniego nasiliła się w latach
siedemdziesiątych XX w 22. Wyzwoliła ona wśród nauczycieli lwowskich
dążenia do zorganizowania prężnego nauczycielskiego ruchu społecznego, który inspirowałby prace na rzecz przyspieszenia rozwoju szkół śred-nich i ich przystosowania do potrzeb krajowych. Zadania tego nie po-trafiło przyjąć na siebie działające od 1867 r. Towarzystwo Pedagogicz-ne we Lwowie, współpracujące niezwykle aktywnie z Radą Szkolną Krajową, ale przede wszystkim koncentrujące się wokół naprawy szkol-nictwa ludowego. Złożoność zagadnień szkół średnich i ich odrębność od spraw szkolnictwa ludowego, konieczność włączenia do współpracy ogółu nauczycieli zarówno z ośrodków prowincjonalnych, jak też akade-mickich sugerowały, iż tylko oddzielne stowarzyszenie mogłoby energicz-niej i skuteczenergicz-niej bronić interesów szkół i nauczycieli, rozwinąć inicja-tywę i energię wypracowania koncepcji szkoły średniej narodowej. Tworzeniem takiej organizacji zajęła się w 1883 r. grupa lwowskich nauczycieli, dotychczas skupionych w Towarzystwie Pedagogicznym.
« Encyklopedia wychowawcza, t. IX, Warszawa 1913; Inne dane podaje J. Bu-zek; na ogółem 698 nauczycieli szkół zatrudnionych w r. szk. 1883/4 było 232 su-plentów, J. B u z e k , op. cit., s. 42.
80 Brak bliższych danych liczbowych o zatrudnieniu tej grupy. Badania Per-kowskiej ogólnie orientują o jego rozmiarach w latach 1860—1920, ponad pięćdzie-sięciu docentów UJ, wywodzących się ze środowisk chłopskich, podejmowało pracę zarobkową w szkole bądź w innych instytucjach, U. P e r k o w s k a , op. cit., s. 159.
" S . M o ż d ż e ń , op. cit., s. 128.
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 4 7
Byli wśród nich Zygmunt ,Samolewicz, Józef Soleski, Korneli Fischer,
Tomasz Sołtysik i Julian Romańczuk 2S.
Impulsem mobilizującym do organizowania nowego stowarzyszenia była zapowiedź władz centralnych wprowadzenia do szkół nowych pro-gramów szkolnych oraz apel do nauczycieli o podjęcie powszechnej nad nimi dyskusji. Ów pierwszy oficjalny przejaw dążeń władz do nawiąza-nia współpracy z nauczycielami wspomnawiąza-niana grupa lwowska postanowiła wykorzystać do przyspieszenia prac organizacyjnych. Jeszcze w marcû 1883 r. nauczyciel fizyki J. Soleski doprowadził do powołania przy Za-rządzie Głównym Towarzystwa Pedagogicznego koła nauczycieli szkół średnich, które miało stać się zalążkiem centralnej władzy projektowa-nego stowarzyszenia. Równocześnie utworzono przy Oddziale Lwowskim tegoż Towarzystwa analogiczne koło środowiskowe.
Uchwała o utworzeniu przy Towarzystwie krajowej sekcji nauczy-cieli szkół średnich zapadła jeszcze w 1883 r. na VII walnym
zgroma-dzeniu Towarzystwa Pedagogicznego w Stryju2 4. Ujawniły się jednak
różnice zdań w sprawach organizacycjinego wyodrębnienia grupy zawo-dowej nauczycieli szkół średnich w Towarzystwie Pedagogicznym. Wprawdzie krok zmierzający do organizacyjnego wyodrębnienia sekcji władze Towarzystwa Pedagogicznego zaakceptowały, ale nie ukrywały swojej niechęci wobec prób rozbicia jednolitości organizacyjnej. Kon-tynuowana przez krajową sekcję nauczycieli szkół średnich intensywna propaganda projektowanego nowego stowarzyszenia znalazła pozytywny odzew. Jeszcze w tym samym roku (1883) zawiązały się koła nauczycieli szkół średnich w kilku miejscowościach: Krakowie, Rzeszowie, Prze-myślu, Drohobyczu i Brodach, stanowiąc kolejny krok na drodze do no-wego Towarzystwa. Formalny wniosek o powołanie TNSW postawił na posiedzeniu w dniu 23 II 1884 r. członek sekcji nauczycieli szkół śred-nich prof, dr Bronisław Radziszewski z Uniwersytetu Lwowskiego, prze-widywany na prezesa nowej organizacji. Opory Towarzystwa Pedagogicz-nego nie zdołały zahamować toku prac. Wyłoniony na tymże posiedzeniu komitet organizacyjny w składzie: Z. Samolewicz, J. Soleski, T. Sołtysik, K. Fischer, J. Romańczuk opracował projekt statutu i program pierw-szego organizacyjnego walnego zgromadzenia Towarzystwa Nauczycieli
Szkół Wyższych25, Zwołano je 9 IV 1884 r. we Lwowie. Uczestniczyło
w nim 90 członków. Oprócz nauczycieli szkół lwowskich przybyli dele-gaci z Bochni, Brodów, Brzeżan, Drohobycza, Kołomyi, Przemyśla, Sa-noka, Sącza, Tarnopola, Jarosławia i Stryja. Ponadto 110 nauczycieli zgłosiło listowny akces do Towarzystwa.
Liczny udział nauczycieli dowodził ogromnego zainteresowania
śro-ïS A. K a r b o w i a k , óp. cit., s. 2. 24 Ibidem, s. 4.
dowiska tworzącą się nową organizacją, co podkreślił uczestniczący w walnym zgromadzeniu galicyjski polityk i pedagog, prof, dr Euzebiusz Czerkawski z Uniwersytetu Lwowskiego, nazywając fakt zawiązania się Towarzystwa objawem żywotności nauczycielstwa26.
Na walnym zgromadzeniu wybrano kierownictwo Towarzystwa w na-stępującym składzie: B. Radziszewski — przewodniczący, Z. Samole-wicz, — zastępca przewodniczącego, T. Sołtysik — sekretarz, a w skła-dzie wydziału znaleźli się: Aleksander Borkowski, Kornel Fischer, dr August Freund, Edward Hamerski, dr Szczęsny Kreutz, Stanisław Liberewski, Franciszek Majchrowicz (zamiast niego wszedł potem Józef Skupniewicz), Michał Polański, dr Czesław Rodecki, Józef Soleski i dr Józef Żuliński 27.
Stałą siedzibą władz Towarzystwa był Lwów. TNSW działalnością swoją objęło terytorium Galicji, a od 1908 r. również Bukowinę i Śląsk Cieszyński. Na plan pierwszy wysunięto troskę o dobro szkoły oraz obronę interesów nauczycieli. Towarzystwo deklarowało się popierać wszelkie inicjatywy służące poprawie poziomu nauczania i wychowania oraz podnoszeniu wiedzy pedagogicznej nauczycieli. Świadomość zależ-ności pracy szkół od poziomu nauczycieli nakazywała rozwijać w tym środowisku pracę samokształceniową i tworzyć atmosferę pracy twór-czej, krzewić klimat wzajemnej życzliwości, koleżeństwa. W realizowa-niu programu poprawy szkół TNSW liczyło również na pomoc społe-czeństwa i zapowiadało ścisły z nim kontakt, aby uczulić je na wszelkie przejawy nieprawidłowości funkcjonowania szkół. W tym celu statut otwierał prawo wpisywania się w poczet członków także osobom spoza grona nauczycielskiego, wykazującym zainteresowanie problematyką szkolną.
Krzewienie idei samokształcenia wśród nauczycieli, jak i akcje uświa-domienia społeczeństwa o stanie szkolnictwa i jego potrzebach statut zalecał realizować poprzez odczyty, pogadanki i dyskusje. Ważną rolę w tej dziedzinie spełniać miało „Muzeum" — organ wydawniczy TNSW. Oprócz funkcji informatora o wszystkich sprawach szkół średnich i wyż-szych „Muzeum" miało również propagować najnowszy dorobek wiedzy pedagogicznej, zachęcać do podejmowania działalności naukowej, m. in. przez publikowanie prac badawczych nauczycieli, oraz integrować ogół członków TNSW przez szczegółowe zamieszczanie sprawozdań z dzia-łalności kół oraz pracy kierownictwa28.
Stosownie do nazwy Towarzystwa, która odzwierciedlała jej skład społeczno-zawodowy, członkami mogli być nauczyciele gimnazjów, szkół
26 Ibidem, s. 5.
27 Sprawozdanie z czynności TNSW od 9 V 1884 r. do 1 V 1885 г., „Muzeum". L w ó w 1885.
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I A W G A L I C J I 1 4 9
realnych, seminariów nauczycielskich, uniwersytetów i politechniki. Za-cieśnienie współpracy z nauczycielami akademickimi miało dodatkowo mobilizować nauczycieli szkół średnich do podejmowania działalności naukowo-badawczej. W rozwijaniu ruchu naukowego wśród nauczycieli dostrzegano zarówno szanse poprawy nauczania, jak i podniesienia ogól-nego poziomu kultury w ośrodkach prowincjonalnych, w których nau-czyciele byli niejednokrotnie jedynymi przedstawicielami inteligencji.
Sprawną działalność zapewniała Towarzystwu zwarta s t r u k t u r a orga-nizacyjna. Statut wprowadzał strukturę dwustopniową. Podstawowymi i najważniejszymi jednostkami były koła z dużym zakresem samodziel-ności działania. Koło wyłaniało spośród swoich członków zarząd, wybie-r a n y na okwybie-res wybie-roku, składający się z pwybie-rzewodniczącego, zastępcy i człon-ków w liczbie od 4 do 12 osób. Jedynie nauczyciele lwowscy byli bez-pośrednio podporządkowani kierownictwu TNSW i nie tworzyli formalnie oddzielnego koła do 1908 r. Nad pracą grupy lwowskiej czuwał oddziel-ny sekretarz wyłoniooddziel-ny spośród członków władz naczeloddziel-nych Towarzy-stwa. Szerszą autonomię przyznano również kołu krakowskiemu. Koła podlegały zarządowi głównemu, który sprawował władzę z pomocą Sekretariatu zwanego Wydziałem, stanowiący organ wykonawczy TNSW. Zasiadało w nim 12 członków, a od 1904 r. — 14 oraz przewodniczący, jego zastępca, sekretarz i skarbnik. Wydział realizował uchwały walnego zgromadzenia i z ich wykonania był rozliczany przez walne zgromadzenie. Miało ono charakter plenarny i zwoływano je co roku celem w y -tyczenia kierunku pracy Towarzystwa na dany rok, wyboru nowych władz i rozstrzygania o najważniejszych sprawach przez podejmowanie uchwał. Oparcie działalności na kolektywnym, podejmowaniu decyzji do-wodziło samorządnego i demokratycznego sposobu zarządzania. Nie-zależność stowarzyszeniu zapewniała samowystarczalność finansowa, jako że podstawą budżetu były wpływy ze składek członków. Tak opra-cowany statut obowiązywał do 1908 r.
Przyjęty w statucie TNSW kolegialny system zarządzana stawiał f u n k c j ę przewodniczącego w pozycji podrzędnej, nie wymagającej spre-cyzowania zakresu obowiązków. Przewodniczący jednakże wraz z za-rządem głównym reprezentował Towarzystwo na zewnątrz i od jego umiejętności pozyskania poparcia władz krajowych i centralnych zależała w dużej mierze pomyślna realizacja programu Towarzystwa. Świadomi tego członkowie TNSW starannie dobierali kandydatów, troszcząc się o to, b y funkcje te pełniła osoba znająca zagadnienia szkolnictwa śred-niego, wyróżniająca się zdolnościami organizacyjnymi i autorytetem. Najbardziej predysponowanymi do tej roli byli nauczyciele akademiccy, których status w porównaniu z nauczycielami szkoły średniej cechował się znacznym zakresem niezależności zawodowej, a ponadto wielu z nich rozpoczynało karierę naukową od nauczania w szkole średniej.
wyłącznie nauczycielom akademickim, ze znaczącym dorobkiem nauko-wym, pedagogicznym i organizacyjnym. Przewodniczący TNSW z lat 1884—1918 to zasłużeni uczeni polscy, profesorowie Uniwersytetu Lwowskiego: chemik Bronisław Radziszewski, kierujący Towarzystwem od 1884 r. do 1889 г.; prawnik — Leon Piętak (1889—1897); klasycysta i slawista — Antoni Kalina (1897—1904); filozof — Kazimierz Twar-dowski (1905—1911)v Na krótko przed wojną i w latach wojennych funk-cję tę w okresie od 1911—1915 pełnili historyk literatury — dr Józef Henryk Kallenbach, były profesor Uniwersytetu we Fryburgu i Uni-wersytetu Jagiellońskiego, na przełomie zaś roku 1917/1918 prawnik dr Ernest Till, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. Najsilniejszy wpływ na rozwój Towarzystwa wywarł Kazimierz Twardowski, „wódz armii intelektualnej, główny twórca współczesnej polskiej kultury filozoficz-nej, klasyczny typ wielkiego nauczyciela i wychowawcy" — pisał o nim
Juliusz Kleiner 29. Talent organizacyjny Twardowskiego i umysł
koncep-cyjny spowodowały znaczne uaktywnienie działalności Towarzystwa
i rozszerzenie programu pracs o.
Od momentu założenia Towarzystwa nauczyciele przejawiali duże zainteresowanie tą organizacją, a szybki wzrost liczby członków nadał /TNSW charakter organizacji masowej, skupiającej na przełomie wieków niemal wszystkich nauczycieli szkół średnich. W roku szkolnym 1900/01 na 879 nauczycieli zatrudńionych w szkołach 830 było członkami
TNSW81. W okresie intensywnego rozwoju szkolnictwa galicyjskiego,
przypadającego na lata 1905—1908, liczba członków wzrosła ponad 1,5 raza (tablica 1). Najwięcej, bo 2088, członków TNSW miało w 1912 г., skupionych w 40 kołach. Lata wojny osłabiły tempo rozwoju, ale już. w 1917 r. liczba członków poważnie wzrosła i wynosiła 1806 osób oraz 37 kół.
Jak już wcześniej zaznaczono, statut dopuszczał do grona członków TNSW także osoby nie związane z zawodem nauczycielskim. Wywodziły się one z różnych kręgów społecznych, w tym m. in. ze sfer urzędni-czych, lekarskich, kupieckich i ziemiańskich. Dane z lat 1885, 1891, 1900, 1904, opublikowane w „Muzeum", przybliżają jedynie ogólny obraz za-interesowania społeczeństwa problemami szkół średnich. I tak np. w 1885 r. na 482 członków — 34 nie należało do stanu nauczycielskiego, w roku szkolnym 1901/02 spośród 797 członków — siedemdziesięciu nie było związanych z pracą pedagogiczną, a w 1902/03 z grona 777
człon-и J. K l e i n e r , Kazimierz Twardowski, [w:] Portrety uczonych polskich...,
s. 449.
80 Zasługi K. Twardowskiego dla ruchu nauczycielskiego wymagałyby
oddziel-nego omówienia.
81 Dane zâwarte w Sprawozdaniu z czynności wydziału TNSW w dniach od 1 VI 1903 do 21 V 1904 г., „Muzeum", Lwów 1904.
UDZIAŁ TNSW W WALCE O POLSKĄ SZKOŁĘ ŚREDNIĄ W GALICJI 1 5 1
Tabela 1. Stan liczbowy członków i kół TNSW w latach 1885-1910 Nauczyciele ^
Lata
л
zatrudnieni w polskich
szkołach średnich zrzeszeni w TNSW
Liczba kół 1885 586 482 6 1886 608 542 6 1888 617 578 6 1890 615 679 9 1893 674 756 12 1894 681 756 12 1896 710 736 /12 1898 753 685 13 1900 824 brak "danych 15 1905 brak danych 930 17 1906 1423 1304 20 1908 brak danych 1500 26 1910 brak danych 1800 28
Źródła: A. K a r b o w i a k , Towarzystwo Nauczycieli Szkół
Wyż-szych w latach 1884—1908, L w ó w 1908; Sprawozdanie z U zjazdu członków i XXVI walnego zgromadzenia TNSW w Krakowie (15 i 16 V1910 г.),
„ M u z e u m " , 1910 t . II. *
ków — osiemdziesięciu; stan ten nie zmienił się w następnym roku szkolnym 1903/04 32.
Najliczniejsze koła powstały we Lwowie i Krakowie oraz w takich miastach, jak: Stanisławów, Tarnopol, Tarnów i Przemyśl. W 1908 r. koła te skupiały następującą liczbę członków: lwowskie — 357; krakow-skie — 206; stanisławowkrakow-skie — 107; tarnopolkrakow-skie — 76; tarnowkrakow-skie — 56; przemyskie — 56. Niektóre tworzyły stałe sekcje problemowe. Pierwsza z nich, sekcja neofilologiczna, powstała w 1905 r. przy kole krakowskim, a w roku następnym analogiczną uruchomiono przy kole lwowskim. W tym samym roku (1906) przy kole krakowskim wyłoniła się jeszcze jedna sekcja nauczycieli seminariów nauczycielskich, a po-dobne powstały także przy kołach w Samborze, Tarnopolu oraz w Za-leszczykach. Nieco później, bo w 1913 г., sekcja do spraw nauczycieli
seminariów nauczycielskich powstała przy kole lwowskim 33.
Zaintereso-wania członków koła lwowskiego problemami pedagogicznymi spowodo-wały utworzenie w 1910 r. specjalnej sekcji tego typu. Pośredni wpływ
" Spis członków T N S W - w e Lwowie, „Muzeum", 1885, 1891, 1900, 1904; por. też Sprawozdanie z XX walnego zgromadzenia TNSW w dniach 22 i 23 V 1904 r. w Krakowie, „Muzeum", 1904.
83 Uchwała o powstaniu sekcji i koła nauczycieli seminariów nauczycielskich została podjęta na Zjeździe Nauczycieli Seminariów Nauczycielskich w e L w o w i e w 1906 г., „Muzeum", 1907.
na jej powstanie wywarł II Kongres Pedagogiczny we Lwowie, obradu-jący w 1909 r. W regulaminie sekcji czytamy, iż celem jej jest „sku-pienie do wspólnej pracy i wymiany myśli tych członków koła lwow-skiego, którzy zajmują się współczesnymi zagadnieniami
pedagogiczny-mi i dążnościapedagogiczny-mi reformatorskipedagogiczny-mi34.
W początkowym okresie pracy Towarzystwa koła koncentrowały się przede wszystkim na zagadnieniach metodycznych. Na te problemy skie-rowały uwagę członków instrukcje nauczycielskie, wydane przez- władze ministerialne w dniu 26 V 1884 r. W rozważaniach nad możliwościami usprawnienia treści i metod nauczania różnych przedmiotów sporo uwagi poświęcono wiodącym w programie gimnazjum przedmiotom
filologicz-nym, a w szczególności języka polskiego 35. Posiedzenia kół miały w tym
czasie często charakter czysto instruktażowy, omawiano na nich kon-spekty lekcji, analizowano ważne kwestię szczegółowe dotyczące doboru lektury, nauczania gramatyki itp. Stanisław Rzepiński z Krakowa we wspomnieniach swych niezwykle wysoko oceniał ten okres działalności Towarzystwa. Podkreślał, iż referaty i dyskusje wokół unowocześnienia nauczania odrywały nauczycieli od utartych metod szkoły austriackiej
i torowały drogę rzeczywiście polskiej szkole 36.
Na posiedzeniach kół zajmowano się także problemami wychowaw-czymi, szukając sposobów wzmocnienia współpracy domu ze szkołą oraz włączenia doń szerszych kręgów społeczeństwa. Problemy rozluźnienia dyscypliny uczniów, zaniedbywanie przez nich obowiązków szkolnych, spędzanie czasu wolnego w niepożądanym, demoralizującym
towarzys-twie, wywoływały niepokój o przyszłość młodej generacji37. Z dyskusji
wyłonił się pomysł zaprowadzenia mundurków szkolnych, które miały ułatwić opiekę i kontrolę nad młodzieżą, zacierać wśród nich różnice
pochodzenia społecznego, wyrabiać ducha korporacyjnego38.
81 Regulamin sekcji pedagogicznej kola lwowskiego TNSW uchwalony na
posie-dzeniu ZG TNSW w dniu 28 VI 1910 г., „Muzeum", 1910, t. II, Regulamin sekcji dla spraw seminariów nauczycielskich kola krakowskiego uzyskał zaś akceptację kola 14 XI 1912 г., „Muzeum", 1913.
85 Analizie metodycznej poddawano m. in. nauczanie fizyki, historii naturalnej, śpiewu (głównie w kole krakowskim, dostrzegającym w nauczaniu śpiewu ważny czynnik wychowania narodowego), geografii, historii powszechnej, historii Polski, dla której domagano się wprowadzenia obowiązkowego nauczania i zwiększonego wymiaru godzin, А. К a r b o w i a k, op. cit., s. 99 i n.
M S. R z e p i ń s k i , op. cit., s. 11.
87 Na problem opłakanych stosunków wychowawczych zwracała m. in. uwagę A. z Działyńskich Potocka, dostrzegając zgubny wpływ przesiadywania młodzieży w knajpach. Zarzucała RSK beztroskę wobec faktu, iż „kwiat młodzieży polskiej wala się po szynkach ża rogatką", A. z D z i a ł y ń s k i c h P o t o c k a , op. cit., s. 303.
88 Praktyka niezupełnie potwierdziła skuteczność wychowawczą umundurowa-nia, co znalazło znamienne odzwierciedlenie we wspomnieniach S. Pigonia: „Wytwo-rzył się był między kolegami1 zwłaszcza wyższego gimnazjum jakby osobny klan elegantów [...] wyraźnie podszyty austriacczyzną, a mianowicie fason
pseudooficer-U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 5 3
Ważną inicjatywą koła krakowskiego było zwrócenie uwagi na trud-ne warunki mieszkaniowe i bytowe uczniów ze środowisk chłopskich, skazanych na pobyt w tzw. stancjach. Problem ten stał się przedmiotem rozważań VI walnego zgromadzenia TNSW w 1893 г., zakończonych uchwałą postulującą, aby Rada Szkolna Krajowa zorganizowała budowę internatów dla tej młodzieży39.
Koła z zainteresowaniem śledziły dorobek pedagogiczny szkół innych krajów, a niektóre stosowane tam innowacje z powodzeniem wprowa-dzano do praktyki40. Również koło krakowskie zapoczątkowało dyskusję wokół reformy szkół średnich, zakończoną przygotowaniem projektu, który opracowała komisja wyłoniona z członków koła lwowskiego i kra-kowskiego. Aczkolwiek projekt nie został urzeczywistniony w praktyce, sukcesem Towarzystwa było wypracowanie nowoczesnej koncepcji szko-ły średniej, odpowiadającej potrzebom Galicji.
Na niezwykłą aktywność koła krakowskiego i lwowskiego, ważną dla pracy szkół średnich, pewien wpływ wywierała atmosfera miasta akade-mickiego oraz stosunkowo liczna i aktywna w tych kołach reprezentacja nauczycieli akademickich. Byli wśród nich znakomici uczeni i działacze
społeczno-polityczni41. '
Na podkreślenie zasługuje czynny udział członków tych kół w krze-wieniu oświaty. Jego przejawem było podjęcie śćisłej współpracy z Uni-wersytetem Ludowym im. A. Mickiewicza w Krakowie. W latach 1899— 1909 stałymi prelegentami uniwersytetu byli m. in. Jan Baudouin de Courtenay, Franciszek Bujak, Władysław Heinrich, Ludwik Kulczyński, ski [...] Ten zewnętrzny »sznyt« oficerski winien był odbijać się też w sposobie życia: pijatyki, karty, notoryczne wałkoństwo, wykpiwanie się z obowiązków szkol-nych, burdy [...] przyświecały pewnej części kolegów, jak gwiazdy przewodnie z firmamentu oficerskiej obyczajowości", S. P i g o ń , op. cit., s. 165.
89 W referacie, O zadaniu wychowawczym szkól średnich, M. L i t y ń s k i
przedstawił tragiczną sytuację mieszkaniową uczniów: „to prawdziwe nory lub jas-kinie—niskie, ciemne, wilgotne, zastawione łóżkami wzdłuż obok siebie stojącymi — istne koszary, a raczej baraki studenckie", „Muzeum", 1893; por. też M. W a r m -s к i, op. cit., s. 35.
40 Przykładem ilustrującym zainteresowanie nauczycieli nową myślą
pedago-giczną innych krajów była m. in. popularyzacja Zasad wychowania H. Spencera.
Książkę tę przetłumaczył na język polski nauczyciel z Przemyśla M. Siemiradzki, broszurę zaś, oddającą poglądy tego myśliciela angielskiego, napisał "inny członek koła przemyskiego Jerzy Harwot, H. S m y c z y ń s k i , op. cit., s. 110.
41 W składzie TNSW byli m. in. wybitni historycy, profesorowie: Michał B o
-brzyński, Ludwik Finkiel, Stanisław Smolka, historyk sztuki Marian Sokołowski,, klasycysta Kazimierz Morawski, slawista i polonista Antoni Kalina, językoznawca Jan Baudouin de Courtenay, historycy literatury Józef Trietak, Stanisław Tarnow-ski, pedagodzy i psycholodzy Euzebiusz CzerkawTarnow-ski, Leon KulczyńTarnow-ski, Antoni Da-nysz, Szczęsny Kreutz, przedstawiciele nauk prawnych Fryderyk Zoll i Oskar Bal-cer, Juliusz Leo, późniejszy prezydent Galicji w latach 1904—1918, filozof Kazi-mierz Twardowski.
Ignacy Petelentz, Edward Piasecki, Jan Rostafiński, Władysław Wasung
i Kazimierz Zakrzewski-42.
W działalności tych kół ważną rolę odegraj kontakt z działaczami społeczno-oświatowymi Królestwa Polskiego, które po wypadkach straj-ku szkolnego w 1905 r. osiadły w Krakowie. Były wśród nich m. in. Iza Moszczeńska, Helena Radlińska i Aniela Szycówna. Wspólny kontakt sprzyjał wymianie poglądów na cele i zadania szkoły średniej, pogłębia-niu wiadomości o szkolnictwie w Królestwie oraz wzmożepogłębia-niu
zaintereso-wania losami szkolnictwa w tej części kraju4 3. Zapoczątkowana
współ-praca uzmysłowiła Towarzystwu potrzebę podjęcia systematycznej pra-cy wokół integracji szkół polskich wszystkich zaborów.
Obok okresów dużej aktywności TNSW występowały także chwile stagnacji działalności kół, najbardziej widoczne na przełomie lat 1899/ /1900. Rozprzężenie dyscypliny kół najsilniej uwidoczniło się na walnym zgromadzeniu w 1903 г., w którym uczestniczyło zaledwie 58 osób spo-śród 1000 działaczy Towarzystwa. „To uderzający i upokarzający dowód obojętności dla celów i ideałów naszych", pisał na łamach „Muzeum"
M. Warmski44, to przyczyna, dla której tak liczna grupa, wiedzą i
przy-gotowaniem zdolna do pokierowania naprawą nauczania i wychowania w szkołach, nie ma posłuchu w społeczeństwie — ubolewał K.
Twardow-ski45. Jeszcze w 1907 r. władze naczelne z niezadowoleniem
podkreś-lały, iż w wyniku nierównomiernej aktywności kół uniemożliwia się im wykonanie uchwały postulującej opracowanie warunków pracy szkół
średnich46. Nieregularność cechowała działalność kół również w latach
następnych47. Osłabienie działalności kół było spowodowane w pewnym
stopniu ich dezaprobatą ugodowej postawy kierownictwa Towarzystwa wobeć polityki szkolnej władz, krytykowano też statut TNSW. Przy-kładem mogą być zarzuty kół: krakowskiego i sądeckiego w 1905 г., które oskarżały władze Towarzystwa o nie dość energiczną obronę
inte-48 Dziesięciolecie Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie
1899—1909, Kraków 1909, s. 47.
4® Przejawem tych zainteresowań był cykl artykułów A. Karbowiaka w „Mu-zeum", 1907; A. K a r b o w i a k , Rusyfikacja i bojkot szkól w Królestwie Polskim; t e n ż e , Walka o język polski w zaborze pruskim, oraz w „Muzeum", 1908: t e n ż e , Ze spraw szkolnych Królestwa; t e n ż e , Ze statystyki szkolnictwa w Królestwie;
tenże, Obecne systemy wychowawcze na ziemi polskiej w trzech zaborach. 44 M. W a r m s k i , Sekcje TNSW, „Muzeum", 1904. s. 231.
45 Sprawozdanie z XXI walnego zgromadzenia TNSW we Lwowie w dn. 11 i 12
VI 1905 г., „Muzeum", 1905.
4» Sprawozdanie z XXIII walnego zgromadzenia TNSW we Lwowie w dn. 19
i 20 V 1907 г., „Muzeum", 1907.
47 Np. w 1910 r. na 28 kół tylko 6 odbyło 10 lub więcej posiedzeń, a 22 z nich spotkały się mniej niż 10 razy w roku dla omówienia spraw zawodowych i przedys-kutowania problemów pedagogicznych. Sprawozdanie z II zjazdu członków i XXVI walnego zgromadzenia TNSW w Krakowie 15 i 16 V 1910 г., „Muzeum", 1910, •X. II, s. 49.
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 5 5
resów nauczycieli. Krytykowały też „Muzeum", które w ich przekona-niu przestało walczyć o sprawy nauczycieli lub traktowało je „przez rękawiczki"48. Koło krakowskie wypowiedziało się za rewizją statutu, celem usprawnienia działalności kierownictwa TNSW i ściślejszego
po-wiązania programu Towarzystwa z problemami nauczycieli i szkoły. Obowiązujący od ponad 20 lat statut nie zapewniał już spójności orga-nizacyjnej, prężnie rozwijającemu się stowarzyszeniu.
Zmiany w statucie przeprowadzono w 1908 r.4 9 Szły one w kierunku wzmocnienia kolegialności zarządzania przez rozszerzenie składu kie-rownictwa. Oprócz Sekretariatu, zwanego Wydziałem, powołano Zarząd Główny jako najwyższą władzę Towarzystwa. Zarząd składał się z prze-wodniczącego, jego zastępcy i 21 członków, w tym 7 reprezentantów kół prowincjonalnych wybranych przez walne zgromadzenie. Do składu Za-rządu Głównego dokooptowano dziewięciu zastępców członków, wybra-nych na rok; wśród nich trzech zastępców reprezentowało koła środowis-kowe. Stosunkowo liczna w składzie władz naczelnych reprezentacja pro-wincji miała zapewnić możliwość wpływania ogółu na prace Zarządu Głównego. Przedłużenie Zarządowi Głównemu kadencji do lat trzech •zwiększało jego odpowiedzialność za realizację programu.
Innowację w statucie stanowiły przepisy o tzw. zjazdach członków TNSW dla ożywienia .dyskusji wokół spraw szkolnych i nauczycielskich. Zwoływane co najmniej raz na dwa lata, miały podejmować uchwały w ważnych kwestiach pedagogicznych i organizacyjnych szkół. Utworze-nie instytucji zjazdów członków wpłynęło na zreformowaUtworze-nie sposobu organizowania walnych zgromadzeń. W miejsce powszechnego udziału wszystkich członków przyjęto zasadę, iż ogół będzie reprezentowany przez delegatów wybieranych na zebraniach kół.
Dwa lata wcześniej wydział Towarzystwa zreformował „Muzeum", w wyniku czego zawężono zakres problemowy czasopisma do zagadnień pedagogicznych. Nauczaniu i wychowaniu podporządkowano dział recen-zji, literatury naukowej, literatury dla młodzieży oraz artykuły i roz-prawy. „Muzeum" stało się czasopismem poświęconym wyłącznie pro-blemom nauczania i wychowania 50.
y
STOSUNEK TOWARZYSTWA NAUCZYCIELI SZKÓŁ WYŻSZYCH DO RADY SZKOLNEJ KRAJOWEJ
Warunki społeczno-polityczne ówczesnej Galicji wpłynęły na umiar-kowany, nacechowany realizmem styl pracy Towarzystwa. Troska o podniesienie poziomu nauczania w szkołach i przywrócenie im
„du-48 Sprawozdanie koła sądeckiego z dn. 2 VI 1905 г., „Muzeum", 1905.
49 Statut Towarzystwa Nauczycieli Szkól Wyższych we Lwowie, „Muzeum",
1908.
co Regulamin dla redakcji czasopisma Muzeum i „Muzeum", 1696; Sprawozdanie
cha" narodowego stała się celem nadrzędnym. Dla tej idei ścisłe współ-działanie z Radą Szkolną Krajową było konieczne. Konieczna też była inspirująca i krytyczna postawa Towarzystwa w stosunku do jej poczy-nań. To miało poważne znaczenie dla skuteczności działania TNSW.
Przyjęcie przez TNSW funkcji kontroli, społecznej wzbudziło zrazu nieufność bardziej konserwatywnych członków Rady, obawiających się narażenia swego autorytetu na krytykę ze strony podległych im
nauczy-cieli51. Już od 1886 r. Rada zaaprobowała fakt istnienia Towarzystwa,
wyrażając pełne poparcie dla .wysiłków wokół integrowania środowiska nauczycielskiego i przyjętego przez Towarzystwo programu pracy. Ofi-cjalne stanowisko Rady Szkolnej Krajowej wobec TNSW
udokumento-wał okólnik z dnia 6 V 1889 r. 52 Odegrał on istotną rolę w dalszym
roz-woju ruchu społeczno-zawodowego nauczycieli, zrywał bowiem formal-nie z zakazem udziału nauczycieli w pracach pozaszkolnych, zachęcał do wstępowania w poczet członków Towarzystwa i podejmowania czynnej z nim współpracy. Rada Szkolna Krajowa zapewniała o swoim
popar-ciu dla tych wszystkich, którzy tę działalność będą rozwijać. Tym nie-mniej dosyć ściśle określono miejsce TNSW w stosunkach z Radą, mocno ograniczono „apetyty" nauczycielskie.
Z próbą sprecyzowania zakresu wzajemnej współpracy między TNSW a RSK wystąpiły dwie indywidualności Towarzystwa: Michał Bobrzyń-ski i Kazimierz TwardowBobrzyń-ski.
Bobrzyński, po objęciu stanowiska wiceprezesa Rady w 1890 г., dążył przede wszystkim do umocnienia pozycji naczelnej władzy krajowej przez uaktywnienie jej działalności i ustawienie ponad zrzeszeniami spo-łecznymi. Uważał, iż Rada Szkolna Krajowa jest instytucją, która ma mieć inicjatywę we wszystkich sprawach szkolnych, w związku z tym nie widział potrzeby dublowania tych czynności przez TNSW. Doświad-czenia wyniesione z pracy w krakowskim kole TNSW sprawiły, iż za główny cel Towarzystwa uważał jednoczenie środowiska nauczyciel-skiego i akademickiego w rozwijaniu twórczości naukowej i krzewieniu oświaty. Gimnazja, w jego przekonaniu, winny być autentycznymi ogniskami wyższej oświaty i kultury na prowincji, a do obowiązków
TNSW należy urzeczywistnienie tego zadania5S. Za ważną dziedzinę
pra-cy TNSW uważał uświadamianie społeczeństwa o problemach szkolnych i włączenie go do współpracy w doskonaleniu nauczania i wychowania.
51 S. R z e p i ń s k i , op. cit., s. 10; Pomoc w przełamaniu oporów do TNSW
okazał ówczesny namiestnik Rady Szkolnej Krajowej Kazimierz Badeni, który na II zjeździe TNSW w Krakowie zapewniał o swojej życzliwości dla młodej organi-zacji i poparciu dla jej zadań. Zob. Sprawozdanie z II walnego zgromadzenia
TNSW w dniu 24 i 25 V 1885 r. we Lwowie, „Muzeum", 1885; por. też А. К a r
-b o w i a k , Towarzystwo..., s. 151.
62 Podaję-za: A. K a r b o w i a k , op. cit., s. 150.
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 6 7
Inne problemy, jak projektowanie organizacji szkolnictwa, programów i podręczników szkolnych, miały stać się wyłączną domeną działalności RSK, wynikającą z przydzielonego jej zakresu obowiązków w dziedzinie szkolnictwa średniego 54.
Odmienne stanowisko zajmował Twardowski. Kilkuletnia współpraca RSK z TNSW utwierdziła w nim przekonanie o słuszności inicjatywnej roli Towarzystwa stanowiącego reprezentację społeczności znającej i ro-zumiej ęcej problemy szkół średnich i tym samym upoważnionej do wy-rażania swojej opinii przed RSK5 5. Opiniodawcza rola TNSW,
argumen-tował Twardowski, jest nieodzownym i koniecznym uzupełnieriiem dzia-łalności RSK, której ograniczony skład osobowy nie może mieć
wyłącz-ności w opracowywaniu tak ważnych problemów, jak projektowanie programów szkolnych, podręczników ozy reformy szkół. Twardowski są-dził, że Towarzystwo powinnno być organem uzupełniającym i wspiera-jącym administrację szkolną. W konstruktywnym, krytycznym.śledzeniu jej poczynań, wspomaganiu inicjatywami widział sens działalności To-warzystwa.
Praktyka wykazała, iż zauważalny postęp w rozwoju polskiego szkol-nictwa średniego w Galicji był w dużej mierze zasługą świadomie współpracującego nauczycielstwa skupionego w TNSW i Rady Szkolnej K r a
-jowej 56. ' ' . '
UDZIAŁ TNSW W PODNOSZENIU P O Z I O M U NAUCZANIA I WYCHOWANIA W S Z K O Ł A C H ŚREDNICH
Problemy przystosowania szkół średnich do potrzeb narodowych k r a j u oraz zapewnienie szkołom wysokiego poziomu nauczania i wycho-wania były przedmiotem systematycznej pracy TNSW. Pod tym kątem Towarzystwo analizowało stan organizacyjny i rozmieszczenie szkół,
54 Nie był to pogląd odosobniony. C h a r a k t e r y s t y c z n ą p o s t a w ę opozycyjną w o
-b e c t o w a r z y s t w społeczno-oświatowych prezentował k o n s e r w a t y w n y polityk P a w e ł Popiel, którego z d a n i e m i n s t y t u c j ą w pełni odpowiedzialną za r o z w ó j o ś w i a t y j e s t R S K i żadne towarzystwo nie może mieć podobnych u p r a w n i e ń . W. F e l d m a n , Stronnictwa i programy polityczne Galicji 1846—1906, t. I, K r a k ó w 1907, s. 184.
55 Z a g a j e n i e K. Twardowskiego n a X X I I w a l n y m zgromadzeniu TNSW w d n i u
3 VI 1906 r . w K r a k o w i e , „Muzeum", 1906.
56 Współpraca ta w y w a r ł a również korzystny w p ł y w n a umocnienie się o r g a
n i z a c y j n e T o w a r z y s t w a , co podkreślił wiceprzewodniczący E m m a n u e l Wolf n a n a d -z w y c -z a j n y m w a l n y m -zgromad-zeniu w 1901 г.: „ I n i c j a t y w y , j a k i e wychod-ziły z u c h w a ł Towarzystwa, b r a ł a za jego wolą R S K pod rozwagę [...] przez co T o w a rzystwo n a b i e r a ł o otuchy do działania, zyskiwało swobodne r u c h y i t r w a l s z y f u n -d a m e n t i, co za t y m i-dzie, rozwinęło się, stanęło samo-dzielnie i stało się w a ż n y m czynnikiem w y c h o w a n i a publicznego na polu szkół ś r e d n i c h " . Sprawozdanie z XVIII walnego zgromadzenia TNSW (nadzwyczajnego) we Lwowie w dniu 27 IX 1901 г., „Muzeum", 1901, s. 688 i 689.
podejmowało wspólnie z RSK rewizję treści, metod i środków naucza-nia, walczyło o poprawę przygotowania pedagogicznego nauczycieli i ich. pozycji zawodowej. „../
Korzystne zmiany w rozwoju galicyjskiego szkolnictwa średniego,, jakie wystąpiły w latach 1904—1908, nie zdołały zlikwidować
wielolet-nich zaniedbań w szkołach57. W 1908 r. „Muzeum" donosiło, iż „obraz,
stosunków na polu szkolnictwa średniego da się odmalować trójką wyra-zów, które dzięki wyjątkowej niezmienności w polityce szkolnej władz: centralnych wobec naszego kraju stały się już dla nas bolesnymi
symbo-lami, a którym na imię: przepełnienie, rozmieszczenie, wyposażenie"58.
Bolączki te były stale poruszane na łamach „Muzeum", na walnych zgromadzeniach Towarzystwa i w środowisku akademickim. Istotną przyczynę braku przygotowania młodzieży do studiów
uniwersytec-kich upatrywano w niedostatkach organizacyjnych szkół średnich 59.
W 1908 r. walne zgromadzenie analizowało przyczyny potwornego prze-pełnienia gimnazjów i wskazało na jedną z nich, jaką był brak planu
rozmieszczenia szkół60. Uwidocznił się on w skupianiu szkół w
kil-ku zaledwie miastach, rozwijaniu gimnazjów kosztem szkół zawodowych. W referacie programowym Tadeusz Nacher ze Lwowa podkreślił, iż koncentrowanie szkół w dużych ośrodkach miejskich jest sprzeczne z in-teresem społecznym, ponieważ naraża młodzież zamieszkałą z dala od większych ośrodków miejskich na zwiększone koszty utrzymania. Takiej młodzieży w szkołach było aż 37%. Był to więc problem wymagający szybkiego rozwiązania. Z punktu widzenia narodowego brak racjonalnej polityki szkolnej władz wyrażał się w zaniedbaniu rozwoju polskiego szkolnictwa średniego na obrzeżach kraju. Aby zapobiec akcji
germa-57 W latach 1904—1908 Galicja wzbogaciła się 18 państwowymi szkołami śred-nimi i 10 szkołami prywatnymi. Był to ogromny wzrost w porównaniu z latami 1859—1899, kiedy to w ciągu czterdziestoczterolecia założono zaledwie 18 szkół pań-stwowych. Mimo to w 1909 r. na jedną szkołę przypadało od 728 do 743 uczniów, a liczba klas równoległych do klas głównych wynosiła 379—382. J. B u z e k , op. cit., s. 30; Sprawozdanie C. K. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicz-nego za rok 1908/09, Lwów 1910, s. 51.
se Nowe rządy, „Muzeum", 1908, t. II, s. 5.
59 Po raz pierwszy problem ten podniosło „Muzeum" w artykule pt. Skutki
przepełnienia szkół naszych, „Muzeum", 1888; por. też Sprawozdanie z VI walnego zgromadzenia TNSW we Lwowie w dniach 16—17 1889 г., „Muzeum",«1889; P r a w -d z i e , Przepełnienie szkół, „Muzeum", 1893; V e r u s , O przepełnieniu naszych gimnazjów, „Muzeum", 1906; E. P e t z o 1 d, Przepełnienie naszych szkół i częste zmiany nauczycieli, „Muzeum", 1906; Wszechnica Jagiellońska o szkołach średnich, „Muzeum", 1914.
M T. N a c h e r , O rozmieszczeniu szkół średnich, referat wygłoszony na XXIV
walnym zgromadzeniu, i[w:] Sprawozdanie z XXIV walnego zgromadzenia TNSW we Lwowie w dniach 7 i 8 VI 1908 г., „Muzeum", 1908.
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 5 9
nizacyjnej ziem zachodnich Nacher domagał się rychłego zorganizowania państwowej sizkoły średniej w Białej 61.
Ogół poruszonych problemów walne zgromadzenjë włączyło do me-moriału skierowanego do sejmu krajowego. Domagano się w nim zwięk-szenia tempa tworzenia szkół średnich o zróżnicowanym profilu zawo-dowym, rozmieszczonych proporcjonalnie do potrzeb regionów. Podkreś-lono, że Galicja jest pod względem rozwoju oświaty wciąż najbardziej zaniedbanym krajem w stosunku do Czech, Moraw i Śląska62.
Niezadowolenie TNSW wywoływała oszczędnościowa polityka władz centralnych w stosunku do szkolnictwa galicyjskiego. Uwidaczniała się ona szczególnie wyraźnie w fatalnym stanie budynków szkolnych, urą-gających elementarnej higienie i w znacznej mierze udaremniających skuteczność nauczania i wychowania, a nawet szkodliwych dla zdrowia młodzieży i nauczycieli. Krytykowano nieekonomiczną praktykę wynaj-mu domów prywatnych, trafnie określając ją marnowaniem grosza pub-licznego ®3.
W przystosowaniu szkół do potrzeb narodowych kraju istotnymi sta-ły się prace TNSW wokół rewizji planów nauczania. Wśród członków Towarzystwa istniała zgodność, iż założenia programowe, preferujące głównie kształcenie intelektualne, nie odpowiadają tym potrzebom i są sprzeczne z rozwojem nowoczesnej myśli pedagogicznej, nakładającej na szkoły zadanie równomiernego rozwijania wychowanka pod względem umysłowym, fizyczno-moralnym i estetycznym. Refleksje nad możli-wościami pogłębienia wychowawczego charakteru szkół zwróciły uwagę Towarzystwa na stan wychowania fizycznego w szkołach. O niezadowa-lającej sytuacji w tej dziedzinie mówiono na II walnym zgromadzeniu we Lwowie, dostrzegając w braku obowiązku wf jednej z przyczyn nis-kiego, bo 50% udziału młodzieży w zajęciach tego typu64. Doceniając wartości wychowawcze ćwiczeń fizycznych, Towarzystwo domagało się uporządkowania kwestii kształcenia nauczycieli wf, w tym programu
61 W tym zakresie TNSW współpracowało z Towarzystwem Szkoły Ludowej,
wspierając je także pomocą finansową i przyczyniając się w ten sposób do rozwoju polskich szkół tworzonych i utrzymywanych przez TSL w regionie cieszyńskim. Upaństwowienie jedynej polskiej szkoły średniej w Białej w 1912 r. Ibyło sukcesem obu Towarzystw. Por. Wiece w sprawie upaństwowienia gimnazjum i seminarium TSL w Białej, „Muzeum", 1912.
62 Memoriał ZG TNSW do sejmu w sprawie rozmieszczenia szkół średnich
w kraju, „Muzeum", 1908; O słabym rozwoju szkolnictwa średniego na terenach
wschodnich dyskutowało koło jarosławskie w dniu 26 XI 1908 г., „Muzeum", 1908. 63 Sprawozdanie z walnego zgromadzenia TNSW w dniach 20 i 21 V 1888 r. w Krakowie, „Muzeum", 1888.
64 M. W a r m s к i, W sprawie wychowania fizycznego młodzieży,
Sprawozda-nie z XII walnego zgromadzenia TNSW w Krakowie w dniach 24 i 25 V 1896 г., „Muzeum", 1896. "
i instrukcji wf, a także powołania przy RSK kuratora d/s wychowania fizycznego dla prawidłowego zorganizowania w szkołach tych zajęć65. Proponowano, aby przygotowaniem nauczycieli zajęły się katedry wf, których utworzenie w uniwersytetach uznano za niezbędne. Zanim to jednak nastąpi, przysposobienie kadr pedagogicznych winno kontynu-ować Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" 66.
TNSW zaprezentowało swoje stanowisko w sprawie wf w kilkustro-nicowym memoriale skierowanym do RSK87. Uzasadniano w nim
po-trzebę zwiększenia zainteresowania władz szkolnym wychowaniem fizycznym. Przyjmując z zadowoleniem wprowadzenie od 1902 r. obo-wiązku wf do szkół, Towarzystwo domagało się rozszerzenia godzin lek-cyjnych przynajmniej do dwóch tygodniowo oraz przeznaczenia dodat-kowej godziny na gry i zabawy na wolnej przestrzeni.
Największymi propagatorami wf byli dwaj członkowie Towarzystwa: dr Henryk Jordan, profesor UJ w Krakowie, oraz jego uczeń dr Euge-niusz Piasecki ze Lwowa, zwalczający konserwatywne uprzedzenia do ruchu fizycznego 68. Przedstawiali oni ze stanowiska psychologiczno-le-karskiego wpływ ćwiczeń ruchowych na pracę umysłową, poprawę ogólnej sprawności, stan zdrowia oraz higienę. Pod wpływem Jordana Towarzystwo zwróciło uwagę na wadliwy, z punktu widzenia higieny pracy umysłowej, rozkład lekcji z podziałem na zajęcia ranne i po-południowe ®9.
Dzięki Jordanowi nowym elementem wf w szkołach średnich stały się zajęcia manualne,' organizowane w ramach tzw. warsztatów pracy fi-zycznej, zwane też studenckimi70. Koncepcję tę Jordan oparł na sze-rokich zainteresowaniach ucznia. Łączyła ona spontaniczną działalność z ćwiczeniem wprawiającym do systematycznego i planowego wysiłku, rozwijającym inicjatywę i samodzielność. Towarzystwo popierało tę formę działalności wychowawczej, ponieważ kształtowała pozytywny stosunek do pracy fizycznej, tworzyła atmosferę wyzwalającą aktywność
65 Zreformowania programu i instrukcji wf domagał się E. Piasecki,
krytyku-jący założenia koncepcyjne istniekrytyku-jących, wzorowanych na programach niemiec-kich. E. P i a s e c k i , Reforma wychowania fizycznego, „Miizeum", 1902.
68 Sprawozdanie z XII walnego zgromadzenia TNSW.
" Memoriał w sprawie wychowania fizycznego do RSK, „Muzeum", 1903. 68 O zasługach H. Jordana w krzewieniu kultury fizycznej pisali m. in.: S. C i e
-c h a n o w s k i , Henryk Jordan, ,[w:] Polski słownik biograficzny, Wrocław 1964—
1965, t. XI, s. 275. S. S m a r z y ń s k i , Henryk Jordan, pionier nowoczesnego wycho-wania fizycznego w Polsce, Kraków 1958; R. W r o c z y ń s k i , Dzieje wychowycho-wania fizycznego i sportu — od końca XVIII wieku do roku 1918, Wrocław 1971, s. 156—162.
69 H. J o r d a n , W sprawie jednorazowej nauki w szkołach, referat
przedsta-wiony-na I X walnym zgromadzeniu TNSW w Krakowie, odbytym w dniach 21 i 22 V 1893 г., „Muzeum", 1893.
U D Z I A Ł T Ń S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 6 1
i inicjatywę, cechy pożądane dla prawidłowego rozwoju życia społeczno--ekonomicznego n.
Warsztaty studenckie wprowadzono do szkół od 1906 г., a ogromne zainteresowanie tą formą zajęć spowodowało, iż zorganizowano je w 16 miastach72.
Do najważniejszych w działalności Towarzystwa należały prace nad planem nauczania języka polskiego i literatury polskiej. Stanowiły one jedną z „najpiękniejszych kart historii Towarzystwa i jedną z
najwal-niejszych jego zasług" 73. _
Zapoczątkowano je od próby opracowania planu nauczania języka polskiego jeszcze w 1885 г., wyprzedzając w tym zakresie działalność Rady Szkolnej Krajowej. Przez dwa lata ogół członków TNSW pracował nad projektem planu języka polskiego dla gimnazjum i szkoły realnej,
który przedłożono Radzie w 1887 r.7 4 Rada zaaprobowała ów projekt
i wprowadziła do szkół na okres przejściowy w 1890 r. Był to ogromny sukces Towarzystwa, zachęcający członków do dalszych prac nad dosko-naleniem planu. Prowadzono je już pod kierunkiem RSK, która przejęła rolę nadrzędną w tym zakresie. W wyniku trzyletniej systematycznej współpracy wyłonił się ostateczny kształt planu, wprowadzony do szkół
w 1893 r. 75 Tym samym Towarzystwo zamknęło zasadniczy etap pracy
nad planem nauczania, chociaż nie zrezygnowało z dyskusji nad dal-szym jego doskonaleniem. Sprawozdanie z tych prac opublikowano
w specjalnym dodatku do „Muzeum" w 1913 r. 76
Poprawę poziomu nauczania w szkołach opóźniał brak polskich pod-ręczników. Ratowano się tłumaczeniami i przeróbkami podręczników niemieckich, co .nie rozwiązywało problemu. Praktyka ta spotykała się
z krytyką, jako czynnik hamujący proces unarodowienia szkoły7 7
71 „Sprawa warsztatów studenckich — pisał Łukasiewicz — jest też jedną z kardynalnych kwestii, wnikających samorzutnie z niezmierną korzyścią w wad-liwy nasz ustrój ekonomiczny i społeczny", ibidem, s. 150.
7* Największym zainteresowaniem cieszyło się stolarstwo (13 warsztatów), in-troligatorstwo (9 warsztatów). W ramach warsztatów prowadzono ogółem 24 spe-cjalizacje. Uczestniczyło w nich w latach 1913—1914 1269 uczniów gimnazjów, 331 uczniów szkół realnych i 313 seminariów nauczycielskich, zob. A. Ł u k a s i e w i c z , op. cit., s. 142—147; por. też Sprawozdanie z czynności Z G TNSW w latach 1913— 1914, „Muzeum", 1914.
78 A. K a r b o w i a k , op. cit., s. 100.
74 Sprawozdanie z czynności TNSW od 5 IV 1887 do 19 V 1888 г., „Muzeum",
1888.
75 Z powodu wydania planu i instrukcji do nauczania j. polskiego, „Muzeum",
1893.
76 Materiały do reformy nauki j. polskiego w gimnazjach z j. polskim
wykła-dowym, „Muzeum", 1913, Dodatek, nr 5.
77 „Był to niefortunny krok — pisał A. Karbowiak — bowiem dawał uczniom do ręki książkę z firmą niemiecką, z treścią w duchu niemieckim, a po wtóre zabił na czas dłuższy naszą samodzielność i ufność we własne siły". A. K a r b o w i a k , 11 — R o z p r a w y z D z i e j ó w O ś w i a t y . . .
W przełamywaniu owych praktyk Towarzystwo położyło ogromne za-sługi78. Jedną z najważniejszych było uruchomienie własnej akcji wy-dawniczej podręczników i lektur szkolnych. Inicjatywą tą TNSW rów-nież zamierzało ułatwić młodzieży biednej możliwość zakupu książek po cenie zniżonej. Pomyślnie rozwijająca się akcja wydawnicza wyrażała się pokaźnym dorobkiem. W latach 1891—1908/opublikowano ponad 50 pozycji z zakresu prawie wszystkich przedmiotów objętych planem nau-czania 79. Wydawane nakładem Towarzystwa podręczniki cechowały się stopniowym i zauważalnym procesem usuwania obcych wpływów i dą-żnością do właściwego ujmowania zagadnień polskich. Spośród podręcz-ników szkolnych oryginalnym opracowaniem metodologicznym wyróż-niał się podręcznik matematyki Plutarcha Dziwińskiego, wprowadzają-cy po raz pierwszy pojęcie funkcji, co było wówczas osiągnięciem nowa-torskim w podręcznikach szkół austriackich 80. Owe pozytywne zmiany napełniały Towarzystwo satysfakcją. Na wiecu rodzicielskim we Lwo-wie w 1905 r. Twardowski z zadowoleniem informował o zauważalnym postępie „zarówno w treści co do obszerniejszego uwzględnienia rzeczy polskich, jak też co do formy pod względem uzyskania samodzielności wobec szablonu niemieckiego" 81.
Celom dydaktycznym TNSW podporządkowało również wydawnic-two z cyklu „Biblioteka dla młodzieży". W ramach „Biblioteki" urucho-mionej w 1891 r. ukazywały się arcydzieła polskiej i światowej litera-tury, te ostatnie wyłącznie w dobrych tłumaczeniach na język polski82. Trudności finansowe uniemożliwiły dalszą publikację dzieł klasycznych, ale już od 1903 r. powstałą lukę zapełnił nowy cykl z serii „Nauka
O wychowaniu młodzieży naszej w duchu narodowym, [w:] Sprawozdanie z XI
wal-nego zgromadzenia TNSW w Krakowie w dniach 2 i 3 III 1895 г., „Muzeum", 1895,
s. 415.
78 Na zasadniczą poprawę w zakr&sie podręczników szkolnych i rzetelnej-,
pełnej poświęcenia pracy TNSW zwracali uwagę: w artykule K. W o j c i e c h o w -ski, Czy plan nauki jęz[yka] polskiego w gimnazjach wymagaa reformy?, „Mu-zeum", 1901; w badaniach A. K a r b o w i a k , Ruch naukowo-literacki nauczycieli
szkół wyższych galicyjskich w ostatnich 25 latach, „Przegląd Powszechny", 1892,
t. XXXIV, s. 428; S. R z e p i ń s k i , op. cit., s. 11; К. T w a r d o w s k i ,
Przemó-wienie podczas obrad II zjazdu członków TNSW i XXVI walnego zgromadzenia TNSW w Krakowie w dniach 15—16 V 1910 г., „Muzeum", 1910.
79 Nakładem TNSW ukazały się w latach 1891—1908 podręczniki do nauczania
języka łacińskiego — 9 pozycji, chemii, języka polskiego i literatury polskiej — 6 pozycji, języka greckiego — 4, algebry i arytmetyki oraz geografii po 4, kali-grafii — 2 oraz po jednym podręczniku do nauki logiki, języka francuskiego i nie-mieckiego, literatury powszechnej, historii Polski, Austrii i historii powszechnej, zoologii i religii katolickiej. A. K a r b o w i a k , Towarzystwo..., s. 70.
80 K. T w a r d o w s k i , Unarodowienie szkoły, „Muzeum", 1905. 81 Ibidem, s. 889.
82 Sześcioletni okres wydawniczy tej serii zamykał się liczbą 16 pozycji,
U D Z I A Ł T N S W W W A L C E O P O L S K Ą S Z K O Ł Ę Ś R E D N I Ą W G A L I C J I 1 6 3
i Sztuką"89. W jej ramach publikowano monografie i opracowania
nau-kowe i popularne z różnych dziedzin wiedzy i sztuki, ilustrujące przede wszystkim osiągnięcia polskiej nauki i kultury. Niektóre z nich docze-kały się wyróżnień Akademii Umiejętności w Krakowie 84.
Postępującą stopniowo modernizację nauczania cechowało coraz po-wszechniejsze stosowanie metod poglądowych. TNSW doceniało jej wa-lory dydaktyczno-wychowawcze i mobilizowało nauczycieli do wyko-rzystywania wszystkich okazji przybliżających młodzieży dorobek pol-skiej kultury materialnej,, stwarzających okazję poznania piękna polpol-skiej ziemi. Towarzystwo propagowało-wśród nauczycieli potrzebę organizo-wania wycieczek krajoznawczych, zajęć praktycznych w polu, ogrodzie, pracowni lub muzeum, na lekcjach matematyki, geografii, przyrody
i historii85.
Towarzystwo ustosunkowywało się również do problemów związa-nych z egzaminem maturalnym, rozpatrując go w powiązaniu z kształ-cącą wartością planu nauczania. Częste zmiany przepisów oraz liczba przedmiotów objętych maturą budziły zastrzeżenia co do celowości egzaminu maturalnego jako środka oceny dojrzałości umysłowej ucznia. Przeprowadzony wśród kół prowincjonalnych sondaż na ten temat, wskazywał na potrzebę zreformowania matury. Dano temu wyraz w uchwałach XIX walnego zgromadzenia precyzującego kierunek pożą-danych zmian w przepisach o egzaminach maturalnych. Wyrażano opinię o konieczności zawężenia zakresu materiału naukowego oraz sugerowano zwolnienie z egzaminów ustnych uczniów uzyskujących dobre rezul-taty w nauce. Mogłoby to bowiem zachęcić młodzież do wytężonej i sy-stematycznej nauki w ciągu roku 86. Z tych samych powodów
wypowia-dano się za zniesieniem egzaminów poprawkowych. Warto podkreślić, iż część propozycji Towarzystwa miała wpływ na treść rozporządzenia władz ministerialnych o egzaminie dojrzałości, wydanego w 1908 r.8 7
Poważną część programu walki o poziom szkół średnich stanowiła
83 Tylko w ciągu pięciolecia (1903—1908) ukazało się 9 pozycji bogato
ilustro-wanych oraz, co warte podkreślenia, stosunkowo niedrogich. A. K a r b o w i a k ,
op. cit., s. 72.
84 Nagrodę fundacji Barczewskiego otrzymał prof. Jan Antoniewicz za pracę
a Grottgerze, por. Zagajenie K. Twardowskiego na XXVII wolnym zgromadzeniu TNSW w dniu 5 VI 1911 r. we Lwowie, „Muzeum", 1911.
es Wnioski XV walnego zgromadzenia TNSW we Lwowie w dniach 21 i 22 V 1899 г., „Muzeum", 1899; por.^też К. К o r t a, op. cit., s. 70.
86 Wypowiedziano się w nich za usunięciem w gimnazjach z pisemnego egza-minu tłumaczeń tekstu z języka polskiego na łaciński oraz przekładu tekstu na ję-zyk niemiecki w szkołach realnych. Sprawozdanie z XIX walnego zgromadzenia TNSW we Lwowie w dniach 31 V i 1 VI 1903 г., „Muzeum", 1903.
87 Wpływy te uwidocznił F. Bostel w analizie nowego rozporządzenia o
egza-minie dojrzałości z dnia 29 II 1908; por. F. В o s t e 1, Reforma egzaminu dojrza-łości, „Muzeum", 1908.
