Gabriela Porębina
Nowele orientalne Nikołaja
Tichonowa lat dwudziestych
Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze 10, 77-81lat dwudziestych
Gabriela Porębina
W świadomości masowego czytelnika Nikołaj Siemionowicz Tichonow (1896— 1979) funkcjonuje przede wszystkim jako poeta, autor rewolu cyjnych ballad, poematów Sami i Kirów z nami, cyklów poetyckich. Tymczasem Tichonow był również prozaikiem i jego spuścizna proza torska nie ustępuje ilościowo poetyckiej, bo stanowi (sądząc po ostatnim siedmiotomowym wydaniu1) co najmniej połowę jego twórczości. Przy czym Tichonow bardzo cenił sobie trud prozaika, widząc w tym możli wości rozszerzenia horyzontów twórczych.
Twórczość N. Tichonowa, zwłaszcza poetycka, doczekała się ogromnej liczby opracowań krytycznych i naukowych, które jej towarzyszyły w miarę publikacji poszczególnych tekstów. W niniejszym szkicu zostaną wykorzystane głównie publikacje książkowe: monografia Josifa Grin- berga, Władisława Szoszyna i zbiorowa księga jubileuszowa wydana z okazji 75-lecia pisarza, ponadto opracowania podręcznikowe1 2. Poruszono w nich wiele zagadnień istotnych: wyczerpano właściwie informacje biograficzno-historyczne, wypowiedziano wiele ważnych spostrzeżeń na temat tradycji, powiązań ze współczesnym i wcześniejszym kontekstem literackim, a także przeanalizowano poetykę tekstów. W niniejszym
szki-1 I. Н и к о л а й Т и х о н о в : С обрание с о ч и н ен и й в семи томах. М осква 1974. 2 Zob.: И. Г р и н б е р г : Н и к о л а й Т и х о н о в . М осква 1952; И. Г р и н б е р г : Творчест во Н и к о ла я Т и хо н о ва . М осква 1972; В. А. Ш о ш и н : Поэт романтичес кого подвига. О черк творчества Н. С. Т и хо н о ва . Л енинград 1976; Р ус ск и й со ветский рассказ. О ч е р к и истории жанра. Ред. В. А. К о в а л е в . Л енинград 1970; Н. В е н г р о в : Н .С . Т и х о н о в . В: История р ус ск о й советской лит ера туры. Т. 3. Ред. А. Т. Д е м е н т ь е в . М осква 1968; Творчест во Н и к о л а я Т и х о нова. И с с лед о ва н и я и сообщ ения. Встречи с Т и хо н о вы м . Б и б ли о гр а ф и я . Ред. В. А. К о в а л е в , В. А. Ш о ш и н . Л ен и н град 1973, ta m szczególnie a rty k u ł: Э. А. Ш у б и н : Т и х о н о в — новеллист (заметки о поэтике р а н н ей прозы ).
78 G A B R I E L A P O R Ę B I N A
cu na podstawie istniejących ustaleń skoncentruję swoją uwagę na pro blemach znaczeń globalnych, wpisanych w tekst, a nie dopowiedzianych lub sformułowanych w sposób kontrowersyjny w dostępnych mi opra cowaniach. Należy jeszcze dodać, że przedmiotem rozważań w niniej szym szkicu są utwory artystyczne Tichonowa lat dwudziestych (1925—
1931) o tematyce Wschodu: Azji Małej i Średniej, a także Kaukazu3. Pomijam natomiast utwory o europejskiej przestrzeni, a także prozę późniejszą, lat trzydziestych, wojenną i powojenną, różnotematyczną i różnogatunkową, która zasługuje na odrębną analizę.
Wybrane przez mnie nowele N. Tichonowa wychodziły pod wspól nymi tytułami (Drogi Wschodu, Wieczny tranzyt, Ryzykowny człowiek,
Kaukaz), jednakże z wyjątkiem cyklu reportaży literackich Koczow nicy nie noszą znamion cyklicznego podobieństwa, wspólnoty jakiejś
przewodniej dominanty. Przeciwnie, nowele Tichonowa są bardzo uroz maicone gatunkowo, fabularnie, ideowo, tym samym trudno o nich pisać łącznie. Są jednak pewne elementy ideowo-problemowe, które pozwa lają zrekonstruować określony wspólny model treści naddanych prozy Tichonowa, w tym także wybranych dla tego artykułu nowel o tema tyce Orientu.
Już wybór przestrzeni dokonany przez pisarza stawia przed odbiorcą problemy egzotyki, orientalizmu, które były eksponowanymi toposami w okresie romantyzmu i do dziś kojarzą się z literaturą romantyzowaną.
Badacze Tichonowa słusznie stwierdzają, idąc śladem samego twórcy, że lubił on Wschód, lecz jednocześnie akcentują, że dokonał demaskacji egzotyki, „fałszywej egzotyki”, pokazując Wschód w sposób zracjona lizowany, ze znajomością realnej rzeczywistości. Podkreśla się także antykolonialną atmosferę wschodnich utworów Tichonowa, który jest przeciwstawiany w tym względzie Rudyardowi Kiplingowi (1865—1936).
Sądzę, że przeciwstawienie Kiplingowi nie wnosi ciekawych rezul tatów w badanie twórczości Tichonowa, bo jest on po prostu pisarzem innym, niż jego angielski poprzednik i inne ich interesowały sprawy. Ciekawsze natomiast są zestawienia Tichonowa z innymi pisarzami ra dzieckimi, którzy nie mniej niż on intensywnie eksploatowali tematykę Wschodu, zwłaszcza radzieckiego. Byli to Piotr Pawlenko, Michaił Prisz- win, Wsiewołod Iwanow, Władimir Ługowski, Aleksandr Fadiejew i inni.
Istotnie, Tichonow, jak i wymienieni jego współtowarzysze, zrobili bardzo dużo dla utrwalenia w literaturze pięknej radzieckiego inter nacjonalizmu, nowej kultury — całościowej w swej wielości.
3 S ą to o p ow iadania: В ам бери (1925), Д р у г народа (P rzy ja ciel lud u , 1926),
Х а л и ф (K alif, 1927), Ч а й ха на у Л а б и -Х о у за (Zajazd n a d L a bi-C houza, 1927), Б и р ю зо в ы й п о л к о в н и к (T u rk u so w y p u łk o w n ik , 1917), К а м у ф ля ж (K a m u fla ż, 1929), К о ч е в н и к и (K oczow nicy, 1931), К а б а н ья история (H istoria z o d yń c em , 1931), Клят ва в тумане (Przyciąga w e m g le, 1932), Г о р ьк а я застава (G orzka rogatka, 1932).
Już spełnienie tego zadania zakłada pewien antyegzotyzm, gdyż wy maga gospodarskiego spojrzenia „od wewnątrz” na kreowany świat. We wszystkich opowiadaniach wschodnich Tichonowa obserwujemy proces przetwarzania tajemniczej egzotyki w codzienną rzeczywistość, choć jest to rzeczywistość różniąca się od europejskiej. W reportażach Koczow
nicy wielokrotnie eksponowana jest codzienność pustyni, która jest egzo
tyczna tylko dla przybysza z zewnątrz, dla mieszkańców Turkmenii na tomiast w tym samym stopniu egzotyczne są wielkie lasy. Narrator Ti chonowa nigdy nie plasuje się na pozycji zewnętrznej, przeciwnie, jest zawsze wewnątrz, wszystko rozumie, świat przedstawiony jest przez niego zasymilowany. To się odnosi zarówno do opowiadań azjatyckich, jak i kaukaskich. W ten sposób świat przedstawiony pozostaje światem „innym”, lecz znanym i zrozumiałym.
Na takim gruncie dokonuje się zetknięcie dwóch par kultur: euro pejskiej i azjatyckiej, socjalistycznej i feudalnej. Zderzenie to stanowi 0 konflikcie opowiadań i rozwoju akcji. Tichonow nie upiększa Wschodu, widzi jego ciemnotę, okrucieństwo ludzi, przyrody i klimatu. Daje pierw szeństwo kulturze europejskiej i socjalistycznej zarówno w planie gos podarczym (kołchozy, o których mowa w Koczownikach, cywilizacja techniczna, o której marzy bohater Turkusowego pułkownika), jak i ety cznym (wyzwolenie kobiety, o czym mowa w Koczownikach i w Przy
siędze we mgle, walka z samosądami, np. Zajazd nad Labi-Houza).
W ten sposób Tichonow służy idei wyzwolenia Wschodu z jego pseudotajemnicami, z zachowaniem jego autentyczności narodowościowej 1 obyczajowej.
Głęboko i mądrze rozstrzyga Tichonow miejsce i rolę Europejczy ków, a zwłaszcza Rosjan, w krajach azjatyckich i kaukaskich. Są oni nosicielami kultury europejskiej i radzieckiej, co realizują poprzez wy konywanie różnych funkcji: techników (Tierientiew w Kamuflażu), se kretarzy (Rewko w Turkusowym pułkowniku), turystów (Szwecow i Mole w Przysiędze we mgle) i innych. Oryginalność Tichonowa po lega na tym, że nie obciąża tych postaci nadmiernym bagażem cnót. Są to zwykli ludzie, niekiedy nawet o ograniczonych możliwościach in telektualnych (Tierientiew w Kamuflażu, Zierninin w Gorzkiej rogatce, pułkownik Wiediernikow i Rewko w Turkusowym pułkowniku), jed nakże pełnią i uosabiają ważkie funkcje i sprawy, które zleca im „za plecze”. W Przysiędze we mgle otrzymuje ono symboliczne określenie: „Moskwa”. Moskwa to wcielenie sprawiedliwości, wolności, kultury, sie dziba ludzi z „czystym sercem”, takich, jakim był Wamiberi, uczony węgierski XIX wieku, który przeniknął z Turcji do Buchary i nie zginął mimo wielu niebezpieczeństw, ponieważ dobrze życzył ludziom, któ rych kulturę i język studiował. Tak właśnie ukazał Tichonow tego uczo nego w opowiadaniu dla młodzieży, zapożyczając tytuł od jego naz wiska: Wamberi.
80 G A B R I E L A P O R Ę B I N A
Rosjanie w opowiadaniach o radzieckiej tematyce również mają do brą wolę w stosunku do tubylców, dają im wiarę w istnienie prawa i cywilizacji ułatwiającej życie i w tym tkwi ich siła, nad jaką za stanawia się jeden z bohaterów Zajazdu nad Labi-Houza, bezrolny Uzbek. Rosjanie w opowiadaniach Tichonowa nie przytłaczają azjatyc kich tubylców; są razem z nimi, dzielą się doświadczeniem, pracują, sami wrastają w ich kulturę, tworzą jeden naród — radziecki. W tym chyba tkwi najważniejsze przesłanie ideowe nowelistyki Tichonowa.
Pisarz nie poucza czytelnika, nie faworyzuje ani nie strofuje bohate rów, lecz jest z nimi na równych prawach. Takie zobiektywizowane spoj rzenie na świat przedstawiony było typowe dla literatury lat dwudzie stych; Tichonow w swych wczesnych opowiadaniach jest jej wiernym przedstawicielem.
Obiektywizm ten osiąga głównie poprzez zdynamizowanie akcji, uak tywnienie bohaterów w planie myśli i działania, przy jednoczesnym maksymalnym ograniczeniu bezpośrednich interwencji autorskich. Dla tego główną dominantą świata przedstawionego jest działanie, okazjo nalna wymiana poglądów między bohaterami, niekiedy ' w dyskretnym przekazie narratora, i opis sytuacyjny, pozbawiony nadmiernej roman- tyzacji.
Świadomość zdynamizowanej akcji potęguje ten fakt, że opiera się ona najczęściej na toposie drogi. Wędrują bohaterowie Kamuflażu, Ko
czowników, Przysięgi we mgle, wędruje nieustannie Wamberi. Staro
żytny topos drogi znamionuje ciągły rozwój bohaterów, dążenie do okreś lonego celu. Dzięki toposowi drogi nowele Tichonowa nie mają zam kniętej pointy; pozostają otwarte — ich bohaterowie dążą ku przysz łości, rozwojowi, pokonaniu przeszkód.
Г абриеля П орембина В О С ТО Ч Н Ы Е Р А С С К А З Ы Н И К О Л А Я ТИ Х О Н О В А Д В А Д Ц А ТЫ Х ГОДОВ Ре з юме В настоящ ей статье ан ал и зи р у ю тся р а с с к а з ы Н. С. Т ихон ова на тему В остока — А зии и К а в к а за , н аписанны е в д в ад ц аты е годы (1925— 1932), со стороны их общего зн ачен ия. К а ж д о е из и сслед уем ы х произведений о тли ч ается больш ой степенью о б ъ екти ви зм а и рац и о н ал и зм а в и зо б р аж ен и и п р ед ставл ен ного мира. Этой об ъ е кти ви за ц и и сопутствую т д и н ам и ка д ей стви я и сам остоятельность героев, вы тесн яю щ и х вм еш ательство п о вествователя. П ри этом всегда две плоскости - - п редставленного м ира и п овествован и я — бли зк и друг другу.
Т ак о й прием сл у ж и т р еал и зм у ан а л и зи р у ем ы х произведений, лиш ению и х чрезм ерной экзоти ки . В пред ставленном мире видим столкн овен и е д в ух к у л ь т у р и дв у х систем: европейской и ази атской , социалистич еской и ф ео д аль н о й : С им патия авто р а и ч и т а т е л я н а п р а в л я е т с я н а п ер в ы е зв е н ь я оппозиционны х пар: европеизм и социализм. В р е зу л ь та те получаем образ новой, создаваем ой советской дей ствительности — единой в своем м ногообразии. Э та действительность п о к а зы ва етс я к а к ди н ам и ч н ы й процесс, чем у сл у ж и т и сп ользован и е древнего топоса пути, постоянного д в и ж е н и я вперед. G ab riela P o rę b in a
N IK O Ł A J TIK H O N O V ’S O R IEN TA L S TO R IES O F T H E TW EN TIESTH
S u m m a r y
T he essay an aly ses N. S. T ik h o n o v ’s o rie n t describ in g stories. E v e ry of th e sto ries u n d e r ex a m in a tio n (th eir to ta l n u m b e r is n ine) is c h a ra c te riz e d by th e h igh e x te n t of th e o b jectivization a n d re a lity of th e re p re se n te d w orld. This is due to th e d y nam ics of th e plot a n d circ u m sp e ctio n of th e n a r r a tiv e devices, m a k in g th a t th e se tw o planes, of th e n a r r a tio n a n d of th e re p re se n te d w orld, are close. T his ad d s to the realism of th e stories, to th e ir a n ti-e x tism .
T he re p re se n te d w o rld is th e clash of tw o c u ltu re s a n d tw o social system s — E u ro p e an an d A siatic, socialistic an d feudal. The a u th o r is a ttr a c te d by th e f o r m e r elem e n ts of th e o pposition — th e E u ro p e an a n d so cialistic ones. In re s u lt we a c q u ire th e im age of th e n ew ly arising re a lity of th e S oviet U nion, co m p re h en siv e in its m u ltip lic ity . T he assim ilativ e processes occu r in th e r u n of a d y n a m ical p lo t involving th e a n c ie n t topos of th e w ay, of w an d e rin g .
