RZECZYWISTOŚĆ SENIORA

RZECZYWISTOŚĆ SENIORA

R ^{edakcja naukowa} :

M ^ieczysław d ^udek j ^an k ^Rukowski k ^Rystyna t ^eResa P ^anas

w ydawnictwo w yższej s zkoły M enedżeRskiej w w aRszawie iM . P Rof . L eszka j. k Rzyżanowskiego

PUBLIKACJA JU BILEUSZOW

A. 20-L ECIE W

YŻSZEJ SZKOŁY M

ED EN SKIE ŻER

W J W

ZAW ARS / A IE IVE NN RY RSA

PUBL

ICAT

ION

. 20 YEARS O

F WARSAW MANAGEMENT UNIVERSITY /

LAT / YEARS

Rzeczywistość seniora

Redakcja naukowa:

Mieczysław Dudek,

Jan Krukowski,

Krystyna Teresa Panas

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie im. Prof. Leszka J. Krzyżanowskiego

wsm.warszawa.pl

Rzeczywistość seniora

ISBN (print version): 978-83-7520-175-8 ISBN (e-book): 978-83-7520-176-5

R ^{edakcja naukowa} :

Mieczysław Dudek, Jan Krukowski, Krystyna Teresa Panas

R ^ecenzenci :

dr hab. Czesław Galek, prof. WSZiA prof. PhDr. Pavol Dancák, PhD.

© Copyright by Mieczysław Dudek, Krystyna Teresa Panas, Jan Krukowski and Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

k ^{oRekta i} R ^edakcja

Zespół Wydawnictwa WSM R ^{edakcja techniczna} :

Andrzej Goworski, Wiesław Marszał o ^kładka :

Photo credit: Photo credit: Public Places / Foter / CC BY Projekt i wykonanie: Elżbieta Kąkol

Warszawa 2014 r.

Spis treści

W proWadzenie

i p ^{raWa senioróW}

1. Zofia Szarota: K ^{ierunKi i cele polityKi} ( pro ) senioralnej

2. Justyna Wojniak: i ^nicjatywy u nii e uropejsKiej na rzecz aKtywnego starzenia się i solidarności międzypokoleniowej

3. Beata Ziębińska: w ^{ybrane aspekty polityki społecznej wobec}

ludzi starszych w w ielkiej b rytanii

II O ^{kreślmy OsObOwOść senIOrów}

1. Krystyna Teresa Panas: p sychologiczny portret ludzi w okresie późnej dorosłości

2. Kazimierz Gryżenia: s ^{pokój ducha} – postawa wobec tego ,

co nieuchronne

3. Krystyna Chałas: g ^odność osobowościowa człowieka starego źródłem wiedzy , doświadczeń i inspiracji dla młodego pokolenia

III A ^{etAs mAlA merx est}

1. Helena Komarynska-Polak: a ^{ctive adult community} –

community for active elderly in comparison to other centers

for seniors in the usa

2. Andrzej Gołębiowski: n ^{ie jest dobrze} , aby człowiek był sam – refleksje wokół idei budowania rodzinnej wspólnoty międzypokoleniowej

3. Jadwiga Serkowska-Mąka: s ^enior ratownikiem eurosierot

4. Monika Badowska-Hodyr: a ^{utoagresja wśród mężczyzn}

powyżej 55 ^{roku życia} odbywających karę pozbawienia wolności

w zakładzie karnym typu zamkniętego dla recydywistów penitencjarnych

IV w ^{ychOwywAć dO stArOścI} , ^{w stArOścI} , ^{pOprzez stArOść}

1. Paweł Czarnecki: n ^{ormy i wartości moralne w etyce pracy}

socjalnej

2. Jozef Suvada, Michal Olah: e ^vidence - based practice in social work education

3. Joanna Grochala: g eragogiczne aspekty wychowania

w kontekście późnej dorosłości

4. Marta Buk-Cegiełka: s ^{tarość w percepcji dziecka w wieku}

wczesnoszkolnym

5

11 27 45

63 79 95

109

125

137 151

183

197

221

233

IV w ^{ychOwywAć dO stArOścI} , ^{w stArOścI} , ^{pOprzez stArOść} (cd.) 5. Mieczysław Dudek: o ^pinie pracowników banków o starości

i ludziach starych

6. Agnieszka Przychodzka-Dziekońska: w ^ychowanie

a przestrzenie funkcjonowania współczesnych emigrantów i ich rodzin z uwzględnieniem rysu historycznego wpisanego w przestrzeń polskości

V z ^rOzumIeć , ^{że stArzeją sIę} spOłeczeństwA

1. Nellya Nychkalo: i nterdisciplinary of andragogical studies

2. Paweł Boesler: p roduktywność i twórczość

oraz partnerskie współdziałanie , jako warunki nielekceważenia osób

w najstarszym wieku życia

3. Jaroslava Pavelková, Milan Schavel: z ^{nalosti finančnej}

gramotnosti u staršej generácie

4. Jaroslava Kmecová s ^ociálno - ^{ekonomické problémy seniorov} 5. Mária Marinicová: t ^{he issue of elderly abuse}

VI A ^{dult educAtIOn}

1. Kateřina Hrazdilová Bočková, Ján Bajtoš: s ^{tudijní programy}

jako součást celoživotního vzdělávání dospělých

2. Peter Vansač: e ^{dukácia ako nástroj kvality života seniorov}

VII s ^{tArOść nIe OdcIągA Od dzIAłAnIA} : „ ^{trzecI wIek} ”

I „ ^{drugIe życIe} ”

1. Ján Bajtoš, Lucia Hebeňárová, Jana Sňahničanová:

s pätnà väsba ako motor zmien v seniorskom vzdelàvani

2. Agnieszka Król: u niwersytety t rzeciego w ieku partnerem państwa

i samorządów terytorialnych w realizacji celów i zadań polityki społecznej

3. Aneta Pawłowska: a ^{ktywizacja osób starszych z} perspektywy sześciu lat działalności p ^raskiego u niwersytetu t ^rzeciego w ^ieku

przy w yższej s zkole m enedżerskiej w w arszawie . t eoria i praktyka

4. Ján Bajtoš, Lucia Hrebeňárová, Zuzana Šimková:

š kolstvo – miesto pre dobrovoľníkov seniorov

5. Anna Włoch: „d ^{rugie życie} ” seniora w e uropie

245

261

275 289

311 325 337

345 357

367 381

391

409

421

Z jakimi pojęciami łączy się termin senior? W pierwszym rzędzie ze sta- rością: Senectutem ut adipiscantur, omnes opant, eandem accusant adepti (Wszyscy pragną dożyć starości, a gdy dożyją, oskarżają ją); Aetas mala merx est (Starość to zły nabytek). Należy przyjąć, że od pewnego czasu średnia długość życia rośnie w tempie około 2-6 lat na dekadę. W ciągu ostatnich dwóch stuleci średni czas życia wydłużył się trzykrotnie. W 2030 r. na świecie bę- dzie więcej osób po 60 roku życia niż poniżej 10 roku życia. Z kolejnym – emeryt, emerytura. Nie ustawiając dalszej kolejności trzeba dostrzec takie pojęcia jak: nie- pracujący, odpoczywający, chorujący lub schorowany, biedny, podróżujący, trzeci wiek, stróż rodziny. Łączenia okazują się mało precyzyjne. Emerytem można zo- stać wcześniej, w młodym wieku, wtedy nie można takiego emeryta zaliczyć do se- niorów. Można zawiesić emeryturę i dalej pracować, realizować się w tak zwanym drugim życiu. A świadczenia przedemerytalne w listopadzie 2013 r. pobierało 152 000 Polaków; grupa ta powiększała się miesięcznie o 3000 osób. By pobierać świadczenia przedemerytalne trzeba m.in. mieć ukończonych 55-56 lat w przypad- ku kobiet lub 60-61 lat mężczyzn. Osoby te nie figurują w statystykach bezrobo- cia. Niepracujący senior? A rebus gerendis senectus abstrahit (Starość odciąga od działania). A do jakiej kategorii działalności zaliczyć zadania zlecane emerytom w domu przez dzieci, wnuki (jeżeli je mają)? Czy seniorzy odpoczywają, podróżują, wyjeżdżają na wczasy, wycieczki itp.? Jeżeli tak, to jaki jest ich procent w stosunku do całej populacji. Jak te proporcje wyglądają w Polsce, w Europie, w globalnej wio- sce. Biedny ekonomicznie senior. A jakich dóbr się dorobił pracując zawodowo? Co robił w okresie aktywności zawodowej by w przyszłości otrzymywać godziwą eme- ryturę? Co z doskonaleniem, troską o wysokie legalne wynagrodzenie miesięczne za wykonywaną pracę? Już starożytni twierdzili, że Senectus ipsa (e) st morrbus…, czyli że Starość sama jest chorobą, lub Senectus enim morbus insanabilis est (Starość bowiem to nieuleczalna choroba). Ilu jest faktycznie chorych lub schorowanych se-

Wprowadzenie

niorów? Polskie przepisy prawne pozwalają dość wcześnie przechodzić uprzywi- lejowanym grupom na emeryturę, ludziom z racji wykonywanego zawodu bardzo sprawnym i silnym fizycznie, sprawnym umysłowo. Trzeci wiek wprowadzono dla tych, którzy odeszli z aktywnego życia zawodowego i aktywność realizują w Uni- wersytetach Trzeciego Wieku (dorobiono do tego ideologię). Może bliski pojęciu senior jest stróż rodziny, ale i tu warunek – gdy jest to dom (nie mieszkanie w blo- kowisku) wielopokoleniowy, lub gdy między mieszkaniem seniorów a jego rodziną nie ma dużej odległości. Koniecznie musi dojść do tego przekonanie, że rodzina jest dla seniora ważna, że nie rezygnuje z dbania tylko o siebie. Stróżem rodziny jest się i wtedy, kiedy dzieci są za granicą, a wnuki zostały w kraju. Taki senior chroni je przed eurosieroctwem i innymi jeszcze przyjętymi dla tego zjawiska terminami.

Wyrażone uwagi można sprowadzić do ogólnego stwierdzenia: senior to senior.

Pojęcie senior wywodzi się z łaciny. Senior, senius to stopień wyższy od senex, se- nis, oznacza osobę starą, w podeszłym wieku, starca, staruszkę. Od czasów an- tycznych próbuje się określić wiek i miejsce seniorów w życiu i w społeczeństwie, w organach władzy państwowej mianowanych i wybieranych. Seniores priores to nic innego jak stwierdzenie, że starsi mają pierwszeństwo. W sporcie terminy senior i seniorka określają odpowiedni wiek zawodnika do uprawiania danej dyscypliny sportu, zwykle mającego lub mającą ukończonych 19 lat. I kolejny dylemat zwią- zany z pojęciem senior, od którego roku życia kwalifikować człowieka do grona seniorów? Jakie wprowadzić kryteria, skoro – co na początku wprowadzenia zostało napisane – wszystkie łączone z seniorem terminy nie są ostre, a przy ustalaniu takiej stratyfikacji obowiązuje stosowanie jednoznacznych warunków do kwalifikowania na dany stopień. Przedłużający się biologiczny wiek życia człowieka rodzi następne pytanie: na których latach życia należy zamknąć okres senioralny, a jeżeli tak, to jakim powszechnym terminem oznaczać czas posenioralny? Bo Senectus occasus vitae est, czyli Starość jest zachodem życia.

Senior to osoba odznaczająca się stosownym wiekiem, doświadczeniem, mądrością życiową, ale i wypierana przez młodych. Aetate reddimur prudentiores (Z latami przybywa nam rozsądku). Osoby starsze to autorytety, albo kwestionowane autory- tety. Margaret Mead (1901-1978) w książce Kultura i tożsamość: stadium dystansu międzypokoleniowego (tł. Jacek Hołówko, PWN, Warszawa 2000; wydanie angielskie 1970) stwierdziła, że istnieją trzy typy kultury: postfiguratywna, kofiguratywna, prefi- guratywna. Te trzy typy trzeba rozpatrywać historycznie, terytorialnie i znaczeniowo.

Kultura postfiguratywna mówi, że to młodzi uczą się życia od starych, od autorytetów.

Kofiguratywna zaznacza, że widoczne zmiany cywilizacyjne sprawiają, iż młodzi uczą

się od starych, a starzy od młodych. Błyskawiczne zmiany cywilizacyjne powodują, że

to głównie starzy uczą się od młodych. Tak uznaje trzeci typ kultury – prefiguratywna.

Społeczeństwa zachodu w latach 60. XX wieku przeszły transformację z postfigura- tywnej kultury w kofiguratywną. Jakie jest obecnie miejsce Polski, polskiej rzeczy- wistości i świadomości? Otóż Polska ciągle odwołuje się do Autorytetu, do życia po staremu, odwołuje się do dawnych rzeczy i poglądów. Może na tę postawę wpłynęła nasza historia, nasza martyrologia, ale w narodowych zrywach najwięcej oddało ży- cia ludzi młodych. Mimo to, wypowiadającym się w Internecie coraz częściej prze- szkadzają starzy, że zajmują miejsca pracy, że nie rozumieją młodych, ich preferencji, poglądów politycznych, sposobu życia. Młodzi nawołują by i w polityce obowiązywał wiek emerytalny, by nie było w niej miejsca dla seniorów.

Jaka jest więc rzeczywistość Seniorów?

Na to fundamentalne pytanie, starają się odpowiedzieć autorzy z Polski i z zagranicy w zawartych w tej publikacji naukowych tekstach. W międzynarodowym, kilku- języcznym opracowaniu analizują i opisują całe życie seniora, od wejścia do tego – użyjemy tu celowo pojęcia – stanu, po wyjście i przejście na kolejny, pozaziemski stan świadomości. Wypowiadają się osoby głównie świeckie, ale także i duchowne, lekarz, teolog, psychologowie, politolog, filozofowie, pedagodzy różnych specjal- ności, pracownicy socjalni, nauczyciele. Są to profesorowie, doktorzy habilitowani, doktorzy, magistrzy na etapie pomnażania naukowego dorobku. Na pewno nie wy- łania się idealna rzeczywistość dla Seniorów, ale sądzimy, że prawdziwa, bo poparta badaniami naukowymi z zastosowaniem porządnej metodologii.

Pierwszym problemem, który należy zaakcentować, to jakie są prawne przepisy ułatwiające lub utrudniające życie Seniorów w Polsce, w Unii Europejskiej, a także w Stanach Zjednoczonych AP. Badacze analizowali obowiązujące przepisy i zestawiali je z rzeczywistością, pytali o to, czy normy prawa idą równolegle z ich re- alizacją, czy są one scentralizowane, rozproszone, dostosowane do obowiązujących rozwiązań administracyjnych. Na pewno w Polsce mamy świetne dokumenty, np.

Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020, Rządowy Program na Rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych. W projektach Europejskie- go Funduszu Społecznego na lata do 2020 r. priorytetem będą sprawy osób starszych.

W 2012 r. Unia Europejska wprowadziła Indeks Aktywnego Starzenia oparty o anali-

zę 20 wskaźników w czterech dziedzinach: a) aktywności zawodowej, b) aktywności

społecznej, c) niezależności, zdrowotności i bezpieczeństwa życiowego, d) przestrzeni

i warunków środowiskowych do aktywnego starzenia się. Polska ma bardzo odległe

miejsce w tym rankingu. Wiele z tych kwestii znajduje się tekstach takich autorów jak

Zofia Szarota, Justyna Wojniak, Beata Ziębińska, a także Helena Komarynska-Polak.

Cechy osobowościowe seniorów to ważne dla ustawodawcy, władzy państwowej, administracyjnej, wymiaru sprawiedliwości, opieki medycznej, rodziny zagadnie- nie. Na ten temat wypowiadają się psychologowie, socjologowie, geriatrzy, andra- godzy, lekarze i inni. Ich opinie muszą być wyprowadzone z badań naukowych, potwierdzone analizą zebranych kwestionariuszami wyników. Duża w tym rola psy- chologów, teologów, socjologów i pedagogów. Osobowość seniorów przedstawili:

Krystyna Teresa Panas, Kazimierz Gryżenia, Krystyna Chałas.

Ważne dla seniora jest jego bytowanie, które może mieć prawnie ograniczony czas, lub być bez ograniczeń czasowych, z dobrowolnego wyboru. Przygotowujący się do etapu seniora ludzie starają się przewidzieć starość, ale nie zawsze im się to udaje.

Do bytowania w określonym środowisku, czasami całkiem nowym, senior musi się przygotować psychicznie, mentalnie, materialnie. Może liczyć tam na wsparcie lub go nie otrzymać, bo o tym będą decydować współmieszkańcy, administracja. Na pewno ważne miejsce w polskiej rzeczywistości nadal zajmuje rodzina, międzypo- koleniowa rodzina. To w niej człowiek stary nie tylko żyje, ale i edukuje młode po- kolenie w zakresie realizacji wartości codziennego życia. Inny typ rodziny to rodzi- na migracyjna, w której na seniorów spadają obowiązki opiekuńczo-wychowawcze.

Kolejna forma bytowania to życie we wspólnocie mieszkaniowej dla osób starych (Active Adult Community). Specyficzna to zakład karny, a w nim starsi wiekowo recydywiści. Tymi zagadnieniami zajęli się Andrzej Gołębiowski, Jadwiga Serkow- ska-Mąka, Helena Komarynska-Polak, Monika Badowska-Hodyr.

Przygotowanie do starości to ważne zadanie społeczne, trzeba umieć wskazać kto,

kiedy i jak ma to robić. Przygotować trzeba żywe jednostki i całe społeczeństwo, słu-

ży temu m.in. kreowanie wysokiej jakości życia na emeryturze. Wychowywać nale-

ży do starości, w starości, poprzez starość. W którym wieku życia człowieka trzeba

ten proces rozpocząć? Tym zajmuje się geragogika, daje ona teoretyczne wskazania

i praktyczne rozwiązania. Zdrowa starość zależy od zdrowego dzieciństwa! Ważne

dla życia są takie czynniki jak dieta, sport, higiena osobista, dlatego porównuje się

długowiecznych Greków ze współczesnymi seniorami. W proces przygotowania do

starości należy wprowadzić planowanie ścieżki kariery zawodowej. Trzeba to zrobić

dlatego, by wcześnie zacząć myśleć o przyszłości, zastanowić się, jakie perspekty-

wy czasowe ma wybierany zawód. Analiza piśmiennictwa naukowego pokazuje, że

przygotowanie do rozumienia późnej dorosłości musi być zespolone z edukacją,

a sposób zależy od wieku osoby edukowanej. Skoro edukacja zaczyna się w wieku

przedszkolnym, to i wtedy trzeba zacząć edukację do starości od sprawdzenia, jak

dzieci w tym wieku rozumieją starość. Potem jest młodszy wiek szkolny, starszy,

studencki. W okresie aktywności zawodowej można sprawdzać, jaki jest ich stosu-

nek do seniorów-klientów, seniorów-petentów, seniorów-pacjentów, seniorów-pe- nitetntów itp. Wyobrażenia o seniorach kształtują nowe media, mogą prowadzić do ich wykluczenia, bo z racji dalej słabego przygotowania seniorów do korzystania z elektronicznych mediów, nie mogą się w nich bronić. O tych problemach napisali:

Paweł Czarnecki, Jozef Suvada, Joanna Grochala, Marta Buk-Cegiełka, Mieczysław Dudek, Agnieszka Przychodzka-Dziekońska, a także Krystyna Chałas.

Na jakie trudne problemy napotykają seniorzy? Można odpowiedzieć następują- co: obiektywne i subiektywne. Do tych pierwszych należą materialne warunki życia związane z socjalnymi rozwiązaniami państwa, następnie zdrowotne spowodowane osłabieniem lub wyczerpaniem sił biologicznych, które często kończą się umiesz- czeniem seniorów w instytucjach opieki paliatywnej. Subiektywne mają najczęściej źródło w przygotowaniu społeczeństwa do rozumienia starości i jej niedoskona- łego etapu egzystencji, braku zrozumienia dla zachodzących zmian w aktywnym życiu ludzi z oficjalnego etapu poprodukcyjnego. W 2050 r. ludzie starzy stanowić będą ponad 35% ludności Polski. Od 2008 r. funkcjonuje program 50+. W Polsce wśród osób w wieku 55-64 lata zatrudnienie ma 39%, a średnia w Unii Europejskiej to 50%. Tymi problemami zajęli się Paweł Boesler, Jaroslava Pavelkova z Milanem Schavelem, Jaroslava Kmecova, Maria Marinicova.

Od kilku dziesiątków lat jest bardzo eksponowana edukacja seniorów, która ma utrzymać poziom intelektualny ludzi z etapu poprodukcyjnego, zapobiec ich wy- kluczeniu społecznemu. Stąd upowszechniło się pojęcie i zarazem idea lifelong edu- cation, edukacji przez całe życie w sformalizowanej lub niesformalizowanej postaci.

W wyniku przemian doszło do powstania nowej dziedziny naukowej edukacja do- rosłych (Adult Education) i geragogika. Nie chodzi tu o najprostsze formy szko- leń by nimi zająć wolny czas seniorów, ale żeby zdobyli nowe kwalifikacje, stopnie.

Takim stopniem jest MBA, który posiada wszystkie atrybuty nauczania przez całe życie, bez względu na wiek i to, jak ludzie są zajęci. Na ten temat wypowiedzieli się Katerina Hrazdilova Bockova z Janem Bajtosem oraz Peter Vansac.

Naukowe piśmiennictwo o najpopularniejszej formie edukacji seniorów w Uniwer-

sytecie Trzeciego Wieku (UTW) jest coraz bogatsze. Ta instytucja nie tylko eduka-

cyjna jest elementem polityki społecznej. UTW to partner państwa, ale także samo-

rządów terytorialnych, czego dowodem są powstające placówki w coraz mniejszych

miastach. Trzeba umieć sobie odpowiedzieć na pytanie, jak UTW aktywizują ludzi

po 50 roku życia, jakich wymagają wsparć, jak wiążą się z instytucjami je erygujący-

mi i utrzymującymi. Kolejne pytanie to jak UTW może wykorzystać doświadczenie

życiowe i wiedzę słuchaczy, czyli ich potencjał, aby skierować do pracy w charakte-

rze tak potrzebnego wolontariatu? W procesie edukacji w UTW ważna jest ocena zwrotna (Mapping of feedback) od uczestników nauczania. Mówi ona o satysfakcji lub nie seniorów z oferowanego programu studiów. Monitorowanie powoduje stop- niowy proces zmian w treściach i organizacji edukacji. Do bibliografii piśmiennic- twa o UTW dojdą więc cztery nowe opracowania autorstwa Jana Bajtosa z Lucią Hrebenarovą oraz Janą Snahnicanovą, Agnieszki Król, Anety Pawłowskiej, a także Jana Bajtosa z Lucią Hrebenarovą i Zuzaną Simkovą.

W społeczeństwie najpierw amerykańskim, teraz i zachodnioeuropejskim, miejsce pojęcia trzeci wiek zajmuje drugie życie. Jest to czas drugiego etapu aktywności zawodowej, wykorzystywania zdobytego doświadczenia w kierowaniu, zarządza- niu, nagromadzonej z latami wiedzy. Z biologicznym starzeniem nie idzie w pa- rze starzenie intelektualne. Pracujący aktor, profesor uniwersytetu, lekarz, prawnik, właściciel prywatnego zakładu, którzy osiągnęli wiek emerytalny i emeryturę i ją zawiesili, bo mogłaby im utrudniać dalszą pracę, stają się coraz liczniejsi. Mimo niechętnych opinii młodych o pracujących seniorach, nowa ich forma aktywności staje faktem. Pojęcie drugiego życia w polskich warunkach wymaga upowszechnie- nia, pokazania jak dalsza aktywność zawodowa seniorów wpływa na ich społeczną i ekonomiczną pozycję. To upowszechnianie trzeba też skierować do organizatorów życia społecznego i ekonomicznego w Polsce. Materiały do tej pracy znajdują się w tekście przygotowanym przez Annę Włoch.

Wielowątkowa i wielotematyczna publikacja powinna odpowiedzieć na podsta- wowe problemy, które mieszczą się w pytaniu, jaka jest rzeczywistość seniora. Nie można w jednym tomie przedstawić wszystkich spraw, które dotyczą osobowości, codziennych kłopotów, umiejętności korzystania z przepisów prawnych, a także ak- tywności ekonomicznej, silver economy, srebrnej gospodarki.

Jan Krukowski

Zofia Szarota

Wstęp

P ostęp cywilizacyjny oraz skutki tzw. drugiego przejścia demograficznego kształtują nowy, dotychczas nieznany ludzkości układ pokoleniowy spo- łeczeństwa. Rośnie mediana wieku, zacierają się dotychczasowe kulturo- we, społeczne i ekonomiczne granice starości, przesuwając fazę późnej dorosłości w głąb ludzkiego życia. Dla jej zdefiniowania wprowadzane są eufemizmy: „młodzi starzy”, „trzeci, czwarty wiek”. Zmienia się perspektywa początku właściwej staro- ści, przesuwa się ona w głąb ludzkiego życia na 70 lub 75 rok życia ¹ . Sędziwa sta- rość staje się dostępna dla wielu mieszkańców krajów wysoko rozwiniętych. Proce- sy te wymuszają formułowanie nowych wektorów polityki społecznej i tworzenie konkretnych narzędzi zapobiegania potencjalnemu wykluczeniu społecznemu se- niorów. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie głównych kierunków światowej, europejskiej i przede wszystkim krajowej polityki społecznej w jej opty- malizującym nurcie ² , nakierowanej na włączenie społeczne i aktywizację seniorów.

Ramy teoretyczne problemu

Paradygmatem współczesnej gerontologii jest teoria aktywności (Activity theory:

Cavan, Burgess, Goldhamer, Havighurst 1949). Jej założeniem jest twierdzenie, że dla utrzymania pozytywnego obrazu siebie starzejąca się osoba powinna podejmo- wać nowe rodzaje aktywności, a tracone i utracone role społeczne zastępować no- wymi. Dobre samopoczucie jednostki jest efektem jej zaangażowania w nowo przy-

1 Por.: D. Jankowski, Znaczenie pracy nad swoim rozwojem w okresie późnej dorosłości [w:] Zostawić ślad na ziemi, M. Halicka, J. Halicki (red.), Białystok 2006, 60.

2 P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Warszawa 2002, 200.

Kierunki i cele polityki

(pro) senioralnej

jęte role, a społeczna, fizyczna, intelektualna aktywność, jako ceniona społecznie wartość, prowadzi do zwiększenia poziomu satysfakcji życiowej ³ .

Czynnikami optymalizującymi fizjologiczne starzenie się są nie tylko zadatki ge- netyczne, bowiem ich wpływ, w wyniku niewłaściwego trybu życia można zaprze- paścić bądź, poprzez profilaktykę, uprzedzić niekorzystny dla organizmu rozwój chorób i czynników stresogennych. W pomyślnym starzeniu się istotny jest dobry stan zdrowia, dobra kondycja psychiczna i fizyczna, zachowana samodzielność funkcjonalna, dogodne warunki życiowe (bytowe), sprzyjające czynniki środowi- skowe, dobre stosunki rodzinne, mocna sieć wsparcia społecznego, dobre wykształ- cenie jednostki, dobre nawyki, zachowana aktywność życiowa i społeczna, poczucie szczęścia, doznanie satysfakcji życiowej, pozytywny bilans życia ⁴ . Ze wskaźnikami tymi korelują czynniki definiujące tzw. dobrostan jednostki.

Analiza demograficzna wskazuje na postępujący proces starzenia się populacji świata, zaawansowaną starość demograficzną Starego Kontynentu, w tym Polski.

Krajami o najwyższym 24% wskaźniku starości demograficznej w roku 2012 były Japonia i Monako. Po 21% udziału osób w wieku 65 lat i więcej miały Włochy i Niemcy. Bułgaria, Grecja, Portugalia i Szwecja miały 19% wskaźnik starości de- mograficznej. Kolejna grupa państw, czyli Belgia, Chorwacja, Dania, Estonia, Fran- cja, Serbia, Słowenia, Szwajcaria, Węgry, Wielka Brytania, miały ten wskaźnik na poziomie 17%. Malta, Holandia i San Marino skupiały po 16% seniorów. Czechy, Martynika, Norwegia, Portoryko, Rumunia i Ukraina po 15%, natomiast 14% osób w kategorii wiekowej 65+ odnotowały państwa: Australia, Białoruś, Bośnia i Her- cegowina, Kanada, Gruzja, Gwadelupa, Hong-Kong, Liechtenstein, Luksemburg, Nowa Zelandia, Polska i Urugwaj ⁵ . Postęp starzenia się ilustrują porównawcze dane demograficzne: według stanu na 1 stycznia 1985 roku w państwach Unii Eu- ropejskiej było 12,8% ogółu obywateli w wieku 65 lat i więcej (59,3 mln), natomiast 1 stycznia 2010 r. liczba ta osiągnęła poziom 17,4% (87 mln osób) ⁶ . W Europie male-

3 J. Halicki, Obrazy starości rysowane przeżyciami seniorów, Białystok 2010, 14; Z. Szarota, Starzenie się i sta- rość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010, 34-38, 127-135; A. A. Zych, Leksykon gerontolo- gii, Kraków 2010, 180-183.

4 P. Błędowski, Starzenie się jako problem społeczny. Perspektywy demograficznego starzenia się ludności Polski do roku 2035 [w:] Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce.

M. Mossakowska, A. Węcek, P. Błędowski (red.), Poznań 2012, 11-23; Zob.: J. Halicki, Obrazy starości…, dz. cyt., 14; Z. Szarota, Starzenie się i starość …, dz. cyt., 34-38, 127-135; A. Zych, Leksykon gerontologii, dz. cyt., 180-183.

5 Population Reference Bureau, Population Ages 65, 2012, http://www.prb.org/DataFinder/Topic/Rank- ings.aspx?ind=11 (data dostępu: 2014.10.01).

6 Eurostat, European Commision, Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of

the European Union 2012, Luxembourg, Publications Office of the European Union, 2011, 7.

je liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, rośnie w dwóch następnych kohortach.

Wzrasta długość przeciętnego życia, liczba zstępujących (dziadkowie) przewyższy liczbę osób należących do pokoleń wstępujących (wnuki). Rysuje się perspektywa jednoczesnej, jednak rozłącznej, bowiem ok. 11% osób starszych żyje w rodzinach wielopokoleniowych ⁷ , egzystencji czterech pokoleń: wnucząt, rodziców, dziadków i pradziadków. Z takim fenomenem ludzkość jak dotąd nie miała do czynienia.

Problem demograficznej starości w szczególny sposób dotyczy Polski. Wylicze- nia Głównego Urzędu Statystycznego informują, że w 1950 roku Polaków w wieku 65 lat i więcej w populacji generalnej było nieco ponad 5%, 50 lat później – 12,4%, w 2010 roku – 13,6%, w 2012 – 14%. Niezwykle niepokojące są prognozy dotyczące danych ulokowanych w nieodległej przyszłości: w roku 2035 zgodnie z szacunkami demografów odsetek ten osiągnie poziom 23,5%, czyli 8 milionów 358 tysięcy osób ⁸ . Mediana wieku Polaków w roku 2035 prawdopodobnie wyniesie 47,9 lat (w tym dla kobiet 49,7 lat, dla mężczyzn 46 lat, dla mieszkańców miast 48,6 lat, mieszkańców terenów wiejskich 46,9 lat). Prognozy wskazują, że około roku 2060 Polacy staną się najstarszym demograficznie narodem Europy (po Słowacji) z medianą wieku przekraczająca 54 lata ⁹ .

Wynikiem zmiany demograficznej, procesu tzw. podwójnego starzenia się, femini- zacji starości i singularyzacji życia seniorów mogą stać się zjawiska nie tylko sta- nowiące obciążenie dla gospodarki narodowej, ale i będące przyczyną poważnych przemian społeczno-kulturowych. Wstępujące w wiek podeszły roczniki reprezentują bowiem coraz wyższy poziom wykształcenia, co może i powinno stać się przyczyną zmiany najczęściej negatywnego lub pseudopozytywnego stereotypu starości. Współ- cześni dorośli, a tym bardziej dzieci, mają szansę na długowieczność mniej obciążo- ną polipatologią (wielochorobowością), z zachowaną sprawnością i samodzielnością funkcjonalną, co z kolei może przyczynić się do ich zwiększonej aktywności i przy- nieść bardziej wyrafinowane wzory konsumpcji i stylu życia. Natomiast bez podjęcia wymaganych reform w zakresie polityki społecznej, szczególnie nurtu optymalizu- jącego, może jednak dojść do przeciwstawnych, niekorzystnych zjawisk, takich jak niedostatek, ubóstwo będące efektem niskich świadczeń emerytalnych, dotkliwe po- czucie osamotnienia, zły stan zdrowia, wykluczenie społeczne całych rzesz ludzkich.

7 W gospodarstwach wielorodzinnych, wielopokoleniowych w 2007 r. żyło 11% osób powyżej 60. roku życia, zob.: Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010, Warszawa, styczeń 2010, 2.

W 2030 r. będzie 53,3% gospodarstw jednoosobowych osób w wieku 65+; w tym 17,3% w wieku 80+.

Zob.: P. Błędowski, Starzenie się jako problem społeczny…, dz. cyt., 18.

8 Rocznik Demograficzny, Warszawa 2011, 52, 153.

9 P. Błędowski, Starzenie się jako problem społeczny…, dz. cyt., 12-15.

Koncepcja aktywnego starzenia się i aktywnej starości w międzynarodowych dokumentach

Na przełomie stuleci przyjęty został imperatyw aktywnego starzenia się (active age- ing, vital ageing). W dokumentach ONZ oraz Unii Europejskiej uwzględniana jest definicja WHO ujmująca tę kwestię jako „proces optymalizacji możliwości osób w podeszłym wieku z uwzględnieniem zdrowia, uczestnictwa w życiu społecznym i bezpieczeństwa w celu podniesienia poziomu jakości życia w miarę upływu lat” ¹⁰ . Pomyślne starzenie się (successful ageing) jest ujmowane przez Barbarę Gryglewską jako „osiągnięcie wieku starości z małym ryzykiem chorób i niedołężności, z wyso- ką sprawnością umysłową i fizyczną oraz utrzymaną aktywnością życiową” ¹¹ . Głównymi kierunkami bieżącej polityki ONZ i WHO wobec zmian demograficz- nych, poza uznaniem problemów starzenia się populacji światowej za priorytet globalny, są kwestie związane z powszechną dostępnością do dobrych jakościowo systemów gwarantowanych świadczeń emerytalnych, zwielokrotnieniem znaczenia i zasięgu edukacji permanentnej prowadzącej do budowania wyedukowanej popu- lacji seniorów, promocją zdrowego stylu życia, realizowaniem elastycznej polity- ki rynku pracy zapobiegającej dyskryminacji ze względu na wiek i płeć w miejscu pracy, podejmowaniem inicjatyw międzypokoleniowych, budowaniem środowiska społecznego wolnego od barier, przygotowaniem rozwiązań prawnych sprzyjają- cych lepszej integracji kobiet z zasobami siły roboczej, zapewnieniem i dostarcze- niem powszechnych świadczeń zdrowotnych i społecznych oraz pomocy społecznej wykorzystującej stabilny system zabezpieczenia społecznego, mobilizacją mediów, sektora prywatnego, organizacji pozarządowych, młodszych pokoleń do działań służących przebudowie świadomości społecznej, neutralizowaniu stereotypów sta- rości oraz niwelowaniu niekorzystnych dla seniorów zachowań społecznych. Istot- ną kwestią jest także wzbogacanie zasobów badawczych z zakresu gerontologii ¹² . Kraje Unii Europejskiej nakreśliły wektory wspólnych działań mających na celu za- pobieganie ekskluzji społecznej najsłabszych obywateli. W tej grupie znajdują się oso- by przede wszystkim z przyczyn ekonomicznych i zdrowotnych, także ci najstarsi.

10 R. Ervik, I. Helgøy, D. A. Christensen, Idea and policies on active agein in Norwey and the UK, International Social Science Journal, 2006, 58 (190), 571.

11 Za: M. Kaczmarczyk, E. Trafiałek, Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie,

„Gerontologia Polska” 2007, 15, 4, 116-118; Por. P. B. Baltes, J. Smith, New Frontiers in the Future of Aging: From Successful Aging of the Young Old to the Dilemmas of the Fourth Age, Gerontology, 2003, 49, 123-135.

12 Active Ageing a Policy Framework, WHO, Madrid 2002, 45-53, http://whqlibdoc.who.int/hq/2002/WHO_

NMH_NPH_02.8.pdf (data dostępu: 2014.10.01).

Działania podejmowane przez kraje członkowskie mają przyczynić się do optyma- lizacji zatrudnienia i ochrony pracy, mają ukształtować pożądane wzory spędzania czasu wolnego i wypoczynku, mają przeciwdziałać ubóstwu, dysproporcjom docho- dowym oraz zostać nakierowane na edukację i podnoszenie kwalifikacji traktowa- nych jako antidotum na problemy społeczne. Stwarzanie warunków do uczenia się przez całe życie jest, poza strategią spójności i włączania społecznego, podstawowym składnikiem europejskiego modelu społecznego. Polityka społeczna UE uwzględnia postulaty zapewnienia pomocy dla najsłabszych ekonomicznie i niepełnosprawnych osób, działań integracyjnych adresowanych do całej zbiorowości ludzi starych. Dąży do powołania na poziomie lokalnym kolegialnych reprezentacji interesów seniorów, stworzenia systemów nadzorowania poziomu zaspokojenia potrzeb starszych osób.

Istotną kwestią jest organizacja procesu kształcenia kadr działających w obszarze po- lityki wobec ludzi starych. Cele tak prowadzonej polityki zmierzają ku zapewnieniu emerytom środków utrzymania, zapewnienia nienaruszalnego i wydolnego systemu zabezpieczenia społecznego. Służą także właściwej organizacji opieki zdrowotnej, za- pewnieniu samodzielności, stworzeniu warunków dla integracji starszego pokolenia z pozostałymi członkami społeczeństwa (lokalnej społeczności), stworzeniu warun- ków dla integracji wewnątrzpokoleniowej. Szczególnie intensywnie problematyka gerontologiczna była eksponowana z okazji Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2012 r.). Unia Europejska wyznaczyła podstawowe kierunki działań z towarzyszącymi im postulatami:

• Podniesienia poziomu społecznej świadomości znaczenia udziału osób star- szych w życiu społecznym i gospodarczym;

• Stymulowania debaty, wymiany informacji i wzajemnego uczenia się pomiędzy krajami uczestniczącymi w celu promowania dobrych praktyk i współpracy;

• Stworzenia ram współpracy i podjęcia konkretnych działań w celu opracowania innowacyjnych rozwiązań, ale także wyznaczenia nowych długoterminowych celów politycznych;

• Zwalczania dyskryminacji wiekowej (ageizmu), szczególnie w odniesieniu do zatrudnienia ¹³ .

Uwagę skoncentrowano na następujących szczególnie istotnych obszarach:

• Zatrudnienie – wraz z wydłużaniem się średniej długości życia w Europie podnoszony powinien być również wiek emerytalny. Należy zapewnić osobom

13 European Year for Active Ageing (2012), http://europa.eu/legislation_summaries/employment_and_

social_policy/disability_and_old_age/em0038_en.htm (data dostępu: 2014.10.01).

starszym większą możliwość uczestnictwa na rynku pracy, przy uwzględnieniu bardziej elastycznych form zatrudnienia.

• Udział w życiu społecznym – wkład starszych osób w życie społeczne powi- nien być bardziej doceniany. Należy podjąć starania zmierzające do stworzenia seniorom sprzyjających warunków do zachowania wyższej i dłuższej aktywności.

• Samodzielne (niezależne) życie – usprawnianie funkcjonowania osób starszych w taki sposób, by mogły one pozostać niezależne tak długo, jak to możliwe ¹⁴ .

Krajowa polityka społeczna wobec osób starszych i wobec starości – czynniki włączające

Ryzyko ekskluzji społecznej seniorów jest wysokie. W przypadku współczesnych emerytów nie decydują o tym czynniki ekonomiczne. Uczestnictwo społeczne defi- niowane może być poprzez analizę różnorodnych form włączających, w tym:

• Partycypację społeczną, rozumianą jako stwarzanie możliwości uczestnictwa we wszystkich sferach życia społecznego, kulturze, edukacji, budzenie zaanga- żowania poznawczego i edukacyjnego, zwielokrotnianie aktywności kulturalnej oraz w zakresie spędzania czasu wolnego, rekreacji i kultury fizycznej, włącza- nia cyfrowego, w tym w szczególności rozwoju form edukacji permanentnej, uniwersytetów trzeciego wieku, klubów seniora, prowadzenie doradztwa ge- ragogicznego, inicjowania projektów edukacyjnych, kulturalnych i socjalnych.

Istotne stają się zagadnienia edukacji gerontologicznej prowadzonej na różnych kierunkach studiów (pedagogika, socjologia, psychologia, nauki o rodzinie, praca socjalna, politologia etc.), z uwzględnieniem zagadnień metodyki za- jęć kulturalno-oświatowych kierowanych ku seniorom. Ważna jest możliwość wzmocnienia ruchu samopomocy, np. banki czasu, wolontariat, zrzeszenia, unie, np. Federacja Stowarzyszeń UTW (Nowy Sącz 2007) z deklaracją „Pakt na rzecz seniorów”, związki emerytów, np. Polski Związek Emerytów, Renci- stów i Inwalidów. Należy pamiętać o propozycjach podnoszących poczucie bezpieczeństwa osobistego, jak np. kursy samoobrony, organizowane treningi asertywności, kursy obsługi karty miejskiej i korzystania z bankomatów, porady dotyczące umów kredytowych, bardziej skuteczne i przyjazne seniorom działa- nia służb mundurowych itp.

14 Informacje o roku tematycznym, http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?langId=pl&catId=971 (data dostępu: 2014.10.01); Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 940/2011/UE z dnia 14 września 2011 r.

w sprawie Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2012); Dzien-

nik Urzędowy Unii Europejskiej L 246, 23/09/2011 P. 0005-0010, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/Lex-

UriServ.do?uri=OJ:L:2011:246:0005:01:PL:HTML (data dostępu: 2014.10.01).

• Partycypację obywatelską i polityczną, czyli uwzględnianie opinii przedstawi- cieli najstarszej kohorty w kreowaniu polityki lokalnej i krajowej. Stosunkowo niedawno powołano Radę do spraw Polityki Senioralnej, Departament Polityki Senioralnej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, Obywatelski Parlament Seniorów wzorowany na irlandzkich doświadczeniach, zawiązano Koalicję na rzecz Zdrowego Starzenia się „Biała Księga. Zdrowe Starzenie się”, utworzono Parlamentarne Zespoły do spraw Osób Starszych i do spraw Uniwersytetów Trzeciego Wieku, Zespół Ekspertów do spraw Osób Starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich ¹⁵ .

• Partycypację w społecznym podziale rynku pracy, czyli aktywizację i rein- tegrację zawodową, elastyczne formy zatrudnienia, w tym także opiekunów rodzinnych, edukację i kształcenie ustawiczne osób w niemobilnym wieku za- wodowym ¹⁶ , jako grupy o najniższym wskaźniku zatrudnienia według BAEL, o szczególnej sytuacji na rynku pracy, złożonej z osób w wieku powyżej 50 lat, czyli umownej granicy generującej potrzebę większego wsparcia.

Ponadto wskazać należy na konieczność:

• szybkiego zmodernizowania systemu prewencji i ochrony zdrowia poprzez upowszechnianie zdrowego stylu życia, kształtowanie właściwych nawyków i wzorów zachowań, lepszy dostęp do opieki medycznej i rehabilitantów; waż- ną kwestią jest zwiększenie liczby specjalistów z zakresu geriatrii, podniesie- nie jakości i dostępności podstawowej opieki zdrowotnej, co przyczyni się do zmniejszenia nakładów na tzw. łóżka geriatryczne;

• wzmocnienia sektora pielęgnacji i opieki poprzez systemowe wspieranie rodzin, opiekunów nieformalnych i kształcenie opiekunów kontraktowych ¹⁷ , podniesienie jakości i dostępności opieki środowiskowej i instytucjonalnej, wzmocnienie sił i jakości kadr gerontologicznych systemu pomocy społecznej ¹⁸ ;

• doskonalenie systemu pomocy społecznej, które jest niezwykle ważnym ele-

15 W Polsce przy samorządach terytorialnych w roku 2013 funkcjonowało zaledwie 27 rad seniorów, w tym historycznie pierwsza 9-osobowa Miejska Rada Seniorów w Poznaniu – uchwała Rady Miasta z 25.10.2007 r., oraz jako jedyna z Małopolski – powstała w lutym 2012 r. Oświęcimska Rada Seniorów.

16 Zob.: np.: Program działań na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej osób w wieku niemobilnym PROGRAM 45/50 PLUS, MPiPS, Warszawa 2008.

17 Por.: A. Krawczyk, Seniorzy bogactwem i skarbem narodowym. Doświadczenia i dorobek WRZOS-u w programach na rzecz osób starszych [w:] Księga Ubogich a.d. 2009, Warszawa, 17 października 2009 roku, wydawnictwo elektroniczne, 506.

18 Więcej: Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa, Zarys problematyki. Kraków 2004, 20-21.

mentem inkluzji społecznej, bo chociaż starość jako faza życia nie jest kwe- stią społeczną i jako taka nie ma odniesienia w ustawie o pomocy społecznej z 2004 r., to konieczna jest optymalizacja środowiskowej pomocy wobec naj- słabszych beneficjentów, po to by jak najdłużej utrzymywać ich w niezależnym życiu oraz by zapewnić respektowanie godności podopiecznych systemu po- mocy społecznej, wymagany jest szybki i powszechny rozwój placówek pobytu dziennego, rozwój rodzinnych domów pomocy;

• zwielokrotnienie form edukacji społecznej, zwiększenie znaczenia mediów, które powinny wspierać aktywność społeczną i kulturalną, przeciwdziałać ne- gatywnym stereotypom, formować kreatywny wymiar czasu wolnego, sprzyjać integracji pokoleń, realizować postulaty przygotowania się do starości.

Nowe wyzwania tworzy tzw. „srebrna gospodarka” (silver economy), która nie- sie określone wyzwania, konieczności, konsekwencje dla konsumenckiego ryn- ku i gospodarki opartej na usługach. Bezwzględnie należy przygotować jednostki i społeczeństwo do zmierzenia się z niespotykanymi dotąd rozmiarami obecności seniorów na rynku pracy i w roli konsumentów dóbr oraz usług. Dla zoptymalizo- wania tempa reform, politykom kreującym jakość społecznego życia należałoby za- lecić uczestnictwo w eksperymencie „skafander starości”, polegającym na założeniu na siebie specjalnego uniformu nurka lub skafandra z obciążonymi ołowiem po- deszwami butów, usztywnionymi częściami obejmującymi okolice stawów, narciar- skimi rękawicami, goglami zniekształcającymi obraz i nausznikami tłumiącymi na- turalne zewnętrzne odgłosy. Ewentualnie zaprosić polityka do skorzystania z wózka inwalidzkiego. Tak wyposażonych należałoby skłonić do zrobienia podstawowych zakupów w pobliskim sklepie lub do skorzystania z ogólnodostępnej infrastruktury i obserwować strategie przystosowawcze służące swobodnemu korzystaniu z handlu detalicznego i usług urzędów, banków, komunikacji, ośrodków zdrowia, general- nie – przestrzeni publicznej. Bardzo wiele do życzenia pozostawia mieszkalnictwo i przestrzeń publiczna, bez barier architektonicznych i komunikacyjnych, z właści- wą infrastrukturą zasobów mieszkaniowych uwzględniającą potrzeby i możliwo- ści seniorów. Konieczne są programy kształtujące przestrzeń przyjazną dla seniora i osoby niepełnosprawnej, ale też rodziców z małymi dziećmi.

Elementem gospodarki stale zyskującym na znaczeniu jest tzw. przemysł czasu

wolnego (leisure industry). Emeryci są dysponentami niemal niewyczerpanych za-

sobów czasu wolnego. Gospodarka powinna więc zwrócić szczególną uwagę na tę

grupę konsumentów usług, bowiem ich zasoby finansowe nie są małe. Kreatywnie

zagospodarowany czas wolny to przede wszystkim, poza ofertą instytucji kultury i edukacji, turystyka i rekreacja (Calypso; Senior Travel, oferta np. krakowskiego Parku Wodnego z kartą seniora, zniżkowe senior skipassy na narciarskich stokach itp.) oraz usługi gastronomiczne (np. miejsca przyjazne seniorom, w których pod- czas towarzyskiego spotkania można wypić kawę za symboliczną złotówkę) ¹⁹ . Me- dia powinny wreszcie dostrzec zainteresowania osób w podeszłym wieku i zwrócić się z ofertą ku tej grupie odbiorców. Bez wątpienia reklamy emitowane w przerwach atrakcyjnych programów „złotej telewizji” czy „złotego radia” podniosłyby zyski stacji i rozgłośni oraz producentów. Także kreatorzy mody powinni przyjrzeć się dojrzałym sylwetkom, domy mody miałyby niemal nieograniczony rynek zbytu.

Dla wyznaczenia priorytetów lokalnej polityki społecznej konieczna jest, poza usta- leniami społeczno-demograficznymi, diagnoza potrzeb starszych i najstarszych wiekiem mieszkańców i adekwatna do poziomu tych potrzeb dostępna infrastruk- tura oraz wysoka jakość usług (przede wszystkim socjalnych i związanych z ochro- ną zdrowia), właściwa aranżacja przestrzeni publicznej, kompletna oferta związana z zaspokajaniem ich zainteresowań edukacyjnych, kulturalnych i rekreacyjnych.

Wśród rozpoznanych czynników generujących ryzyko ekskluzji społecznej wyodręb- nić należy izolację społeczną, poczucie osamotnienia, brak aktywności, niepełnospraw- ność (zwłaszcza najstarszych seniorów), niezadowolenie z jakości życia, niski poziom świadczeń zdrowotnych ²⁰ oraz niski (jednak stale rosnący) poziom wykształcenia, ni- skie kompetencje cyfrowe i technologiczne a także słabe zdolności przystosowawcze, osłabioną samodzielność funkcjonalną, brak informacji i doradztwa geragogicznego.

Działania normalizacyjne powinny zostać więc nakierowane odpowiednio na inte- grację społeczną, aktywizację, partycypację (uczestnictwo), lepszy dostęp do reha- bilitacji, dogodną i pozbawioną barier infrastrukturę, budowanie lokalnych koalicji i sieci wsparcia, starania o podniesienie standardu życia, reformę służby zdrowia, opieki geriatrycznej, w tym pielęgniarskiej, dalsze wzmacnianie ruchu Uniwersyte- tów Trzeciego Wieku i innych form edukacyjnych, włączenie cyfrowe (e-inkluzję), przybliżenie ICT, na wzmocnienie w programach socjalnych funkcji profilaktycz- nej i adaptacyjnej, wsparcie dla opiekunów rodzinnych i podniesienie jakości usług pomocy społecznej, stworzenie systemu doradztwa geragogicznego, włączenie se-

19 Szerzej: Z. Szarota, Senior w wielkim mieście na przykładzie projektu: „Krakowski pakt dla seniorów”

[w:] Aktywizacja, rozwój, integracja – ku niezależnej starości, Z. Szarota (red.), Biblioteka Gerontologii Społecznej, tom II, KTE sp. z o.o., Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2011, 37-54.

20 A. Kurowska, Czy osoby starsze są grupą szczególnie zagrożoną biedą w Polsce? [w:] Księga Ubogich a.d.

2009, RPO, Warszawa, 17 października 2009 roku, wydawnictwo elektroniczne, 488.

niorów w obszar i instytucje edukacji całożyciowej. Elementy te można połączyć w jeden z gerontologicznych paradygmatów, o długowiecznej historii i jej XX-wiecz- nej egzemplifikacji, czyli w koncepcję przygotowania się do starości, i dodać do niej postulat (samo) wychowania w starości oraz interakcję angażująca dwa podmio- ty, czyli wychowanie poprzez starość ²¹ . Należy pamiętać o intensywnym rozwoju e-sklepów, e-medycyny, e-edukacji, e-bankowości. Pokolenie, dla którego komputer i Internet bywa nierozpoznanym środowiskiem, musi mieć stworzoną sposobność przyswojenia i opanowania na wysokim poziomie umiejętności wykorzystywania nowoczesnych technologii komunikacyjnych.

Seniorzy lokalnie – małopolskie egzemplifikacje

Polityka senioralna województwa małopolskiego ma oparcie w tworzonych doku- mentach strategicznych ²² . Najistotniejszym z nich jest „Strategia Województwa Ma- łopolskiego 2011-2020” opracowana przez samorząd terytorialny. Określone w nim zostały obszary, cele i kierunki polityki regionalnego rozwoju, z uwzględnieniem problemów generowanych przez proces starzenia się społeczeństwa. Podjęto prace nad przygotowaniem 10 Programów Strategicznych, towarzyszących „Strategii Wo- jewództwa…”, wśród których cztery zawierają w sposób bezpośredni odniesienia do polityki (pro)senioralnej w perspektywie roku 2020. Są nimi:

Włączenie Społeczne z priorytetem 4. Wdrożenie regionalnej strategii działań w kon- tekście starzenia się społeczeństwa. Założonym efektem jest podniesienie jakości i dostępności opieki nad osobami starszymi w celu wydłużenia czasu ich pozosta- wania we własnym środowisku, wspieranie aktywności osób starszych oraz prze- ciwdziałanie społecznym stereotypom. Będzie rozwijana infrastruktura dziennych domów pobytu osób starszych. Rodziny i opiekunowie osób starszych, przebywają- cych poza systemem pomocy stacjonarnej, otrzymają wsparcie edukacyjne, porad- nicze i poprzez grupy wsparcia (projekt „Akademia Opiekuna Seniora”);

• Kapitał Intelektualny i Rynek Pracy z priorytetem 4.: Rozwój mechanizmów ucze- nia się przez całe życie, realizowany poprzez wspieranie rozwoju Uniwersytetów Trzeciego Wieku;

21 Zob.: Z. Szarota, Starzenie się i starość …, dz. cyt., 138-141.

22 Informacje na podstawie opracowania: J. Noszka, Wojewódzki raport informacyjny dotyczący udziału seniorów w życiu publicznym w Małopolsce, materiały z Debaty Udział seniorów w życiu publicznym województwa małopolskiego, w strukturze Projektu „Aktywny senior – najlepszy rzecznik swoich społeczności”

współfinansowanego ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Rządowego Programu na

rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013, Kraków 7 maja 2013 r. [maszynopis].

• Dziedzictwo i Przemysł Czasu Wolnego z priorytetem 2.: Pobudzanie kreatywno- ści oraz wzrost dostępu do oferty czasu wolnego oraz Priorytetem 4.: Od zdrowe- go stylu życia do mistrzostwa sportowego. Obejmuje plan działań służących włą- czeniu społecznemu środowisk zagrożonych wykluczeniem, w tym seniorów, poprzez uczestnictwo w kulturze oraz aktywność fizyczną;

• Ochrona Zdrowia z priorytetem 3.: Holistyczne podejście do opieki medycznej nad osobami starszymi, z szeregiem konkretnych działań, jak np. utworzenie Małopolskiego Medycznego Centrum Wieku Dojrzałego ²³ .

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, powołany do realizacji celów związanych z kreowaniem nowej jakości wsparcia społecznego od 2000 r. konsekwentnie realizu- je projekty dobrze wpisujące się w obszar analizowanej problematyki. Systematycz- nie prowadzi proces doskonalenia zawodowego kadr pomocy społecznej, zwłaszcza w obszarze umiejętności metodycznych koniecznych w pracy z seniorami. Aktual- nie realizowany jest przez małopolski ROPS projekt „Aktywni seniorzy” ²⁴ . Ośrodek wdraża projekt Reorganizacja domów pomocy społecznej w oparciu o model duński.

Najważniejszym jego celem jest poprawa warunków i jakości życia mieszkańców domów pomocy społecznej, głównie w wyniku efektów procesu doskonalenia za- wodowego kadr tych jednostek. Kolejnym przedsięwzięciem jest projekt Pomocna dłoń pod bezpiecznym dachem skierowany m.in. ku małopolskim domom pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku. Jego celem jest podniesienie poziomu ja- kości życia mieszkańców poprzez doposażenie i modernizację bazy DPS-ów oraz podniesienie poziomu usług personelu. Regionalny Ośrodek jest organizatorem licznych konferencji naukowych i popularno-naukowych. W listopadzie 2012 roku odbył się pierwszy Małopolski Kongres Polityki Społecznej pn. (Nie) czekając na starość – wyzwania dla polityki społecznej w obliczu demograficznych przemian. Roz- ważano kwestie związane z przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu senio- rów. ROPS systematycznie wydaje publikacje, których audytorium stanowią starsi wiekiem odbiorcy i kadry gerontologiczne systemu pomocy społecznej. Są to m.in.

raporty z badań, poradniki, kwartalnik „es.O.es” oraz liczne wydawnictwa zwar- te. Wśród inicjatyw Regionalnego Ośrodka wskazać warto liczne ogólnospołeczne konkursy np. ofert na realizację zadań publicznych, w tym polegających na wspar- ciu Uniwersytetów Trzeciego Wieku. W ramach konkursu samorząd województwa dofinansował 27 projektów na łączną kwotę 500 tys. zł. Od roku 2006 organizo-

23 Plan zarządzania Strategią Województwa Małopolskiego 2011-2020 [maszynopis].

24 Źródło: www.rops.krakow.pl (data dostępu: 2014.10.01).

wany jest Małopolski Plebiscyt „POZA STEREOTYPEM” – Senior Roku. W wyniku głosowania wybierani są najbardziej aktywni seniorzy z terenu Małopolski. Warto zaznaczyć, że jest to unikatowa w skali kraju inicjatywa. ROPS, jako podmiot wo- jewództwa samorządowego w porozumieniu z Gminą Miejską Kraków od 2011 r.

promuje podczas uroczystej gali Miejsca przyjazne seniorom, czyli obiekty publicz- ne, które dzięki dostrzeżeniu specyficznych potrzeb i możliwości seniorów zachęca- ją emerytów do korzystania ze specjalnych ofert (gastronomicznych, kulturalnych, związanych z rekreacją i wypoczynkiem). Stosowne certyfikaty otrzymało 50 takich miejsc. Są wśród nich apteki, sklepy, kawiarnie, instytucje kulturalne, edukacyjne, rekreacyjne, obiekty użyteczności publicznej ²⁵ . Podobne inicjatywy podjął w poro- zumieniu ze starostwem powiatowym UTW w Chrzanowie.

W kampanii społecznej „Wiekowe zajawkowe”, będącej nowatorskim medialnym projektem, który objął 1,7 mln osób, wykorzystano nowoczesne narzędzia komu- nikacji takie jak Internet, Facebook, citylighty ²⁶ . Jej celem było „uwrażliwienie mło- dego pokolenia (krakowskich studentów) na potrzeby osób starszych, wzmocnie- nie solidarności międzypokoleniowej oraz poprawa relacji młodzieży z osobami starszymi” ²⁷ . Kampania ta zajęła pierwsze miejsce w V edycji konkursu Kampania Społeczna Roku 2012 w kategorii lokalne kampanie społeczne „za odwagę wyko- rzystania nowatorskiej formy i udane wzbudzanie ciepłych uczuć u odbiorców” ²⁸ . Stowarzyszenie MANKO od listopada 2012 roku wydaje w Krakowie czasopismo

„Głos Seniora”. Nakład wynosi 15 tys. egzemplarzy, ponadto jego wersja elektronicz- na jest dostępna na Facebooku i w sieci pod adresem www.glosseniora.pl.

Dzięki danym gromadzonym przez samorząd województwa wiadomo, że w 2009 roku działało w Małopolsce 51 klubów seniora. Jest to jedna z najpopularniejszych form organizowania się osób starszych. Kluby środowiskowe, których obecnie jest na pewno więcej, skupione są wokół domów kultury, parafii czy spółdzielni mieszkanio- wych. Organizowane są także przy placówkach pomocy społecznej (DDP i DPS).

W październiku 2013 roku funkcjonowały 43 Uniwersytety Trzeciego Wieku (w tym wiejskie!), a powstają wciąż nowe. Program części z nich nastawiony jest

25 S. Drożdż, Kraków przyjazny Seniorom, Głos Seniora, 2013, 3.

26 Źródło: www.facebook.com/WiekoweZajawkowe (data dostępu: 2014.10.01).

27 J. Noszka, Wojewódzki raport …, dz. cyt.

28 Źródło: http://www.kampaniespoleczne.pl/aktualnosci,5681,konkurs_kampania_spoleczna_

roku_2012_rozstrzygniety (data dostępu: 2014.10.01).

na realizację nie tylko celów edukacyjnych. Powoływane przez organizacje poza- rządowe, religijne, samorządy lokalne i instytucje socjalne, podejmują akcje słu- żące poprawie jakości życia osób w starszym wieku, wzajemnej pomocy. Seniorzy mogą ogniskować swoją działalność wokół krakowskiej Akademii Pełni Życia, no- wohuckiej Akademii Seniora, czy Szkoły @ktywnego Seniora przy Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Krakowie, Akademii Aktywnego Seniora przy UTW w No- wym Sączu (które obejmują powiaty sądecki, limanowski, gorlicki). Z inicjatywy Sądeckiego UTW powołano ogólnopolską Federację UTW a od 2007 r. odbywa się Małopolskie Forum UTW oraz, w ramach Forum Ekonomicznego w Krynicy organizowane są obrady Forum III Wieku (od 2009 r.).

Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów (PZERiI) działa w trzech okrę- gach: krakowskim, tarnowskim i nowosądeckim i skupia ok. 200 podmiotów, czyli zarządów rejonowych i kół.

Kolejnymi przykładami tzw. dobrych praktyk mogą być inicjatywy należące do koalicjantów krakowskiego Paktu dla Seniora (inicjatywa Małopolskiego Ośrodka Wspierania Inicjatyw Społecznych przy Urzędzie Miasta Krakowa). Należą do nich min.: sekcje dla starszych osób przy klubach sportowych, np. akcja Klubu Żeglar- skiego HORN Seniorzy pod Żaglami, Program Senior w Parku Wodnym, działal- ność Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ponad 10-letnia praca Sto- warzyszenia Akademii Pełni Życia (edukacja, projekty międzynarodowe), działania Nowohuckiej Akademii Seniora, liczne kluby seniora, dyskusyjne filmowe kluby seniora, kawiarnia artystyczna „Cafe C@roline” ²⁹ , Projekt Willi Decjusza SAGA (je- sień 2012 r.) mający na celu edukację, integrację i aktywizację osób w wieku 50+

poprzez warsztaty kreatywności dla osób starszych: warsztaty kreatywnego pisania, spotkania Salonu literackiego, kurs komputerowy, Klub Saga ³⁰ . Uwadze nie może umknąć czasopismo wydawane z myślą o starszych czytelnikach, czyli „Głos Senio- ra”. Nakład 15 tys. egz., dostępne na Facebooku i pod adresem www.glosseniora.pl (od listopada 2012 r.).

29 Szerzej: Z. Szarota, Senior w wielkim mieście na przykładzie projektu: „Krakowski pakt dla seniorów”

[w:] Aktywizacja, rozwój, integracja – ku niezależnej starości, Z. Szarota (red.), Biblioteka Gerontologii Społecznej, tom II, Kraków 2011.

30 J. Noszka, dz. cyt.

Podsumowanie

Gdy słyszymy: społeczeństwo się starzeje, wyobraźnia narzuca stereotypowy wizeru-

nek wiekowych osób, wycofanych, zalęknionych, o pochylonej sylwetce, w niemod-

nym znoszonym ubraniu, schorowanych, podpierających się laską. Ile wspólnego

z takim portretem starości ma wspólnego współczesny, aktywny senior? Niewiele,

właściwie nic. Zmienione społecznie granice wyznaczające początek starości (zakresy

pełnionych przez nas ról), wyższa niż w przeszłości jakość wykształcenia pokolenia

późnej dojrzałości, bardziej świadoma postawa starszego wiekiem konsumenta dóbr

i usług zdają się redefiniować pojęcie starości. Celem programów polityki społecz-

nej, zdrowotnej, kulturalnej, edukacyjnej jest kreowanie działań służących wydłu-

żaniu sprawnego, niezależnego i pełnoprawnego funkcjonowania jednostek, rodzin

i grup w przestrzeni publicznej. Dzięki postępowi medycyny, rozwiniętej świadomo-

ści prozdrowotnej, przestrzeganiu zasad higieny, lepszym warunkom egzystencji żyje-

my coraz dłużej, coraz bardziej zadowoleni z jakości swego życia. Jakość tę wymiernie

wzmacnia aktywność. Jest to pożądana cecha dodająca wartości latom, które zosta-

ły do przeżycia. Całożyciowa aktywność, uczenie się poprzez doświadczanie nie jest

procesem nudnym. Na pewno jest to wyzwanie, ale i konieczność. Jest to aktywność

poznawcza, otwarta na refleksyjne doświadczanie codzienności, pomnażanie wiedzy

i umiejętności, niezbędnych w świecie pędzących zmian, niewiarygodnie szybko

zmieniających się technologii. Jest to aktywność kulturalna, dzięki której zaspokoić

można potrzeby artystyczne, potrzeby doświadczania piękna oraz dzielenia się z inny-

mi owocami własnej twórczości. Człowiek, który rozwija twórczo swoje zainteresowa-

nia, zaspokaja swoją ciekawość nie może być banalny ani przeciętny, jest on interesu-

jący dla świata i światu niezbędny. Wrogiem pomyślnej, udanej starości jest poczucie

nieużyteczności, zastygnięcie w bierności, bezradności i bezużyteczności, zamknięcie

się na świat zewnętrzny i jego problemy. Człowiek czuje się dobrze tam, gdzie jego

życie jest przewidywalne, a przestrzeń życiowa dostępna i bezpieczna. Pozytywne

przeżywanie starości przez jednostkę wzmacniane jest jej aktywnością na polach wy-

znaczonych obszarem nowych jakościowo potrzeb społecznych. Osoby starsze chcą

być aktywne, w coraz większym stopniu korzystają z atrakcji związanych z interesu-

jącym i niebanalnym zagospodarowaniem czasu wolnego. Oczekują od polityków

i zarządzających przestrzenią publiczną poważnego i odpowiedzialnego podejścia do

problemów związanych ze specyfiką tej fazy życia.

Literatura

Źródła:

• Active Ageing a Policy Framework. WHO. Madrid 2002. s. 45-53, http://whqlibdoc.who.int/

hq/2002/WHO_NMH_NPH_02.8.pdf.

• Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012.

Eurostat. European Commision. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011.

• Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 940/2011/UE z dnia 14 września 2011 r. w sprawie Eu- ropejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2012); Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 246. 23/09/2011 P. 0005-0010, http://eur-lex.europa.eu/LexUri- Serv/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:246:0005:01:PL:HTML.

• European Year for Active Ageing (2012), http://europa.eu/legislation_summaries/employment_

and_social_policy/disability_and_old_age/em0038_en.htm]Population Ages 65, Population Reference Bureau 2012 [http://www.prb.org/DataFinder/Topic/Rankings.aspx?ind=11]

• Informacje o roku tematycznym [http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?langId=pl&catId=971]

• Noszka J., Wojewódzki raport informacyjny dotyczący udziału seniorów w życiu publicznym w Ma- łopolsce. materiał z Debaty Udział seniorów w życiu publicznym województwa małopolskiego, w strukturze Projektu „Aktywny senior – najlepszy rzecznik swoich społeczności” współfinansowanego ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013, Kraków 7 maja 2013 r., maszynopis.

• Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010, Warszawa, styczeń 2010.

• Plan zarządzania Strategią Województwa Małopolskiego 2011-2020, maszynopis.

• Program działań na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej osób w wieku niemobilnym PROGRAM 45/50 PLUS, MPiPS, Warszawa 2008.

• Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2011.

• www.facebook.com/WiekoweZajawkowe

• Portal Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Krakowie, www.rops.krakow.pl.

• http://www.kampaniespoleczne.pl/aktualnosci,5681,konkurs_kampania_spoleczna_

roku_2012_rozstrzygniety.

Pozycje zwarte

• Baltes P. B., Smith J., New Frontiers in the Future of Aging: From Successful Aging of the Young Old to the Dilemmas of the Fourth Age, Gerontology, 2003, 49, 123, 135.

• Błędowski P., Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Warszawa 2002.

• Błędowski P., Starzenie się jako problem społeczny. Perspektywy demograficznego starzenia się ludności Polski do roku 2035 [w:] Aspekty medyczne. psychologiczne. socjologiczne i ekonomicz- ne starzenia się ludzi w Polsce, M. Mossakowska, A. Węcek, P. Błędowski (red.), Poznań 2012.

• Drożdż S., Kraków przyjazny Seniorom, Głos Seniora, 2013, 3.

• Ervik R., Helgøy I., Christensen D. A., Idea and policies on active agein in Norwey and the UK.

“International Social Science Journal”, 2006, 58, 190.

• Halicki J., Obrazy starości rysowane przeżyciami seniorów, Białystok 2010.

• Jankowski D., Znaczenie pracy nad swoim rozwojem w okresie późnej dorosłości [w:] Zostawić ślad na ziemi, M. Halicka, J. Halicki (red.), Białystok 2006.

• Kaczmarczyk M., Trafiałek E., Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne sta- rzenie, Gerontologia Polska, 2007,15, 4, 116-118.

• Krawczyk A., Seniorzy bogactwem i skarbem narodowym. Doświadczenia i dorobek WRZOS-u w programach na rzecz osób starszych [w:] Księga Ubogich a.d. 2009, Warszawa 2009.

• Kurowska A., Czy osoby starsze są grupą szczególnie zagrożoną biedą w Polsce? [w:] Księga Ubo-

gich a.d. 2009. RPO, Warszawa. 2009 roku.

• Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004.

• Szarota Z., Senior w wielkim mieście na przykładzie projektu: „Krakowski pakt dla seniorów” [w:]

Aktywizacja. rozwój, integracja – ku niezależnej starości, red. nauk. Z. Szarota, Biblioteka Geron- tologii Społecznej. tom II, Kraków 2011.

• Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010.

• Zych A. A., Leksykon gerontologii, Kraków 2010, 180-183.

The orientations and objectives of (pro) seniors policy

New generational arrangement of societies has been formed. Median age has been increasing, pre- vious cultural, social and economic „boundaries” of senility have been blurred. The perspective of proper senility beginning has been changing – it’s been moved deep into human’s life at age of 70 or 75 years. Very old age has become available to many residents of highly developed countries. The- se processes necessitate formulating new vectors of social policy, creating specific tools to prevent potential social exclusion of seniors. The aim of the article is to present the main directions of world, European, and above all, national social politics oriented to seniors’ social inclusion and activation.

Key words: social policy, active ageing, activation, integration