Rzeczywistość i fikcja literacka w "Promieniu" Stefana Żeromskiego

Maria Urbańska

Rzeczywistość i fikcja literacka w

"Promieniu" Stefana Żeromskiego

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 235-255

R ocznik M uzeum N arod ow ego w K ie lcach Tom X II, K rak ó w 198Z

M A R IA U R B A Ń S K A

RZECZYWISTOŚĆ I FIKCJA LITERACKA W

PROMIENIU

STEFANA ŻEROMSKIEGO

„Wrócić do Kielc człow iekiem w ielkim [...] Ozłocić te mury blaskiem swego im ienia”. (Dzienniki, 3 kwietnia 1888 r.) M istrzynią Żerom skiego przy tw orzeniu Prom ienia była rzeczywistość, u tw ó r ten bow iem jest nie tylko w yrazem udziału pisarza w życiu społeczeństwa, na co w skazują D zienniki, ale w swej fab u larn ej w arstw ie jest rem iniscencją odniesionych przez au to ra w rażeń i poczynionych spostrzeżeń podczas jego po­ bytu w K ielcach jesienią 1896 r. P rzyjech ał tam Żerom ski po powrocie z R a­ persw ilu z zam iarem osiedlenia się na stałe, choć p ani O ktaw ia m iała do tego postanow ienia stosunek krytyczny. Na tę decyzję w płynęło kilka czynników. Jed nym z nich była sytuacja m aterialn a pisarza, k tó ry po k rótkim pobycie w T w orkach w gościnie u szw agra znalazł się w Nałęczowie w dom u teścia, d ra K onrada Chm ielow skiego, w nad er przy k rej dla jego am bicji roli młodego adep ta lite ra tu ry , nie mogącego zapew nić u trzy m an ia rodzinie. Trzeba było szukać pracy i chleba. W ybór padł na Kielce, na co w płynął sentym ent Że­ rom skiego do tego małego wówczas prow incjonalnego m iasta. Należy p rzy ­ puszczać, że nie bez w pływ u był tu rów nież czteroletni pobyt Żeromskiego w Szw ajcarii. Na w ybór form y działania — szerzenie wzbogaconych i pogłę­ bionych za granicą zasad życia społecznego za pomocą gazety — mogły w pły­ nąć rad y P ru sa, k tó ry go zachęcał do tej w łaśnie form y oddziaływ ania na spo­ łeczeństwo.

Niech Pan Stefan napisze śliczną korespondencję. Jesteście w kraju bardzo ucy­ w ilizow anym , w idzicie nadzwyczajną pracę rzem ieślników, kupców, kelnerów, rol­ ników. W szystko to trzeba przedstawić plastycznie

— pisał P ru s do m ieszkających wówczas w R apersw ilu Żerom skich 1. Nie zrea­ lizow ana id ea P ru sa napisania korespondencji mogła znaleźć swe w cielenie w usilnych zabiegach Żerom skiego stw orzenia w K ielcach konsorcjum w ydaw ­ niczego, którego zadaniem m iało być szerzenie postępow ych haseł w m ieście i jego okolicy. W tym celu rozpoczął Żerom ski p e rtra k ta c je z redaktorem „G a­

zety K ieleckiej”, panem Sienickim . Nie było to łatw e zadanie, bo choć k o n ­ ta k ty pisarza z „Gazetą K ielecką” datow ały się od jego la t gim nazjalnych, choć Sienicki cenił pióro Żeromskiego, to jedn ak na proponow ane przez niego

1 List przytoczono z dzieła S. Piołun-N oyszew skiego Stefan Żeromski. Dom, dzieciństwo, młodość, W arszawa 1928, s. 328.

Maria Urbańska

zm iany nie zgodził się w obawie, że „now y d u ch ”, k tó ry m iał o dtąd zapanow ać w piśmie, może stać się przyczyną nieporozum ień z cenzurą, a do tego p an S ie- nicki żadną m iarą dopuścić nie chciał. P e rtra k ta c je te m usiały być b ard zo uciążliwe, zatęchła m ałom iasteczkow a atm osfera m usiała bardzo boleśnie dać się odczuć Żerom skiem u (dwa anonim ow e listy, prośby i ostrzeżenia pod ad re ­ sem pani Oktawii), skoro po sześciotygodniowym pobycie w K ielcach i do­ św iadczeniach połączonych z fiaskiem swych zam iarów Żerom ski w rócił do Nałęczowa zgnębiony i chory.

F ikcyjny Raduski, k tó ry usiłuje w swym szkolnym mieście tw orzyć now ą rzeczywistość — to jego tw órca, boleśnie d otkn ięty now ym niepow odzeniem życiowym, o czym nieodparcie św iadczy anegdota Prom ienia.

Młody en tuzjasta po otrzym aniu spadku po stry ju przyjeżdża do Łżaw ca, w k tó ry m niegdyś ukończył szkołę średnią, by w zacofaną egzystencję tego prow incjonalnego m iasta tchnąć nowe życie poprzez działalność publicystycz­ ną. N atychm iast po przyjeździe chodzi po m ieście, pilnie podglądając ży­ cie najuboższych jego m ieszkańców. W tej pierw szej wędrówce n a tk n ą ł się na nędzarza i jego rodzinę, co w przyszłości m iało duży w pływ na bieg w y p ad ­ ków. *

W m ieście w ychodziły w tym czasie dwa pism a: św ietnie pro sp eru jąca k le- rykalno-szlachecka „G azeta Ł żaw iecką” i często p rzeryw ające swój żyw ot z b ra k u środków m aterialn y ch „Echo Łżaw ieckie”. Z redak to rem tego pism a, Okładzkim, wchodzi w porozum ienie R aduski, orńawia w aru nk i zrefo rm o w an ia pism a, które re d ak to r przyjm uje, po czym gazeta zaczyna wychodzić realizu jąc program Raduskiego. R ozw ijające się dzięki m aterialn em u poparciu R aduskiego pismo jest solą w oku red ak to ra „G azety Ł żaw ieckiej” Olśnionego, k tó ry rozpo­ czyna, nie przeb ierając w środkach, w alkę z „Echem ”. W ostatniej scenie po ­ wieści R aduski odrzuca propozycję Olśnionego zap rzestania w ydaw ania gazety w zam ian za ofiarow ane m u siedem tysięcy rub li i postanaw ia walczyć dalej, w alka ta jednak m usi się skończyć przegraną wobec bezwzględności przeciw ­ nika i posiadanych przez niego środków m aterialny ch.

W działalność obyw atelską R aduskiego w plótł pisarz jego d ra m a t osobisty. Oto na jednym ze spacerów poznaje on piękną p an ią Poziem ską, żonę n ie u le ­ czalnie chorego lekarza m iejskiego, któ ry zaraził się nosacizną od swego p a­ cjenta trudniącego się obdzieraniem skór z padłych zw ierząt. R aduski od p ie rw ­ szego w ejrzenia pokochał panią M artę, k tóra po śm ierci męża zdaje się od­ w zajem niać to uczucie, lecz w krótce potêm uśw iadam ia sobie, że zaraziła się nieuleczalną chorobą od męża, i popełnia sam obójstwo. R aduski po śm ierci Poziem skiej zaopiekow ał się jej pięcioletnią córeczką Elżbietką oraz Anusią, dzieckiem zm arłego nędzarza, k tó ry przyczynił się do śm ierci do ktora Poziem - skiego, a którego rodzinę R aduski u jrza ł podczas sw ej pierw szej w ędrów ki po przyjeździe do Łżawca.

Jako m ateria ł do stw orzenia artystycznej fikcji posłużyły pisarzow i nie ty l­ ko doświadczenia i przeżycia osobiste, ale rów nież jego ponow ne po powrocie z R apersw ilu zetknięcie się z kielczanam i i ich spraw am i. Jed n ą z ty ch spraw była głośna nie tylko w K ielcach tragedia dra Laskow skiego.

Rodzina Laskow skich, któ rej .literackim przetw orzeniem są w powieści Po- ziemscy, zajm uje w powieści szczególnie doniosłą pozycję, dlatego jej dziejom w ypada poświęcić więcej uwagi. Zapoznajem y się z nim i na podstaw ie w y p o ­ wiedzi członków tej rodziny i znajom ych oraz odnalezionych dokum entów i fo­ tografii.

R zeczyw istość i fikcja literacka w „Promieniu” Stefana Żeromskiego (237

W Polsce istniało kilkanaście rodów Laskowskich, na Mazowszu było ich trzy: Dąbrowici, biorący swój początek z gniazdowej wsi Laskowo-Jabłoń, Ko- rabici z Laskowa koło Radzymina oraz Korabici-Trzaskowie pochodzący ze wsi Laski koło Czerska. Jaki był początek rodu — nie wiemy, zarówno jednak Bo­ niecki, jak i hr. Ostrowski podają w swych herbarzach, że są o nich wzmianki w XV wieku. Już w wieku XV niektórzy Korabici przenoszą się na Ruś Czer­ woną, a w XVI na Litwę, gdzie zakładają nowe gniazda rodowe. Interesująca nas gałąź tego rodu pochodzi ze wsi Noyszewa, położonej w dawnym wojewódz­ twie mazowieckim. Wieś ta od wieku XV do XVII należała do szlachty zagro­ dowej Noyszewskich. Do tego czasu nie ma tam jeszcze Laskowskich. W pierw­ szej połowie XIX wieku właścicielem części Noyszewa był Grzegorz Laskow­ ski, uczestnik powstania listopadowego, o czym świadczy przytoczony do­ kument.

W roku wydania dokumentu obowiązywało jeszcze w Królestwie Kongreso­ wym prawo o służbie wojskowej z czasów Księstwa Warszawskiego, które wpro­ wadzało liczne wyjątki od tej służby. Według tego prawa ulgi przysługiwały m.in. właścicielom posiadłości ziemskich, którzy na tej podstawie nie podle­ gali Komisji Zaciągowej, mającej za zadanie wciąganie do wojska Polaków między 20 a 30 rokiem życia w celu wcielenia ich do armii carskiej. Groziło to z pewnością Grzegorzowi Laskowskiemu, który, jak głosi dokument, wszedł ,,podług rozporządzenia Rządu Buntowniczego w stopniu Żołnierza do Pułku 2 Mazurów”.

Ryc. 1. Ś w ia d e c tw o D eleg a cji Z aciągow ej — cen n y dokum ent, k tórego p osiad an ie p o z w a la ło p ozb yć się o b a w y p rzym u sow ego o d w ied zen ia S yb iru czy K aukazu

208 Maria Urbańska

Grzegorz Laskowski był nadleśniczym w dobrach międzyrzeckich w mająt­ ku Potockich. Ożeniony z Emilią z Zawadzkich, miał trzech synów, z których dwaj starsi — Remigiusz i Bronisław, po ukończeniu gimnazjum w Siedlcach, a następnie Wydziału Medycznego Uniwersytetu Warszawskiego objęli posady lekarzy miejskich. Remigiusz ukończył studia w 1881 r.; najpierw praktyko­ wał w Siedlcach, a następnie po zawarciu związku małżeńskiego z Wandą Praussówną osiedlił się w Kielcach. Był to szczupły, średniego wzrostu brunet o zniewalającym ludzkie serca sposobie bycia. Był lekarzem z powołania, wraż­ liwym na cierpienie człowieka, zwłaszcza ubogiego, któremu śpieszył z pomocą z reguły bezinteresownie i często wspierał materialnie. Wezwany do chorego, nie wiedząc, że ten zajmował się zdejmowaniem skór z padłych zwierząt, nie zachował należytej ostrożności, co stało się przyczyną infekcji, która w orga­ nizmie lekarza zaczęła się rozwijać w groźną chorobę. Wystąpiły bóle, owrzo­ dzenia, wysoka temperatura. Chorobą doktora Laskowskiego zainteresował się świat lekarski, stan jego zdrowia ogłaszany był w biuletynach czasopism me­ dycznych, lecz przez dłuższy czas nie umiano ustalić rodzaju choroby. Chory, zwłaszcza w ostatnim stadium niemocy, cierpiał niewymownie.

„Gazeta Kielecka” w numerze 102 z niedzieli 29 grudnia 1895 r. podała następujący komunikat:

W dzień w ig ilijn y zm arł w K ielca ch po d łu g ich cier p ien ia ch śp. R em igiu sz L a­ sk ow sk i, lek a rz m iejsk i, w 39 roku życia. Jak w iad om o, doktor L ask ow sk i choro­ w a ł od d łu ższego czasu na nosacizn ę, k tórej n a b a w ił się podczas leczen ia pacjenta. P ozo sta w ia on po sob ie ż y c z liw e w sp o m n ien ie k ielcza n za sw ą ru ch liw ą d ziałalność publiczną, ch ętn ą i o każdej god zin ie dnia i nocy w p otrzebie.

Pośmiertne wspomnienia, wzmianki i nekrologi, które zamieszczone były z końcem 1895 r. w prasie lekarskiej („Kronika Lekarska”, „Gazeta Lekarska”,

Ryc. 2. D rugi do­ k u m en t — książe­ czka le g ity m a c y j­ na, dow ód zapisa­ nia G rzegorza La­ sk ow sk iego do K sięgi L udności, dostarcza jeszcze innych szczegółów dotyczących jego osoby

R zeczywisto ść i fikcja literacka w „Promieniu” Stefana Żeromskiego

R yc. 3. Doktor Rem igiusz Laskowski.

Fotografię w ykonał Zakład A rtystycz- n o-Fotograficzny „Leonard” w War­ szawie, Krakowskie Przedm ieście nr

52 (ze zbiorów Julii Laskowskiej)

„M edycyna”, „Nowiny L ek a rsk ie”, „P rzegląd L ek a rsk i”), mówią o w ielkich za­ letach ch a rak teru zm arłego lekarza, jednających m u „przyjaźń i szacunek w szystkich, z którym i się s ty k a ł”.

W bocznej alei Starego C m entarza stanął grobowiec z szarego piaskowca z kró tk im napisem , kiedy się urodził i którego dnia zakończył życie oraz kim był ten, który pod nim spoczął.

Pam ięć o ofiarnym lek arzu nie w ygasła w ciągu dziesiątków lat, o czym świadczy relacja korespondenta „Ilustrow anego K u rie ra Codziennego”, Śle- dzińskiego, z jego rozm ow y ze starym B łażejem Im iaszem , k tó ry w 1936 r. m ieszkał w K ielcach 2. Im iasz, 97-letni starzec, praco w ał jeszcze jako domowy dozorca, a oprócz tego zajm ow ał się szewstwem , lutow ał g arn ki i n apraw iał piece. Z jego opow iadania dow iadujem y się, że leczył się on u doktora Laskow ­ skiego przez trzy lata, że chodził do niego do m ag istratu i do dom u i że k ilk a­ k rotnie lekarz sam przychodził do niego na K adzielnię. S ta ry tak go wspo­ m ina:

I żeby to choć kopiejkę wziął. Nie, ino zawsze darmo i darmo, a często to dał lekarstw o i zostaw ił parę kopiejek w domu.

I dalej praw i stary Błażej:

* W. Sledziński Ś w ia t r z e c z y w is ty i legenda w twórczości Stefana Żerom skie­ go. O załam any m promieniu, „Kurier L iteracko-N aukow y” 1936, nr 12, do­

240 Maria Urbańska

Ryc. 4. Grób Remigiusza Laskowskiego

Ludzie bogate, to pewno do niego w cale nie chodzili. On tylko leczył biednego. I nie tak jak to teraz doktor z Kasy Chorych: jeno parę m inut można z nim gadać. Jak noga boli, każe pokazać język, a już w ielką łaskę zrobi, jak włoży pod pachę taką rurkę [•••] Co on się pozna pod pachą, jak mnie noga boli. I zaraz zapisze le ­ karstwo, jakąś lurę, żeby pić. Pan doktor Laskowski był taki, jak nie znajdzie na całym św iecie drugiego. Raz w nocy bolał m nie szkaradnie brzuch. Myślałem, że już umrę. Baba nieboszczka przykładała mi fajerki, mokre gałgany [...], ale nic nie po­ mogło. Polecieli w ięc i przyprowadzili pana doktora Laskowskiego. Przyszedł b ie­ daczek w nocy na K adzielnię i jeszcze przyniósł od razu leki. Tylko dał mi łyknąć czegoś i zaraz jak ręką odjął. W ymacał, w ystukał, a nawet nie pozwolił się za to w rękę pocałować. Szkoda, że umarł.

W P rom ieniu czytam y o leżącym za przepierzeniem chorym na nosaciznę parobku Piotrze, którego R aduski spostrzega podczas swej pierw szej w ędrówki po Łżawcu. B iedaka tego, k tó ry spow odow ał tragedię d ra Laskowskiego, fikcja powieściowa skazuje w krótce potem na śm ierć i pozostaw ienie tro jga dzieci na opiece niedołężnego starca-k am ien iarza. W w ersji Im iasza spraw a przed­ staw ia się inaczej:

A to wszystko przez tego łotra koniarza, co taką w strętną chorobą zaraził pana doktora. Każdego chorego uzdrowił, ale sam to już umarł. Pan Bóg rychło zabiera takich dobrych ludzi... Cóż, m usiało być tak, jak się stało... Pan doktór Laskowski wyzdrawiał zawsze tylko sam ych ropiatych, chodził do um ierających, tam, gdzie ludzie chorowali na najgorsze św iństw a. Tak samo z tym fornalem : zdzierał, jucha, skóry ze zdechłych koni, opraw iał psy u hycla, a na pewno żarł jeszcze z nich mięso. Musiało go przecież tknąć. A jak był już jedną nogą na tam tym św iecie — kto mógł się nim zająć jak tylko nie pan doktór Laskowski? No, zaraził się, biedactwo. Pan

R zeczyw istość i fikcja literacka w „Promieniu" Stefana Żeromskiego 241 Ryc. 5. Napis na nagrobku Remigiusza La­

skowskiego

doktor umarł niedługo, a ten fornal żył jeszcze kilka lat. K isał do końca życia i na koniec umarł. Ale on chyba więcej umarł z głodu niż z tej nosacizny. Ludzie spod cm entarza nosili mu jedzenie z litości. Przez okno podawali mu na takich kijach, bo każdy bał się zarazić.

Im iasz nie był tw orem fan tazji k orespo nd enta „Ilustrow anego K u rie ra ”. B yła to postać autentyczna, co au to ry ta ty w n ie stw ierd zają kielczanie, którzy go znali osobiście.

T ragedia doktora Laskow skiego była głęboko odczuta przez mieszkańców m iasta. Pisze o tym Noyszewski:

Na Żeromskim nadzwyczaj silne w rażenie w yw arła żyw a pamięć choroby zmar­ łego na krótko przedtem (dnia 24 grudnia 1895 r.) lekarza kieleckiego, doktora Re­ m igiusza Laskowskiego. B ył to człow iek m łody, powszechnie ceniony i szanowany za sw ą ofiarną, najczęściej bezinteresow ną pracę, śpieszący zawsze z pomocą cier­ piącym, wspierający ubogich, człow iek rzadkiej szlachetności. To prawdziwie chrze­ ścijańskie pojm ow anie posłannictw a lekarza przyprawiło go o straszną chorobę. W ezwany do chorego kam ieniarza zaraził się nosacizną, na którą m edycyna nie zna jeszcze lekarstwa. Pogrzeb jego był jedną w ielką m anifestacją współczucia i miłości w szystkich w arstw i narodowości miasta. W ielotysięczny tłum Polaków, Żydów i Ro­ sjan, inteligencji i biedoty — zaległ ulice Kielc, oddając hołd ofierze obowiązku *.

Remigiusz Laskow ski i W anda z P raussów stanow ili dobrane, głęboko do siebie przyw iązane m ałżeństw o. P ani W anda, córka d y re k to ra w arszaw sko-w

ie-8 S. Piołun-N oyszew ski, op. cit., s. 341.

2 4 a Maria Urbańska

deńskiej kolei, uczyła się n a pensji pani Sikorskiej w W arszawie. Przyszłego swego męża poznała jako stu d en ta m edycyny. M ieszkając w Kielcach, dokąd wkrótce sprow adzili się jej rodzice, p an i W anda utrzy m yw ała ożywione kon ­ ta k ty tow arzyskie i bardzo często b ra ła udział w k u ltu ra ln y c h oraz dobroczyn­ nych im prezach. Z arów no za życia męża, jak i po jego śm ierci chętnie p rzy ­ jeżdżała w raz z dziećmi do wsi K siąż Mały, m ajątk u swych kuzynów Koś- m ińskich. Miejscowość ta była szczególnie chętnie odw iedzana przez do ktora Rem igiusza z pow odu zasobnych w zw ierzynę lasów, był on bowiem zapalo­ nym m yśliw ym . Czas spędzano na spacerach, w izytach do okolicznych dw orów i wycieczkach konnych.

P ani W anda była m uzykalna, m iała piękny głos, odznaczała się w ykw intnym sm akiem , elegancją i w ytw om ością stroju, odnosząc tow arzyskie sukcesy na odbyw ających się w K ielcach dorocznych balach w R esursie O byw atelskiej i w H otelu Polskim . K o m ą adm irację jej w dzięków i kobiecego czaru z n a j­ dujem y w D ziennikach, gdzie Żerom ski k ilk ak ro tn ie ukazuje tę postać, któ rej obraz stał się pierw ow zorem k reacji artystycznej w ystępującej w P rom ieniu jako M arta Poziem ska:

...onegdaj byłem u pp. Ż[ółkowskich], gdzie spotkałem raz pierwszy śliczną do­ ktorową L[askowską]. Ma duże niebieskie oczy, nieruchome, leniw e, jakby zam a- gnetyzowane. W ydaje się, że przed tym i oczami unosi się obłok błękitny, rozciąga­ jący się aż na powieki. Śpiew ała mocnym pełnym uczucia głosem Konopnickiej Na

fujarce. (5 lipca 1888 r.)

Ryc. 6. Wanda Laskowska. Foto­ grafię w ykonał Jan Mieczkowski w W arszawie (róg Senatorskiej i Miodowej) (ze zbiorów Julii Las­

Rzeczyw istość i fikcja literacka w „Promieniu” Stefana Żeromskiego 243 Ryc. 7. Wanda Laskowska w okresie w do­

w ieństw a. Fotografię w ykon ał S. R achel­ ski w Kielcach, ul. Duża, H otel Europejski

(ze zbiorów Celiny Ciechanowskiej)

W dw a dni później spotyka ją au to r w raz z mężem w licznym gronie zn a­ jom ych w ogrodzie m iejskim , po czym bierze udział we w spólnej wycieczce n a K adzielnię. Je j opis kończy Żerom ski słowam i: „Nie zapom nę tego space­ r u ”. I nie zapom niał, gdyż w rażenia odniesione podczas tej tow arzyskiej eska­ pady posłużyły m u jako m ateria ł do artystycznego rozw inięcia w Prom ieniu przejażdżki do N iem raw ego. Poza staty stam i w y stęp ują i tu, i tam te sam e główne osoby: Żerom ski—R aduski i Laskow ska—Poziem ska, tylko stosunek tej ostatniej do R aduskiego jest inny, co jest fikcyjnym urzeczyw istnieniem m ło­ docianych m arzeń autora.

Trzecie spotkanie m iało m iejsce 15 października znow u w gościnnym dom u pp. Żółkow skich:

Gdyśm y przyszli, w pokoiku mojej przyjaciółki p. K[opeć] zastaliśm y»panią do­ ktorową L[askowską]. Sm utny pokoik chorej zam ienia się w w esołe zacisze; choć w iatr b ije w szyby — tam ciepło jest i miło, w esoła rozmowa jak rój m otyli w dzień w iosenny przebiega z przedm iotu na przedmiot, przeplatana śm iechem prześlicznej doktorowej. O bserw owałem ją ze ścisłością antykwariusza. Jakaż śliczna! Oczy ma nader podobne do oczu pani H eleny [Radziszewska — przyp. M. U.], cokolw iek tylko bledsze, lecz za to oprawa tych oczu je stt niew ym ow nie piękna. W ydaje się, że nie­ ustannie toną w e łzach, dlatego też w ydają się tak sm utnym i. Gdy m ówi do ko­ goś —; zwraca się całą sw ą osobą z żyw ością i odwagą osób pięknych. Można jej pozazdrościć ruchów i czarodziejstw a w ym ow y. Mogłoby się zdawać, że kokietuje nieustannie — tym czasem to jej sposób patrzenia [...] Cóż za w łosy olbrzymie, obcią­ żające tę klasyczną głow ę tak niem iłosiernie; jest ich takie bogactwo, że nie w ia ­ domo, co podziwiać pierw iej — oczy czy w łosy, brwi jak lekkie łuki czy ten nie­ opisanie piękny profil, lin ię tego noska, prostego jak naciągnięta cięciwa, zdolnego tyle się zginać, gdy się śm ieją usta, ile się w łaśnie zgina dotknięta palcem cięciwa. A ow al twarzy! Co za linie, jak one się nazywają, jak je opisać? Urąga ta piękność

Maria Urbańska

Ryc. 8. Stanisław Laskowski jako uczeń gimnazjum. Fotografię w ykonał Zakład Fotografii A rtystycznej M. Januszkiewicza w Warszawie, Nowy Świat nr 35 (ze zb io­

rów Julii Laskowskiej)

wszelkiem u opisowi, drwi z zamiaru pochwycenia choćby szczegółów — a ta całość, ta talia dojrzałej piękności uśmiechająca się ciepłem rozkosznych marzeń. Z lu bo­ ścią ogarniasz ją wzrokiem, a wzrok pociągany gw ałtowną siłą atrakcji wznosi się ku oczom tej bogini [...] Ileż byś dał za jedno spojrzenie tych oczu, za jeden uśmiech tych ust ofiarowany tobie. (Dzienniki, 16 X 1888 r.)

Z ajęta po śm ierci męża w ychow yw aniem swych dzieci, utrzym yw ała pani W anda w dalszym ciągu ożywione k o n tak ty tow arzyskie. W raz z dziećmi za­ m ieszkał» w w ynajętym przez b ra ta męża, doktora B ronisław a, lokalu przy ulicy L eonarda. W ychow anie dzieci nastręczało dużo kłopotów.

Będąc ciężko chorą w yjechała pani W anda do K rakow a do swej ow dow ia­ łej m atki, k tó ra m ieszkała u zakonnic P elczarek nad R udaw ą przy ulicy G a rn ­ carskiej. Tam po przebyciu kilku operacji zm arła na rak a piersi. Została po­ chow ana w K rakow ie.

Doktorstw o Laskow scy mieli czworo dzieci. N ajstarsze z nich, S tanisław , był chłopcem w ybitnie zdolnym , ale sam owolnym , nastręczającym swym za­ chow aniem w ielu tro sk m atce i stryjow i. Nie ukończywszy^ szkoły średniej w yjechał za granicę, w stąpił do Legii Cudzoziemskiej, b rał udział w I w ojnie św iatow ej, walczył pod V erdun, gdzie stracił oko. Po pow rocie do k ra ju z a r ­ mią H allera dowodził oddziałem p artyzanck im na kresach. W czasie okupacji hitlerow skiej m ieszkał u b ra ta Zdzisław a w Krzeszowicach, pracując w cha­ rakterze leśniczego. Po w ojnie m ieszkał w K atow icach.

Posiadał zdolności literackie, ale nie ukończył żadnego utw oru. Nie ukoń ­ czył też tłum aczenia na język polski K oranu. Znał języki: niemiecki, rosyjski,

R zeczywisto ść i fikcja literacka w „Promieniu" Stefana Żeromskiego 245 francuski, turecki, arabski i annam ski. Je s t bohaterem książki Jim a P okera w ydanej w W arszaw ie w 1931 r. pod ty tu łe m B łęk itn i rycerze, w k tórej w y­ stępuje jako S tanisław K orab.

Drugi syn Laskow skich, Zdzisław, po ukończeniu gim nazjum w Kielcach i po studiach na W ydziale Leśnym w D ublanach został zarządzającym lasów w dobrach Potockich.

Ceniony jako doskonały fachowiec, św ietnie sytuow any m aterialnie, bardzo przysto jny i obdarzony zaletam i tow arzyskim i, cieszył się dużym powodzeniem u kobiet. M ałżeństw o jego było nieudane. W ostatnich latach życia rozw ie­ dziony em ery t inżynier leśnik zam ieszkał w Gorzowie W ielkopolskim . Ko­ respondow ał z piszącą te słowa i zam ierzał przyjechać do W arszaw y w celu om ówienia spraw dotyczących rodziny Laskow skich i udostępnienia posiada­ nych cennych pam iątek rodzinnych, w śród któ ry ch m iały się znajdow ać listy H enryka Sienkiewicza. Przew lekła choroba i śm ierć, k tó ra nastąpiła 27 w rze­ śnia 1968 r., przekreśliły te zam iary.

C órka Zofia po ukończeniu szkoły średniej i studiów we F ry b u rg u najpierw pracow ała w W arszaw ie na pensji p. K ow alczyków ny w charak terze nauczy­ cielki, a następnie jako urzędniczka w M inisterstw ie W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Odznaczała się nieprzeciętną urodą i wdziękiem. P rzekaz rodzinny podaje, że była częstym gościem w dom u prezydenta Mościc­ kiego, którego żona chętnie grom adziła u siebie byłych studentów' swego męża. Urodzony 20 listopada 1895 r. M arian F ranciszek m iał w dniu śm ierci ojca m iesiąc i pięć dni. K ształcił się w gim nazjum kieleckim , przed którego ukoń­ czeniem w stąpił do Legionów Piłsudskiego. W okopach nabaw ił się gruźlicy. T roskliw a opieka stry ja i k u ra cja w Zakopanem , gdzie przebyw ał pod opieką siostry Zofii, nie zdołały utrzym ać go przy życiu. Z m arł 2 czerwicą 1916 r.

Ryc. 9. Zdzisław Laskowski w latach m ło­ dzieńczych. Fotografię wykonała Pracow ­ nia Nowoczesnej Fotografii Hennera we

246 Maria Urbańska

N ależy też poświęcić trochę uw agi braciom Rem igiusza Laskow skiego, zwłaszcza interesującej postaci doktora B ronisław a. Po ukończeniu w 1878 r. gim nazjum w Siedlcach, a następnie W ydziału Medycznego na U niw ersytecie W arszaw skim w 1883 r., rozpoczął p ra k ty k ę lekarsk ą n a rodzinnym P odlasiu w C zem iernikach i R adzyniu koło Siedlec i Łukow a. N astępnie przeniósł się do Olkusza, a stam tąd po śm ierci b ra ta Rem igiusza do Kielc. Pośw ięciw szy się n iełatw ej, jak w idzieliśm y, spraw ie w ychow ania dzieci zm arłego b ra ta , dla zdobycia środków na ich u trzy m an ie i kształcenie przez trzydzieści la t pełnił w K ielcach różne funkcje: lekarza m iejskiego, kolejowego, szkolnego w Szkole H andlow ej im. Śniadeckich, zajm ując się jednocześnie rozległą p ra k ty k ą p ry ­ w atn ą. Między innym i był dom owym lekarzem H enryk a Sienkiew icza i z tej ra cji odw iedzał Oblęgorek, przyw ożąc stam tąd k u uciesze dzieci sw ych b raci kosze w ybornych owoców, zwłaszcza dorodnych brzoskw iń. Odznaczał się su­ m iennością w spełnianiu obowiązków i zacnością ch arak teru , co m u jednało uznanie pacjentów i kolegów. Podobnie jak jego b ra t sta ł się on rów nież ofiarą swojego zawodu; po odw iedzeniu w Jędrzejow ie chorego kolegi, do ktora Pitasa, zaraził się od niego tyfusem plam istym . W czasie jego choroby tłum y kielczan otaczały dom przy ul. Leonarda, oczekując na wiadom ości o stanie jego zdrow ia. Wieść o śm ierci popularnego lekarza w yw ołała ogólny żal, na co w skazują w spom nienia pośm iertne zamieszczone w prasie lekarskiej. Z m arł 15 grudn ia 1918 r.

N ajm łodszy z braci, Jan, z zawodu agronom , dzierżaw ił w dobrach P otoc­ kich wieś Żabce, później przeniósł się do Kielc, gdzie na prośbę b ra ta B

roni-Ryc. 10. M arian Franciszek Laskowski w w ieku dziecięcym . Fotografię wykonał

R zeczyw istość i fikcja literacka w „Promieniu” Stefana Żeromskiego 2 4 7

Ryc. 11. Leon Możdżeński. Fotografię w y ­ konał W. Twardzicki w W arszawie (ze

zbiorów Ireny Możdżeńskiej)

sław a zam ieszkał w raz z nim w dom u przy ul. Leonarda. M iał liczną rodzinę, -którą u trzy m yw ał odtąd z poborów urzędniczych. Z jego pięciorga dzieci żyją: córka Ju lia, m ieszkająca w W arszaw ie em erytow ana urzędniczka In sty tu tu Geologicznego, m ieszkająca w Łodzi córka H elena W ernicka i syn Rem igiusz, em erytow any adw okat, k tó ry m ieszka w Kielcach.

B iografię Rem igiusza i B ronisław a Laskow skich uzupełniają odnalezione dokum enty. W ojewódzkie A rchiw um P aństw ow e w K ielcach posiada ślad y pobytu obu braci w tym mieście. Są nim i spisy pracow ników M ag istratu m ia­ sta Kielc za lata 1887, 1891, 1893, 1894 i 1895.

Oto ich brzm ienie w języku rosyjskim :

„Памятная книжка на год 1887. Городовой врачь Ремигий Григорьевичъ Ляс- ковский, класс должности — VIII, въ служ бе съ 2 августа 1887 г. „D ow iadujem y się więc, że Rem igiusz Laskow ski został m iano w an y lekarzem m iejskim w K ie l­ cach 2 sierp n ia 1887 r.

Taż sam a „Памятная книж ка” w ydana w ro k u 1891 głosi: „М агистрагь Гу­ бернского Города Кельцъ. Городовой врачъ VIII класса не имеющий чина Реми­ гий Григорьевичъ Лясковский”. W ro k u 1894 w spisie pracow ników M ag istratu m. K ielc w dalszym ciągu fig u ru je: „Исполняющий должность Городового Врача кол. ассесоръ Ремигий Григорьевичъ Лясковский”, a więc już „с чиномъ”. Ju ż w ro k u poprzednim inny dokum ent, a m ianow icie „Адрес-Календарь долж ност- ны хъ лицъ келецкой губернии на 1893 г.”, czyli w ykaz pracow ników g u b erni kieleckiej, podaje n a str. 98: „Магистратъ Губернского Города К ельцъ. Исполня­ ющий должность Городового Врача VIII кл., Титулярный Советник Ремигий Гри­ горьевичъ Лясковский кавалеръ ордена Святого Станислава 3 степени”, a więc już radca ty tu la rn y odznaczony O rderem św. Stanisław a 3 stopnia.

248 Maria Urbańska

Ryc. 1,2. D aw n a k sięg a rn ia L eona M ożd żeń sk iego o jed n y m oknie w y sta w o w y m , do której w ch o d ziło się po stopniach

Na tym u ry w a ją się ślady pracy doktora Rem igiusza Laskow skiego w cha­ ra k te rz e kieleckiego lekarza m iejskiego.

„Памятная книжка Келецкой Губернии на 1903 г.” w spisie pracow ników w y­ m ienia B ronisław a Laskow skiego z bardziej szczegółowym i danym i, dotyczą­ cymi jego osoby.

„Городовой врачъ — кол. советникъ Брониславъ Григорьевичъ Лясковский, римско-катол., кавалеръ ордена св. Анны 3 степ, имеетъ серебряную медаль в па­ мять царствования Императора Александра Ш -го, окончилъ Императорский Вар­ шавский Университетъ по медицинскому факультету, со степенью лекаря, холо­ стой, жалованья 550 руб”. Jest to jedyny ślad studiów doktora B ronisław a Las­ kow skiego na U niw ersytecie W arszaw skim . U niw ersytet, niestety, żadnych do­ k um entów sprzed ro k u 1914 nie posiada.

Z „Памятной книжки на годъ 1896” d o w ia d u je m y się , że m ie jsc e doktora R em ig iu sza z a ją ł je g o b ra t B r o n isła w : „Магистратъ Губернского Города Кельцъ Городовой врачъ, надворный советникъ Брониславъ Григорьевичъ Лясковский” — g ło s i d o k u m e n t, w y m ie n ia ją c p r a c o w n ik ó w M a g istra tu m ia sta K ie lc w tym rok u .

P a ra fia św. W ojciecha w K ielcach w księdze m etry k a ln e j za rok 1895 po­ siada pod N r 319 a k t zgonu Rem igiusza Laskowskiego.

Zgodnie z w prow adzeniem w 1868 r. przez rząd rosyjski swego języka do akt stan u cyw ilnego dokum ent ten jest n ap isan y po rosyjsku. B rzm ienie polskie m ają jedynie u ję te w naw ias im iona i nazw isko zm arłego oraz podpis jednego ze św iadków . W raz z w prow adzeniem w księgach p arafialn y ch K rólestw a K on­ gresow ego języka rosyjskiego pojaw iła się w nich ju lia ń sk a rachuba czasu, czyli tzw. styl stary. Ta rach u b a czasu b yła tylko kalen darzem rów norzędnym , tzn. podaw ane b yły zawsze d aty w obu stylach jednocześnie. D aty w edług ra ­

R zeczywisto ść i fikcja literacka w „Promieniu” Stefana Żerom skiego 249 chuby w yłącznie ju liańskiej w pisyw ano do dokum entów tylko na tery to ria ch wschodnich daw nej Polski, k tó re w skład królestw a nie weszły. W akcie zgonu Remigiusza Laskow skiego juliań sk a rach u b a czasu jest zastosow ana jako k a ­ lendarz rów norzędny. Czytam y:

Состоялось въ гор. К ельцахъ двенадцатого (двадцать четвертого) декабря ты­ сяча восемьсотъ девяносто пятого года въ десять часовъ утра. Явились жители •гор. Кельцъ Эмиль Пендовский Смотритель Келецкой Св. Александра больницы пятидесяти летъ и ксёндз Бронислав Обуховичъ сорока летъ от роду и объявили, что въ К ельцахъ сегодня въ пять часовъ утра умеръ Ремигий Юлиян (двухъ имёнъ) Лясковский (Remigiusz Ju lia n Laskow ski) Келецкий Городовой Врачъ, Докторъ Медицины, женатъ, тридцати девяти летъ отъ роду, сынъ Григория и Эмилии изъ Завадзкихъ оставивъ вдову ж ену Ванду Марию урожденную Прауссъ. По наочномъ удостоверении о кончине Лясковского актъ сей явившимся прочитанъ и ими подписанъ”. Э. Пендовский Кс. Адам Кулинский X . Br. O bu- chowicz

W zw iązku z chorobą doktora Rem igiusza Laskow skiego polski św iat le k a r­ ski poniósł jeszcze jedną stratę, i to stra tę dojm ującą, w osobie słynnego w a r­ szawskiego chirurga, doktora Franciszka Jaw dyńskiego.

Oto co pisze w pośm iertnym w spom nieniu ch iru rg w arszaw skiego szpitala dla dzieci, dr R. Jasiński:

W grudniu 1895 r. pospieszył Jaw dyński z cechującą go gorliwością koleżeńską do Kielc, w ezwany do chorego kolegi Laskowskiego, i tam podczas operacji zaraził się od niego nosacizną, a dnia 21 stycznia 1896 r. po czterotygodniowych strasznych cierpieniach fizycznych i moralnych zakończył żyw ot [...]. Szkoda, w ielka szkoda [...] tego pioniera postępu, wybornego obywatela, zacnego człowieka i nieodżałow a­ nego, kochanego kolegi ‘.

A utor w ym ienia przy tym szereg prac naukow ych zm arłego, świadczących o jego w ielkich zasługach w dziedzinie chirurgii.

A u to r drugiego w spom nienia pośm iertnego poświęconego tem u w ybitnem u lekarzow i, A ntoni Leśniowski, pisze, że był to „Jed en z najdzielniejszych chi­ rurgów polskich, jeden z tych, którzy niezm ordow aną swą pracą przyczynili się do w zniesienia chirurgii naszej do szczytów niebyw ałych” 5. B yła to strata odczuta nie tylko przez najbliższych w spółpracow ników doktora Jaw d y ń sk ie ­ go; odczuł to rów nież jako bolesny cios polski św iat nauki.

W Prom ieniu w ystępuje też re d ak to r „G azety Ł żaw ieckiej” Olśniony, którego prototypem był Stanisław Sienicki, stary znajom y Żeromskiego, o któ ry m są liczne w zm ianki w D ziennikach. U rodził się on w K ielcach 16 k w ietn ia 1850 r., tam ukończył szkołę średnią i rozpoczął k a rie rę urzędnicżą. W stopniu asesora sądowego przeryw a pracę w tym zawodzie i poświęca się dziennikarstw u. Po­ czątkowo był korespondentem pism w arszaw skich („K urier C odzienny”, „K u­ rier W arszaw ski”, „G azeta P o lsk a”), w któ ry ch ogłaszał arty k u ły o tem atyce ekonom icznej oraz inform acje bieżące, następnie jednak wchodzi w porozu­ m ienie z A rkadiuszem P łoskim i 23 g ru d n ia 1874 r. obejm uje po nim „Gazetę K ielecką”, której staje się w ydaw cą i red ak to rem w ciągu p raw ie 30 lat, to znaczy do śm ierci, k tóra n astąp iła nagle w drodze do w si W erbka. W num e­ rze 37 „G azety K ieleckiej” z dnia 15 m aja 1904 r. znajdu jem y wiadom ość: „Śp.

4 „Gazeta Lekarska” 1896, nr 6, s. 113— 116. 5 Ibidem, s. 116.

250 M ana Urbańska

Stanisław Sienicki, R edakto r «Gazety K ieleckiej», zm arł dn. 8 m aja we wsi W erbce pod Pilicą przeżyw szy la t 54”. Oprócz inform acji o pogrzebie oraz w spom nień o zm arłym podano nazw iska licznych kielczan, którzy zam iast kw iatów na tru m n ę zm arłego re d ak to ra przeznaczyli ofiary na cele społeczne. N um er ten za w ydaw cę i red ak to ra podpisał b ra t Sienickiego Stefan. N um er 36 „G azety K ieleckiej”, k tó ry ukazał się w dniu śm ierci Sienickiego, był jeszcze podpisany przez niego.

W śród w ystępujących w P rom ieniu kielczan znaleźli się i księgarze. N aj­ pierw więc poznajem y księgarnię Saula Glockiego, w k tórej R aduski został obsłużony przez m łodego ryżego subiekta. K sięgarnia ta, jak tw ierdzą starzy, zasiedziali kielczanie: pułkow nik G ierow ski w swoich nie w ydanych w spom nie­ niach oraz S tanisław K ról, w ieloletni księgarz i au to r arty k u łu o księgarniach kieleckich — była w łasnością przybyłego z W arszaw y w 1862 r. M ichała G old­ h aara, k tó ry założył ją n ajp ierw przy ulicy M ałej, a następnie przeniósł do własnego domu przy ulicy Dużej (dziś ulica Świerczewskiego). Nazwa firm y brzm iała „M ichał G oldhaar, K sięgarnia i skład n u t oraz m ateriałów piśm ien­ n ych”. O księgarni tej bardzo pochlebnie w yraża się „P am iętnik K ielecki” Z rok u 1874, k tó ry stw ierdzając, że „Ruch um ysłow y w K ielcach daje n ie p o ­ rów nanie pokaźniejsze cyfry niż w innych pro w incjonalnych m iastach K ró ­ lestw a”, przypisuje to w pierw szym rzędzie k sięgarn i G oldhaara prow adzonej „inteligentnie i z w łaściw ą znajom ością p rzedm iotu ”. K sięgarnia ta utrzy m y ­ w ała stałe stosunki z W arszaw ą, skąd dw a razy w tygodniu sprow adzała n a j­ świeższe publikacje prasow e i wszelkie obstalunki załatw iała w ciągu kilku dni. P osiadała ona bogatą, bo liczącą 10 000 tom ów czytelnię, ciągle pow ięk­ szaną, w k tórej obok utw orów beletrystycznych były rów nież dzieła histo­ ryczne, popularnonaukow e, podróżnicze i inne, a w śród nich nielegalnie spro­ w adzane z zaboru austriackiego z narażeniem się władzom carskim . W liście do autorki tej pracy z dnia 31 stycznia 1971 r. Stanisław K ról zaznacza, że będąc najpow ażniejszą tego typu placów ką w K ielcach zatru d n iała ona dwu subiektów : G ustaw a G oldw assera i ryżego Leona Grostala* o któ ry m wspo­ m ina Żerom ski, a któ ry później został w łaścicielem księgarni „Leon i S półka”. P rzy tej sam ej ulicy Dużej pod n r 15 m ieściła się księgarnia Leona Moż- dżeńskiego, w ystępującego w Prom ieniu jako stary antykw ariusz.

S tanisław K ról pisze:

Każdy, kto zna ów czesne stosunki kieleckie, przyzna, że owym sędziwym anty- kwariuszem, znawcą i zbieraczem starych druków i takim ich miłośnikiem , że czę­ sto nie chciał się z nim i rozstawać, był Leon Możdżeński. Miał on księgarnię w do­ mu, który przetrwał do dnia dzisiejszego, a w którym obecnie się mieści filia Wo­ jewódzkiej i M iejskiej Biblioteki Publicznej.

W posiadaniu pani Iren y M ożdżeńskiej znajduje się korespondencja, którą Leon Możdżeński prow adził z m ieszkającym podówczas w W arszaw ie synem S tanisław em , studentem praw a na U niw ersytecie W arszaw skim . Z tego źródła dow iadujem y się, że księgarnia prow adziła działy: książek, czasopism, pod­ ręczników szkolnych, n u t i m ateriałów piśm iennych. K sięgarz w ykorzystyw ał pobyt syna w W arszaw ie, by za jego pośrednictw em zaopatryw ać księgarnię w potrzebne m ateria ły oraz w ykonyw ać zam ów ienia klientów . W ysyłano je albo przez okazje, albo „przez fu rm a n a ” lub też „ k u rie rk ę ” . Książki i n u ty zam aw iane b y ły u Gebethnera-, O rgelbranda, G lücksberga, B reslauera, H

er-Rzeczywisto ść i fik cja literacka w „Promieniu” Stefana Żeromskiego 251 m an stad ta i M ierzbacha. N ajlepiej u kładały się stosunki z G ebethnerem i O r­ gelbrandem . W liście z dnia 19 listopada 1868 r. Leon Możdżeński pisze do syna:

Czytałem onegdaj o śm ierci biednego Orgelbranda. W ydaniem Encyklopedii Po­ wszechnej pozostaw ił [on] dla siebie pomnik bardzo szacowny i trwały.

Żerom skiego m usiała bardzo pociągać filozofia chrześcijańska i lite ra tu ra hagiograficzna, czemu n iejednokrotnie d a je w yraz w swej twórczości, m.in. i w P rom ieniu, na co w skazuje scena nabycia przez R aduskiego Ż yw o tó w oj­

ców św. H ieronim a. Dzieła tego ty p u spotykał praw dopodobnie przyszły pisarz

w a n ty k w a m i starego „b ibularza”. P rzypuszczenie to rodzi nadesłany przez panią Irenę M ożdżeńską ich wykaz, w k tó ry m znalazły się również i dzieła naukow e. K ilka z nich podajem y: C antú Cezar Historia powszechna, M ommsen T heodor H istoria rzym ska, O rgelbrand E ncyklopedia, A lm anach Goethe.

K sięgarnia do roku 1902 istniała pod firm ą „Leon M ożdżeński”, c h o ć 'ju ż w roku 1894 nab y ł ją lub też został jej w spółw łaścicielem księgarz z Pińczowa Ja k u b B em sar. Leon Możdżeński zm arł w 1901 r.

W przypisie redakcyjnym na s. 51 w ydanego w 1960 r. przez PIW tom u p rac W acław a Borowego O Ż ero m skim czytam y, że w K ielcach żyje jeszcze pam ięć o tym , jak Żerom ski jako uczeń gim nazjum „w ykupyw ał rzadkie książ­ ki w m iejscowej a n ty k w a m i”. Inform acja ta budzi zastrzeżenie. Z nana jest pow szechnie sytuacja m ateria ln a Żerom skiego z okresu jego pobytu w gim na­ zjum , a z D zienników wiem y, z jakim tru d e m zdobyw ał interesujące go książki:

Moll obiecał mi pożyczyć Historii Powszechnej Cezara Cantú. [...] Och, gdybyż to dostać tej Historii — jaki ja bym był szczęśliwy! (241 1883 r.)

W iemy, że dzieło to znajdow ało się na półkach an ty k w a m i Możdżeńskiego, o czym odw iedzający ją Żerom ski m usiał wiedzieć, mimo to jednak u prag nio ­ ną książkę stara się zdobyć drogą pożyczki od kolegi. Tą drogą zdobywa szereg in n ych książek, b y najm niej nie „rzad k ich ” , o czym często czytam y w D zien­

nikach.

K sięgarnia Leona Możdżeńskiego odegrała n atom iast inną rolę w życiu pisarza. N ajw idoczniej pew ne szczegóły często odw iedzanej an ty k w a m i w y­ w a rły na Żerom skim ta k silne w rażenie, że stały się czynnikiem kształtującym jego w yobrażenia o tym przedm iocie, co znalazło artystyczny w yraz w Pro­

m ieniu. Zwłaszcza n ieza tarte w rażenie m usiał na nim w yw rzeć odznaczający

się chłonnością in telek tu aln ą i p asją bibliograficzną jego właściciel, skoro au to r uczynił go w yrazicielem znam iennej cechy swej osobowości — k u ltu książki i upodobań bibliofilskich. Scena w an ty k w ariacie to pokłon złożony tej w yróżniającej się na tle prow incjonalnego m iasta postaci, z którą pisarz łą ­ czył swe m łodzieńcze w spom nienia.

W arstw ę treściow ą Prom ienia wzbogaca opis „kątów rodzinnych” w raz z poezją ojczystego k ra jo b razu . F ik cy jn y Łżaw iec — to realistyczny obraz K ielc, ukazanych „od przedm ieścia do przedm ieścia” w raz ze znajdującą się w jego „m iejscach p ry ncypialny ch” kościelną wieżą, hotelem , księgarnią, an ­ ty kw ariatem , ulicam i, ry n k a m i i pięknym obrazem m iejskiego ogrodu. Spo­ strzeżenia jadącego „ d ry n d ą ” ze stacji kolejow ej, a następnie w ędrującego ulicam i m iasta R aduskiego są odczuciam i otaczającego św iata przez samego autora, co w ery fik u je zapis w D zienniku (30 m arca, 3 kw ietnia 1888 r.).

2-Í2 Mana Urbańska Ryc. 13. Dworek w Ciekotach w o ­ statnich latach życia W incentego Żeromskiego, ojca pisarza. Fotokopia zdjęcia J. Gębi- cy, zam ieszczone­ go w czasopiśmie „Radostowa” 1937,

nr 12, s. 19Э

Topografia Łżawca, w głów nych ry sach odpow iadająca Kielcom, w szcze­ gółach zaw iera syntezę różnych cech, podporządkow aną koncepcji arty sty cz­ nej. Inaczej natom iast ustosunkow ał się Żerom ski do ukochanych Ciekot, k tó ­ re pod postacią N iem raw ego opisuje w nie zm ienionym kształcie.

Znam y dokładnie ten „kąt rodzinny” Żeromskiego, którego obraz stw o­ rzyły liczne wypowiedzi pisarza. Jeden z nich — to zapis w D zienniku pod datą 12 lipca 1888 r.:

Dworek nasz biały [•••] z swym gankiem tak prześlicznie dzikim obrośnięty wi­ nem, z swymi błyszczącymi oknami, z lipami, modrzewiem, wierzbami i gruszą.

Obraz ten ma przed oczami siedzący na wzgórzu Raduski, który w czasie wycieczki do N iem raw ego odłączył się od reszty tow arzystw a, by w samotności nasycić się widokiem utraconego rodzinnego gniazda:

Czarny dach dworu lśnił się w słońcu, ściany jasno bielały między w ysokim i lipami. Oto stary modrzew, oto droga wjazdowa, oto młyn i w ielkie olchy, zw ie­ szone nad stawem.

Chcąc pokazać gościom „w szystkie piękności tych sw^oich stro n ” zaprow a­ dził R aduski Elżbietkę do nadrzecznych olszynek. S truga zap lątan a ciemnym n urtem między długie szeregi olch — to L ubrzanka, k tó ra i dziś z „cichym szem raniem , ocieniona kępam i soczystej, zielonej tra w y ” przelew a się „po r u ­ m ianych i siwych k am ykach”. I dziś zaw ieszona jest nad jej n u rtem p ry m i­ tyw na kładka. To przetrw ało. Ale nie ma już dw orku, k tó ry spłonął w 1900 r., znikł modrzew, wysechł staw, przestały istnieć rosnące nad nim olchy i wierzby.

R zeczyw istość i fikcja literacka w „F'romieniu” Stefana Żeromskiego 253 dzo m iejsce to kocham , uczułem, że miłość do tego gniazda mojego jest n ie­ zm ienną” (D zienniki, 12 lipca 1883 r.). Miłość ta p rzetrw ała do końca. Żerom ski prag n ął tam powrócić na stałe, o czym św iadczy jego podanie do M inisterstw a R olnictw a i Dóbr P aństw ow ych, w którym , już jako sław ny pisarz, zw raca się do rządu, zgłaszając chęć nabycie w C iekotach „dom u m ieszkalnego, zabudo­ w ań gospodarczych i około 40 m órg g ru n tu za cenę i na w aru nk ach przez rząd przy parcelacji ustanow ionych” 6.

U kazanie miłości Żerom skiego do „rodzinnych k ątó w ” i jego tęsknoty za utraconym gniazdem dostarcza ważnego elem entu określającego jedną z pod­ niet tw órczych, k tóre skłoniły pisarza do u kształtow ania artystycznej wizji w om aw ianym dziele.

Celowi tem u ma służyć również i pozostały m ateriał fakto- i ikonograficz­ ny zebrany i przedstaw iony tu w obszernym skrócie.

254 Maria Urbańska РЕАЛЬНОСТЬ И ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ВЫМЫСЕЛ В РОМАНЕ ЛУЧ СТЕФАНА ЖЕРОМСКОГО Предметом анализа является келецкая действительность, послужившая Ж е ­ ромскому материалом для создания худож ественны х образов в романе Л уч, и ее отражение в произведении. Одним из источников художественного вымысла в романе явились, по мнению автора статьи, горестные переживания и испытания писателя, связанные с пред­ принятой им во время пребывания в Кельце осенью 1896 г. попыткой создать издательский консорциум, а такж е со столкновением романиста с затхлой жизнью захолустного городишка. Герой романа, Радуский, переживает лучную драму, во многих эпизодах кото­ рой отразились подробности биографии писателя. Вторым стимулом, побудившим Ж еромского обогатить художественную ткань романа, явилось вторичное столкновение с жителями Кельце и их делами. Осо-~ бое место в ф абуле романа Л уч занимает семья Лясковских, в особенности ж е трагически погибший врач Ремигиуш Лясковский, прообраз доктора Зыгмунта Поземского, а такж е жена Ремигиуша, Ванда Лясковская, прототип Марты По- земской. Ее литературный портрет отражает переживания автора гимназическо­ го периода его жизни. Очередными представителями келецкой общественности, воспроизведенными в романе, являются редактор „Газеты Келецкой” Станислав Сеницкий, прообраз редактора Ольснёны, и книгопродавцы Леон Гросталь и Леон М ождженьский, прототипы „маленького рыжеватого продавца” и старого букиниста. В романе Л у ч запечатлены такж е воспоминания писателя о местах, в которых прошло его детство и юность. Топография Кельце нашла отражение в х у д о ж е ­ ственных образах: в описаниях Лжавеца и Цекоты (милого „семейного уголка”); „все красоты” родного города воспроизведены в образе Немраве.

REALITY AND FICTION IN STEFAN ŻEROMSKFS PROMIEŃ (RAY) The article deals w ith representation of realities of K ielce which helped Że­ romski build a fictional im age in his novel entitled ’’Prom ień” (Ray).

One of the stim uli to create the fictional plot of the novel was the w riter’s bitter experiences connected w ith an unsuccessful attempt to establish in Kielce during his stay in autum n 1,896, a publishing consortium and, besides, his direcl contact w ith life in a remote provincial town.

The hero of the novel, Raduski experiencing a personal tragedy, has numerous biographical traits of the writer. A nother stim ulus that helped the author enrich the artistic images in the novel w as his renew ed contact w ith the inhabitants of K ielce and their problem s. A particular consideration is given to the Laskow ski fam ily — especially to tragically deceased Doctor Remigiusz Laskowski — a proto­ type o f Dr. Zygmunt Poziem ski in the novel and his w ife Wanda Laskowska — a prototype of Marta Poziem ska. Her literary portrait was sketched from the w ri­ ters ow n experiences during his grammar — school days.

Other representatives of the K ielce m ilieu in the novel include: Stanisław S ie- nicki, Editor of ’’Gazeta K ielecka” — a prototype of Editor Olśniony and booksellers

Rzeczyw istość i fik cja literacka w „Promieniu” Stefana Żeromskiego 255 Leon Grostal and Leon Możdżeński — prototype of ”a sm all red — haired shop assi­ stant” and an old antiquary.

In ”Ray” w e also find personal references to the places in w hich the w riter spent his childhood and adolescence, and w hich stim ulated his literary imagination.

Hence, the topography of fictional Łżawiec corresponds to that of K ielce and C iekoty — ’’beloved home spot and its all beauties to the picture of N iem raw e”.