Natura niszczy i tworzy: kształty powstałe na papierze w wyniku degradacji biologicznej
(na przykładzie księgozbioru oo. Kamedułów z Bieniszewa)
Ekaterina Sherengovskaya
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Abstrakt: Przechowywanej w niewłaściwych warunkach książce zagraża kilkanaście rodzajów bakterii, ponad300 gatunków grzybówi kilkadziesiąt gatunków owadów. Koloniebakteriitworzą na papierze głę bokie nadżerki, grzyby - różnokolorowe plamy i smugi, owady drążą długie korytarze i przetwarzają go w pyl. W procesie degradacji biologicznej niszczy się materiał, a jednocześnie w specyficzny sposóbpo- wstają unikatowe kształty irysunki, autorem którychjest sama Natura. Przykładem kolekcji mocno znisz
czonejprzez czynniki biologiczne ibędącej jednocześnieprzedmiotem badań stopnia degradacji mikrobio
logicznej jest liczący 1983 jednostki księgozbiór ojcówKamedułówz Bieniszewa. Księgozbiórzostałprze transportowany z klasztoru w Bieniszewie do Krakowa w 2013 roku iobecnie przechowywany jest w Bi
bliotece Jagiellońskiej. Warunki w klasztornej bibliotece nie sprzyjały przechowywaniu książek; nieodpo wiednia temperatura, ciągle wahania temperatur iwilgotności względnej powodowały iprzyśpieszały ich degradację. Zbiór przeszedł procedurę dezynfekcji w komorze dezynfekcyjnej mieszaniną tlenku etylenu idwutlenku węgla, jednak papier cały czas zawiera ślady intensywnej działalności mikroorganizmów iowadów, które tworzą unikatowe kształty i kompozycje graficzne. Udokumentowanie tych zniszczeń sta
nowiłopodstawędla projektu pt.,, Naturaniszczy itworzy ”, który składa się z 15 rysunkówautorskiej gra
fiki cyfrowej.
Słowa kluczowe: papier,zakażeniamikrobiologiczne,starodruk, Kameduli.
1. Wprowadzenie
Losy małych bibliotek klasztornych są różne i nie wszystkie księgozbiory mają dziś zapewnioną ochronę, opiekę, gruntowne prace konserwatorskie i bieżące reparacje. Obecnie problem opracowania księgozbiorów klasztornych nabiera szczególnej wagi dla niewielkich zgromadzeń zakonnych, które są bardzo ograniczone finansowo i nie mogą zapewnić cennym księgozbiorom odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, opracowania, warunków przechowywania oraz potrzebnej konserwacji. Najbardziej groź
ne dla kolekcji książkowych są czynniki biologiczne - przede wszystkim działalność mikroorganizmów i owadów.
Czynniki te są aktywne w najwyższym stopniu w księgozbiorach martwych, które Encyklopedia Współczesnego Bibliotekarstwa Polskiego określa jako „zespół materiałów niewykorzystywany ze wzglę
du na treść lub z przyczyn organizacyjno-administracyjnych”, księgozbiory takie wymagają szczególnej ochrony i dużych nakładów finansowych. Przyczynami organizacyjno-administracyjnymi niewykorzysta
nia książek mogą być: zły stan księgozbioru i brak funduszy na jego restaurowanie, brak odpowiednich pomieszczeń dla przechowywania i udostępniania księgozbioru, brak katalogu oraz brak zgody właścicieli do zatrudniania specjalistów od opracowania księgozbiorów starych lub przemieszczenia księgozbioru do bardziej odpowiedniego miejsca przechowywania. W ten sposób niewykorzystywany księgozbiór jest narażony na działanie czynników biologicznych i innych zniszczeń, a te z kolei zniszczenia powodują, że księgozbioru nie można udostępniać.
Rozwiązaniem problemu ochrony kolekcji książkowych należących do małych i mniej zasobnych zgromadzeń jest ich przekazanie (na zasadzie depozytu lub w darze) dużym bibliotekom, które po zgroma
dzeniu środków finansowych zapewnią książkom odpowiednią konserwację, opracowanie, skatalogowanie, miejsce oraz wymagane warunki przechowywania. Dobrym przykładem takiej postawy na gruncie polskim było przekazanie księgozbioru (około 12 tys. woluminów) zgromadzenia oo. Kamedułów z Bielan w Kra
82 Ekaterina Sherengovskaya
kowie Bibliotece Jagiellońskiej, w której przed udostępnieniem zbiorów przeprowadzono ich komplekso
we i wszechstronne zabezpieczenie. Kameduli zdecydowali się na przekazanie księgozbioru Bibliotece Jagiellońskiej, ponieważ warunki w klasztornej bibliotece nie sprzyjały przechowywaniu starodruków, nieodpowiednia temperatura, ciągłe wahania temperatur i wilgotności powodowały ich degradację, przede wszystkim biologiczną. Za przykładem kamedulskiego klasztoru w Krakowie do Biblioteki Jagiellońskiej został przekazany również na zasadzie depozytu księgozbiór drugiego klasztoru oo. Kamedułów w Polsce - w Bieniszewie koło Konina. Ten księgozbiór jest przykładem kolekcji mocno uszkodzonej przez czynni
ki biologiczne.
2. Przyczyny niszczenia książki
Podstawowe grupy przyczyn niszczenia książki
Istnieje wiele przyczyn niszczenia książek, przy czym ich zły stan zachowania może być wynikiem jednoczesnego działania kilku czynników, najczęściej jednak z perspektywy bibliotekoznawczej wyróżnia się trzy zasadnicze grupy przyczyn niszczenia księgozbioru:
1. przyczyny fizykochemiczne - światło słoneczne i sztuczne, nieodpowiednia temperatura, niewła
ściwa wilgotność powietrza, działanie gazów i zanieczyszczenie powietrza, różne rodzaje promieniowania, pyły, piasek i żwir, klęski żywiołowe, działanie pola magnetycznego;
2. przyczyny biologiczne - mikroorganizmy, owady, zniszczenia powodowane przez zwierzęta;
3. przyczyny mechaniczne - niewłaściwe przechowywanie i opakowanie, transport książek bez wła
ściwego zabezpieczenia, wystawy, niefachowo przeprowadzona konserwacja, pozostawianie w książkach różnych elementów metalowych, np. spinaczy, zniszczenia powstałe w procesie digitalizacji zbiorów.
Niektórzy badacze mówią o czwartej oddzielnej grupie przyczyn niszczenia księgozbiorów - przyczy
ny wynikłe z użytkowania książki (dotyczy przede wszystkim udostępnianych zbiorów bibliotecznych).
Uszkodzeń takich przy bieżącym użytkowaniu książki uniknąć praktycznie się nie da. Można wymienić tylko niektóre z nich: rozrywanie kart, załamywanie kart dla zastąpienia zakładek, zaznaczanie tekstu ołówkiem, atramentem, tuszem lub pisakiem, tłuste plamy po posiłkach lub kosmetykach, kserowanie lub skanowanie książek (narażenie ich na dużą siłę nacisku).
Przyczyny biologiczne
Biologiczne przyczyny niszczenia księgozbioru można podzielić na 3 podstawowe grupy:
1. zniszczenia spowodowane organizmami jednokomórkowymi (bakterie, promieniowce i inne), 2. zniszczenia spowodowane organizmami wielokomórkowymi (grzyby, mchy, porosty, owady i in
ne),
3. zniszczenia spowodowane gryzoniami i innymi zwierzętami.
W procesie biodeterioracji (rozkładu materiałów) pierwsze korozji mikrobiologicznej ulegają kleje, a następnie inne materiały, z których składa się książka: drewno, papier, skóra i pergamin. Grzyby także w pierwszej kolejności rozkładają kleje, zawierające włókna celulozy, doprowadzają do osłabienia struktu
ry kart i utraty ich właściwości fizykomechanicznych.
Owady są jednym z najgroźniejszych szkodników księgozbiorów. Owady uszkadzają nie tylko papier, drążąc w nim długie korytarze albo przetwarzając go w pył, żerują także na klejach, skórze, drewnie, per
gaminie. Za najbardziej rozpowszechnione owady w polskich bibliotekach uważa się żywiaka chlebowca, rybika cukrowego i - coraz rzadziej - pustosza kradnika.
Jeśli egzemplarz nosi ślady wygryzienia papieru, płótna i skóry lub jest mocno zanieczyszczony od
chodami zwierzęcymi jest to oznaką plagi gryzoni, mogą to być myszy domowe, szczury wędrowne lub szczury śniade. Szkodnikami w bibliotekach także mogą być inne zwierzęta oprócz gryzoni, np. wróble, jaskółki, gołębie, nietoperze, odnotowano nawet zagnieżdżanie się w pomieszczeniach bibliotecznych kun.
Biologiczne przyczyny niszczenia prowadzą do osłabienia struktury kartek i utraty właściwości me
chanicznych, papier staje się kruchy i łamliwy. Zakażenie mikrobiologiczne powoduje rozkład włókien celulozy: grzyby wnikają do wnętrza włókna, bakterie rozkładają włókna od strony zewnętrznej. Kolonie bakterii tworzą głębokie nadżerki i produkują znaczną ilość śluzu, powstają zauważalne ubytki papieru.
Grzyby natomiast prowadzą do pęknięcia włókna papieru, przy czym zatraca się jego kształt i obniżają się właściwości fizykomechaniczne, łącznie z całkowitym zniszczeniem struktury włókien.
Przy pracy z papierem książkowym trzeba zwrócić uwagę na takie objawy zakażenia mikrobiologicz
nego jak puszysta destrukcja i kamienienie papieru.
Zjawisko puszystej destrukcji często jest nazywane suchą pleśnią. Przyczyną tego schorzenia są grzyby należące do grupy podstawczaków. Najczęściej puszystą destrukcję obserwuje się na papierach długo- włóknistych czerpanych, rzadziej - na papierach maszynowych. Przy postępie puszystej destrukcji papier na brzegach książki staje się jaśniejszy, puszysty, bibulasty i stopniowo traci strukturę kartek. Powoduje również deformację bloku książki (wystaje on poza krawędzie oprawy), przy czym puszystą masę da się oddzielić od reszty bloku książki.
Kamienieniu ulegają książki, wykonane z papierów czerpanych. Zjawisko może dotyczyć całego bloku lub fragmentów książki, która uległa zalaniu albo pozostawała zawilgocona przez długi czas. Przy kamie
nieniu drobnoustroje doprowadzają papier do przemiany w bezpostaciową, pozbawionej budowy kartko
wej masę. Książki nie można otworzyć, jest przerośnięta przez drobnoustroje i sklejona śluzowatymi sub
stancjami, które są produktami rozkładu celulozy i śluzami grzybów.
Objawem zakażenia grzybem są różnokolorowe plamy na papierze. W tym przypadku kolonie grzy
bów rozwijających się na papierze wytwarzają zarodniki o różnej barwie i odcieniach. W niektórych przy
padkach po zabarwieniu plamy na papierze można wstępnie zidentyfikować rodzaj grzyba.
Często spotykanym i łatwym do oceny jest zjawisko foxingu. To zniszczenie przejawia się w po
staci drobnych, rdzawych plamek, gęsto występujących na kartach papieru. Plamki mogą mieć różnorodne kształty, niektóre podobne do gwiazdek i płatków śniegu, inne przypominają rude piegi, jeszcze inne mają okrągłe kształty o wyraźnie ciemniejszym obrzeżeniu, z punkcikiem w centrum (tzw. bawole oczka), nie
które plamki są rozległe i jasne, o postrzępionych brzegach (tzw. chmurki). Plamy foxingowe mogą wystę
pować bardzo licznie, pokrywając niekiedy całkowicie miejsca wolne od farby drukarskiej, która działa hamująco na ich rozwój. Plamy foxingowe liczne są na brzegach książek i na grafikach w słabo zadruko
wanych częściach tła, w książkach często tworzą zaplamienia w formie kuli, zaplamienia zmniejszają się w miarę przewracania stron i oddalania się od karty z centralną plamą. Foxingi o odmiennych kształtach mogą występować nieopodal siebie, ale niektóre plamy czasem tworzą wokół siebie strefy wolne od za- plamień. W świetle UV plamy foxingowe świecą na kolor pomarańczowy (odpowiada rdzawobrązowej plamie widzialnej w świetle dziennym) z niebieskim obrzeżeniem (strefa wokół plamy).
Do biologicznych przyczyn zniszczenia papieru zaliczają się także ślady pozostawione w książce przez owady. W Europie najbardziej znanymi szkodnikami drążącymi stary papier są: żywiak chlebowiec, pu
stosz kradnik i rybik cukrowy. Ostatni najczęściej skrobie papier klejony z użyciem klejów naturalnego pochodzenia, nie wygryza dziur, ale powstają one w przypadku cieńszego papieru. Gatunek ogryza papier zapisany (ołówkiem lub atramentem), zadrukowany, pokryty farbami lub złoceniami.
3. Kształty powstające na papierze w wyniku degradacji biologicznej
Plamy spowodowane organizmami jednokomórkowymi (przede wszystkim bakteriami) można określić jako bezkształtne i chaotyczne. Plamom brak symetrii, wzorów, nie są to kształty geometryczne. Chociaż same kolonie mają ledwo zauważalny kształt kulisty w średnicy około 2-4 mm, śluzowata konsystencja sprawia, że plama jest rozmyta, a brzegi mają nieregularne wypustki. Po powstaniu na papierze plamy (kolory pastelowe i niebieskie) szybko blakną, tracą wyrazistość, jaskrawość i przypominają zabrudzenie.
Wynikiem działalności bakterii na papierze są głębokie nadżerki i spora ilość śluzu. Plamy zostawione
84 Ekaterina Sherengovskaya
przez promieniowce przypominają jasny pyłek wtarty w papier lub bardzo jasne, pyliste plamki w różnych miejscach karty. Ślady często przypominają zarodniki grzybów, chociaż są od nich mniejsze, a na po
wierzchni pod mikroskopem widoczne są nitki i pseudostrzępki.
Kształty powstające na papierze w wyniku działalności grzybów odznaczają się regularnością i syme
trią. Są to przeważnie kształty geometryczne (kuliste, romby, trójkąty, prostokąty, pałeczki, ziarenka itd.).
W kształtach kulistych często jest wyraźnie zaznaczone centrum, różniące się kolorem od obwódki. Żywa grzybnia jest nitkowata, w niektórych przypadkach przypomina pajęczynę (np. sprężniaki) lub ziarenka (np.
workowce), pleśnie powstają na papierze w kształcie puszystego nalotu.
Zabarwienie podłoża papierowego przez grzybnię jest bardzo trwałe. Kolory grzybowych plam są nie
zwykle wyraziste, jaskrawe i różnorodne, intensywność koloru zachowuje się nawet po dezynfekcji gazo
wej. Plamy na papierze zakażonym różnią się kolorem w zależności od gatunku grzyba (różowe, żółte, szare, szarozielone, brązowe, oliwkowe, żółte, ceglaste, czarne itd.). Wyrazisty kolor może służyć do wstępnej identyfikacji gatunku, jednak dokładna identyfikacja rodzaju grzyba możliwa tylko w trakcie specjalistycznych badań laboratoryjnych.
Kształty zniszczeń pozostawione przez owady można łatwo odróżnić od śladów innych organizmów.
Jednak niektóre gatunki owadów (np. rybik cukrowy) pozostawia po sobie nadżerki, bardzo podobne do nadżerek powodowanych przez działalność bakterii. Rybik cukrowy tylko oskrobuje papier, nie wygryza
jąc w nim dziur, pozostawia lekkie lub głębokie nadżerki o nierównomiernych brzegach - z reguły są to nadżerki „czyste”, bez plam i śluzu. Żywiak chlebowiec drąży bloki kart, pozostawiając za sobą malutkie otwory o średnicy 1-2 mm (dorosłe osobniki). Larwy żywiaka potrafią drążyć cienkie chodniki o średnicy od 0,1 do 1,5 mm, różnej długości. Natomiast dorosłe osobniki pustosza kradnika pozostawia otwory o większej średnicy ok. 2-5 mm. Larwy pustosza kradnika zostawiają w papierze długie chodniki (koryta
rzyki) średnicą od 1,5 do 3 mm i nieograniczonej długości.
4. Zbiór starych druków oo. Kamedułów z Bieniszewa
4.1. Księgozbiór kamedulskiegoeremu w Bieniszewie
Kamedulski erem w Bieniszewie pod Kazimierzem Biskupim w ziemi konińskiej, zwany Eremem Pięciu Braci Męczenników (Eremus ss. Quinque martyrum) został ufundowany w 1663 roku przez Woj
ciecha Kadzidłowskiego, który oddał na potrzeby eremu część lasów Puszczy Bieniszewskiej. Erem w Bieniszewie należał do najuboższych, także i biblioteka klasztorna nie posiadała dużej liczby wolumi
nów. Zasoby biblioteki kamedułów w Bieniszewie pochodziły przeważnie z zakupów i darów.
Po kasacie bieniszewskiego eremu w 1819 roku najcenniejsze woluminy przewieziono do Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, a stamtąd zostały wywiezione do Petersburga w 1833 roku. Po rewindyka
cji polskich dóbr kultury po odzyskaniu niepodległości, część księgozbioru pokamedulskiego trafiła do biblioteki klasztoru księży Marianów, którzy przejęli pokamedulski erem na Bielanach pod Warszawą.
Cenniejsze dzieła pozostały w dyspozycji Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, a stamtąd - jako du
blety - zostały przekazane do innych bibliotek naukowych, m.in. do Biblioteki Publicznej miasta stołecz
nego Warszawy.
W 1860 roku hrabia Karol Mielżyński odkupił dobra pokamedulskie w Bieniszewie i przystąpił do re
nowacji świątyni, ale księgozbioru tam nie znalazł. Później dobrami zarządzał Stanisław Mańkowski, który w 1932 roku skontaktował się z kamedułami bielańskimi w Krakowie. W 1937 roku przejęli oni erem i rozpoczęli ponownie życie zakonne. Przed wybuchem II wojny światowej księża Marianie nie zdążyli przekazać części pokamedulskiego księgozbioru do Bieniszewa. Kameduli powrócili do Bieniszewa w 1945 roku i po raz kolejny zamieszkali w klasztorze. Po upadku reżimu komunistycznego kameduli upomnieli się o swoje dobra, w tym o zarekwirowany księgozbiór, i otrzymali go z powrotem. W ten spo
sób do Bieniszewa trafiły książki, które znajdowały się tam do 1819 roku, jak też setki innych dzieł, które przechowywane były w pozostałych eremach kamedulskich w Polsce. Do dziś nie powstał żaden katalog tego księgozbioru.
W 2013 roku zabytkowe egzemplarze księgozbioru bieniszewskiego zostały przekazane w depozyt Bibliotece Jagiellońskiej przez przeora ojca Jakuba Mućko. W planach jest konserwacja zachowawcza i pełna księgozbioru po uprzedniej selekcji, a także sygnowanie i skatalogowanie książek.
4.2. Charakterystykaogólna księgozbioru
Według inwentarza klasztornego sporządzonego w 1984 roku księgozbiór składał się z 1985-ciu wo
luminów, natomiast przez pracowników Biblioteki Jagiellońskiej zostało przyjęto na stan 1983 woluminy (zawierające 1986 sygnatur). Zweryfikowany zakres chronologiczny księgozbioru to lata 1513-1950, księ
gozbiór zawiera nie tylko stare druki, ale również druki nowsze. Książki pochodzą z różnych klasztorów kamedulskich, m. in. z Warszawy, Wigier, Krakowa, Rytwian, Szańca i Kowna, a także z zagranicznych klasztorów ojców Kamedułów. Dodatkowo do księgozbioru należą 60 materiałów rękopiśmiennych (w postaci zeszytów, broszur, pojedynczych arkuszy), wśród nich są zeszyty gospodarcze klasztoru, zeszy
ty ofiar pieniężnych, przepisane ręcznie podręczniki teologii i materiały o charakterze religijnym, śpiewni
ki mnichów i inne.
Obecnie księgozbiór składa się z 1983 woluminów. Ogólna liczba sygnatur w księgozbiorze: 1986, z nich pojedyncze arkusze o trzech sygnaturach (SD216-SD218) są zbroszurowane razem, a wolumin o sygnaturze SD219 przedstawia sobą klasztorny zeszyt wypełniony ręcznie. Księgozbiór składa się wy
łącznie z książek w postaci kodeksów i po przybyciu do Biblioteki Jagiellońskiej przeszedł procedurę dezynfekcji w komorze dezynfekcyjnej mieszaniną tlenku etylenu i dwutlenku węgla. Spora ilość egzem
plarzy (377 woluminów) zawiera widoczne ślady wcześniejszych napraw i zabiegów restauracyjnych, są to przede wszystkim podklejenia i uzupełnienia ubytków kart papieru, a także podklejenia stron. Księgozbiór jest przeważnie oprawiony w skórę, pergamin i papier, okładziny są wykonane z deski, kartonu, tektury lub
papieru, prawie wszystkie wyklejki są z papieru czerpanego.
Zweryfikowany zakres chronologiczny księgozbioru to lata 1513-1950, książki wydane w latach 1500-1800 określa się jako starodruki. Najstarszy potwierdzony druk księgozbioru to egzemplarz o sygna
turze SD30 wydany w roku 1513 w drukarni Aldusa Manucjusza w Wenecji - tytuł jego wymaga ustalenia z powodu braku strony tytułowej. Część egzemplarzy to są druki nowsze, pochodzące z XIX i XX wieku (134 woluminy).
Zakres terytorialny miejsc wydania poszczególnych egzemplarzy jest bardzo szeroki, ale mieści się na obszarze europejskim. Są to przede wszystkim miasta, w których drukarstwo rozwijało się najbardziej intensywnie: Wenecja, Kolonia, Paryż, Rzym, Lyon, Wiedeń. Księgozbiór również zawiera dzieła druko
wane na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej, m. in. w takich miastach jak Kraków, Warszawa, Poznań, Częstochowa, Kalisz i Wilno. Najwięcej książek w księgozbiorze bieniszewskim pochodzi z drukarń w Wenecji, Kolonii, Krakowie i Warszawie.
Zakres tematyczny ograniczony jest przede wszystkim książkami o treści religijnej (brewiarze, mszały, modlitewniki, teksty Pisma Świętego), teologicznej i filozoficznej, co jest typowe dla księgozbio
rów zakonnych. Częste są również książki historyczne, podręczniki do nauki języka i literatura starożytna.
Można spotkać dzieła poświęcone tematyce medycznej, prawnej, politycznej, socjologicznej i sztuce wo
jennej. Jednak najwięcej dzieł poświecono tematyce w szerokim pojęciu religijnej, a pozostałe obszary dają możliwość ocenić zakres zainteresowań mnichów, wśród których są przede wszystkim nauki ścisłe (fizyka, biologia, matematyka, chemia), ale także rzadko spotykana astrologia.
Zakres językowy księgozbioru to przede wszystkim utwory w języku łacińskim (1532 egz.), ale także w innych językach (włoski 156 egz., francuski 155 egz., niemiecki - 60 egz., grecki - 17 egz., hiszpań
ski - 6 egz., rosyjski - 3 egz., hebrajski - 2 egz.). Wśród dzieł z XVII i XVIII wieku coraz częściej można spotkać utwory w języku polskim, cały księgozbiór liczy 207 książek w języku polskim.
Dodatkowo książki często zawierają grafiki, mapy, rysunki, tabele, dołączane wkładki, zapiski atra
mentem i ołówkiem. 357 jednostek księgozbioru są zadrukowane czerwoną farbą drukarską. 192 egzem
plarzy posiada elementy metalowe w oprawie lub ślady po nich (są to klamry), cztery woluminy posiadają
86 Ekaterina Sherengovskaya
metalowe okucia zachowane prawie w całości, dwa woluminy posiadają ślady po okuciach, które nie za
chowały się.
Wybrane woluminy mogą stanowić cenny materiał do badań nad technikami introligatorskimi:
w księgozbiorze są oprawy pergaminowe i skórzane, posiadające superekslibrisy, tłoczenia ślepe i złocone.
Księgozbiór jest bardzo różnorodny pod względem tematycznym, językowym, typograficznym i może być podstawą dla szeroko zakrojonych badań księgoznawczych.
4.3. Stan zachowania księgozbioru
Stan zachowania ponad 57% księgozbioru można określić jako zadowalający (w tym książki w stanie dobrym). Dodatkowo została obliczona ilość egzemplarzy w bardzo dobrym stanie (72 egz. - 3,63% księ
gozbioru). Wszystkie woluminy w zbiorze posiadają jakiekolwiek cechy uszkodzenia opraw, zidentyfiko
wano natomiast 5 książek charakteryzujących się czystym nieuszkodzonym papierem i 485 woluminów, bloki których nie są uszkodzone w żadnym stopniu.
Prawie 43% całego księgozbioru (stan zachowania średni, zły i bardzo zły) konieczne wymaga szero
ko zakrojonych działań konserwatorskich i restauracyjnych. W księgozbiorze znajduje się 6 egzemplarzy w stanie zupełnego rozkładu składników z powodu bardzo zaawansowanej działalności owadów i mikro
organizmów. Woluminy te nie można było ruszyć ze względu na sproszkowanie i rozkład materiałów, tym bardziej nie można było przeprowadzić ich szczegółowej oceny.
O oprawach księgozbioru można powiedzieć przede wszystkim to, że są bardzo brudne. Różnym stopniem zakurzenia lub zabrudzenia charakteryzuje się aż 90% opraw z całego księgozbioru. Oprawy są również mocno wysuszone: wysuszenie lub kruchość materiału obleczeniowego zostało zidentyfikowano u 93% materiału obleczeniowego i 91% grzbietów opraw. Suszenie i kruchość są objawami gwałtownego wahania temperatur i wahań wilgotności względnej, dodatkowo powodującymi deformację okładzin (73%
zbioru) i pęknięcie drewnianych okładzin. Szczególną uwagę należy zwrócić na to, że 48% zbiorów posia
dają różnego stopnia ślady zakażeń mikrobiologicznych, ślady te mogą zawierać zarodniki grzybów, które mają tendencję do odradzania się w sprzyjających warunkach. U 9 egzemplarzy zaobserwowano zjawisko puszystej destrukcji (dotyczy to kartonowych, tekturowych i papierowych okładzin). Prawie połowa zbio
rów (48%) posiada oznaki żerowania owadów: brudna mączka i proszek, wydrążone korytarzyki i poje
dyncze ubytki. Przyczynami ubytków w materiale obleczeniowym (66%), grzbietach (59%), narożnikach (29%), krawędziach (34%) i wyklejkach (75%) również są uszkodzenia mechaniczne, zerwania, przedarcia i działalność mikroorganizmów. Ślady działalności mikroorganizmów także posiada ponad połowa wykle
jek (51%).
Podobnie jak zbadane oprawy karty papieru zbioru charakteryzują się mocnym zabrudzeniem i zakurzeniem (70% całego księgozbioru), są zdeformowane (62%), zaplamione (61%) i posiadają ślady zacieków (74%). Chociaż papier starodruków jest papierem czerpanym, mocnym i grubym, wahanie tem
peratur i wilgotności względnej spowodowały jego wysuszenie i kruchość (57%), zażółcenie (57%) i ogól
ne obniżenie własności wytrzymałościowych. Żerowanie owadów na kartach papieru (37%) spowodowało obszerne ubytki kart (51%) i jego rozdarcia wskutek osłabienia (19%). Ślady zakażenia mikrobiologiczne
go posiada papier 30% książek, aż 94 egzemplarzy zostało dotkniętych chorobą kamienienia papieru, a 36 - puszystą destrukcją, papier 16% księgozbioru charakteryzuje się różnego stopnia plamami foxingowymi.
W kilku przypadkach (16 egzemplarzy) na papierze zaobserwowano ślady gryzienia.
5. Projekt „Natura niszczy i tworzy ”
Księgozbiór oo. Kamedułów z Bieniszewa przeszedł procedurę dezynfekcji w komorze dezynfekcyjnej, jednak na papierze pozostały ślady intensywnej działalności mikroorganizmów i owadów, które tworzą
unikatowe kształty i kompozycje graficzne.
Udokumentowanie tych zniszczeń posłużyło podstawą dla projektu „Natura niszczy i tworzy”, składa
jącego się z 15 rysunków autorskiej grafiki cyfrowej. Każdy rysunek posiada własną nazwę i został opa
trzony tytułem i datą wydania oryginalnego dzieła, które posłużyło za jego inspirację. Grafiki w dużym formacie zostały przedstawione na wystawie pt. „Natura niszczy i tworzy: ślady degradacji mikrobiolo
gicznej papieru inspiracją dla artysty”, która odbyła się w sierpniu 2015 roku w Irkucku i Pietropawłowsku Kamczackim (Rosja).
Na rys. 1-2 zostały przedstawione oryginalne ślady degradacji biologicznej na papierze ze zbioru oo. Kamedułów z Bieniszewa, a także końcowe obiekty graficzne zainspirowane oryginalnymi zniszcze
niami.
6. Podziękowania
Autorka pragnie złożyć podziękowania prof. zw. dr. hab. Zdzisławowi Pietrzykowi, dyrektorowi Bi
blioteki Jagiellońskiej, za udostępnienie księgozbioru oo. Kamedułów z Bieniszewa i pomoc merytoryczną w pracy nad nim.
7. Bibliografia
[1] EncyklopediaWspółczesnegoBibliotekarstwaPolskiego, Wrocław 1976, s. 184.
[2] J. Osięgłowski,Ochronaksiążki bibliotecznej, Poznań: BibliotekaUniwersytecka, 2003, s. 32-47.
[3] A. Harkawy, Bakterie igrzybyjako czynniki biodeterioracji zabytków na przykładzie stanu higienicznego zbio rówBiblioteki Jasnogórskiej, [w:] Kultura a natura: konferencja, oprać. E. Jatulewicz,Koszęcin: Śląskie Cen trumEdukacji Regionalnej,2008, s. 96-101.
[4] B. Zyska, Biologia książki, cz. 1, Katowice:WojewódzkaBibliotekaPubliczna, 1996,s. 11-44.
[5] A. Strzelczyk, J. Karbowska-Berent, Drobnoustroje iowady niszczącezabytki iichzwalczanie, Toruń:Wydaw nictwoUniwersytetuMikołajaKopernika, 2004.
[6] A. Krajewski, Owady niszczące zabytkoweksiążki. Chrząszcze drążące starodruki i dawne rękopisy, Ochrona Zabytków, R. 52, nr 2, s. 182-190,2000.
[7] A. Krajewski, Owady niszczące zabytkowypapier. Gatunki ogryzające stareksiążki i dawne rękopisy, Ochrona Zabytków, R. 52,nr 3,ss.281-290, 2000.
[8] F. Kupczyk, Kameduliw służbie Bogu iludziom,Konin: Markuz, 2003.
[9] R. Witkowski, Rekonstrukce tri radovych kniżnich fondü - benediktskeho v Lubini, jezuitskeho v Poznani a kamaldulskehov Bieniszewu, [w:]Bibliotheca Antiqua 2012: sbornik z 21. konference, 7.-8. Listopadu 2012, Olomouc,2012,s. 161-168.
88 EkaterinaSherengovskaya
Rys. 1.Oryginalnekorytarze wydrążone przez owady w egzemplarze Martina Bonaciny Opera Omnia (1628) igrafika na podstawie kształtów zniszczeń pt.Puzzle.
Rys. 2. Oryginalneplamy kolonii grzybowej wegzemplarzeTeofilakta Opera Omnia (1754)i grafika napodstawie kształtówzniszczeńpt. Olejne.
