St. Kamiński
Sprawozdanie z nadzwyczajnego
posiedzenia naukowego Wydziału
Filozofii Chrześcijańskiej A.T.K. w
Warszawie
Studia Philosophiae Christianae 4/2, 275-279
dego p rze d m io tu i każdej sy tu a c ji n ie z d e te rm in o w a n a ze w n ętrzn ie i w e w n ę trz n ie do tak ieg o czy innego w y b o ru , je st o stateczn ą ra c ją w yboru.
b. W olność w oli p olega n a tym , że w ola jako ta k a w obec n ie k tó ry c h przed m io tó w w n ie k tó ry c h sy tu a c ja c h je s t ze w n ę trz n ie i w ew n ętrz n ie n ie zd e term in o w a n a w sw ym w yborze.
c. W olność w oli zasadza się n a tym , że w ola w sposób w olny od p rzy m u su zew n ętrzn eg o je s t zdolna do w łaściw ego w y b o ru w artości.
d. W olność w oli p olega n a ty m , że w o la zdolna je st do w łaściw ego w y b o ru w a rto śc i i w te n sposób w d eterm in iz m rzeczyw istości w p ro w ad za now y czynnik.
e. W olność w oli p olega n a tym , że w ola w sw y ch decyzjach k ie ru je się p rz e d e w szy stk im lu b w y łącznie m o ty w a m i w ew n ętrz n y m i. B rak tu poczucia p rzy m u su o c h a ra k te rz e zew n ętrzn y m . Zazw yczaj dodaje się, że w ola idzie za n a jsiln ie jsz y m m otyw em .
f. W olność w oli polega n a tym , że w ola w o p arc iu o pozn an ie rz e czyw istości, o znajom ość p raw id ło w o ści o b ie k ty w n y ch d ziała sk u te cz nie. W olność w oli u to ż sam ia się tu z m ożliw ością efe k ty w n eg o d zia ła nia, rea lizu jąc eg o p o trz e b y i. p ra g n ie n ia p o d m io tu działającego.
g. W olność w oli polega n a ty m , że człow iek d ziała ją c u św iad am ia sobie, iż jego chęci i jego czyny są jego chęciam i i jego czynam i.
h. W olność w oli polega n a tym , że człow iek w w y n ik u odpow ied niego ro zw o ju w p ełn i re a liz u je sw oje m ożliw ości, o p an o w u ją c siebie i otoczenie, a k tu a liz u ją c sw o ją n a tu rę .
W k ońcow ej części p re le g e n t om ów ił w sk ró ce n iu m ie jsc e i rolę w sk az an e j p ro b le m a ty k i w cało k ształcie filozofii. Z aznaczył n ie d w u znacznie, że zagad n ien ie w olności w oli je s t je d n y m z głów nych z a g ad n ień filozofii człow ieka i jako ta k ie m a p o w iązan ia z ogólną te o rią b ytu, m etafizy k ą.
E. M oraw iec
Spra w o zd a n ie z n a d zw ycz a jn eg o posiedzenia n a u k o w e g o W ydziału Filozofii C hrześc ijańsk ie j A. T. K. w W arszaw ie
W d n iu 27 lu te g o 1967 r. n a W ydz. Fil. Chrzęść. A. T. K. odbyło się n ad z w y cz ajn e p o siedzenie n au k o w e pośw ięcone p ro b lerp aty ce a rg u m e n ta c ji w filozofii oraz typologii w iedzy o m oralności. O dczyty pt. ,.A rg u m e n ta c ja filozoficzna w u jęciu a n a lity k ô v /’, oraz „O różnych ro d z a ja c h w iedzy o m o raln o ści” w ygłosił prof. St. K m iń sk i (К, U. L.). N iżej załącza się streszc zen ia w yżej w ym ien io n y ch odczytów zred ag o w an e p rzez sam ego p rele g en ta .
1. A rg u m e n ta c ja filozoficzna w u jęciu a n a lity k ó w
K oncep cja a rg u m e n ta c ji filozoficznej je s t W ażnym p ro b lem em dla każdej filozofii, k tó ra m a być w ied zą au to n o m ic zn ą i specyficzną. Nic w ięc dziw nego, że tzw . a n a lity c y u czynili g łów nym p rze d m io te m sw ej re fle k s ji m etafilo zo ficzn ej w łaśn ie sposób u p raw o m o c n ian ia poglądów filozoficznych. P o zn an ie w yników , do ja k ic h doszli, w y d a je się in te r e su ją c e zaró w n o z u w ag i n a ich ory g in aln o ść ja k ró w n ież ze w zględu n a n ie m a łą a k tu a ln o ś ć i pow szechność filozofow ania an alitycznego. O ry g in aln o ść k o n cep cji a rg u m e n ta c ji filozoficznej dałoby się n a jk ró c e j w y razić w je j p ra g m a ty c z n y m c h a ra k te rz e , k tó ry d otąd rac z e j n ie by! szerzej u w zg lę d n ia n y w m etafilozofii. A by to w y ja śn ić n a sz k ic u je się n a jp ie rw k ró c iu tk ą c h a ra tk e ry s ty k ę filozofii a n a lity c z n e j i a rg u m e n ta c ji w ogóle, a n a s tę p n ie w y ek sp o n u je się, w czym· tk w i, w edług an a lity k ó w , n a tu r a a rg u m e n ta c ji filozoficznej. To o sta tn ie zaś z re a li zu je się w d o k o n an iu ty p ologii m ożliw ych a rg u m e n ta c ji filozoficznych, w sk az an iu n a jb a rd z ie j w łaściw ej d la filozofii a rg u m e n ta c ji oraz w opi sa n iu ja k o n a fu n k c jo n u je w n ie k tó ry c h d ziałach filozofii.
F ilozofia a n a lity c z n a n ie sta n o w i je dnolitego k ie ru n k u co do re fle k sji m etafilozoficznej. D ałoby się je d n a k w sk azać k ilk a je j cech z n a m ie n nych, k tó re są w sp ó ln e całem u te m u sty lo w i filo z o fo w a n ia 1. P rz ed e w szy stk im m in im alizm co do zad ań filozofii. N ie n ależy ani budow ać w ielkich, u n iw e rsa ln y c h . system ów , an i podchodzić dogm atycznie, ale o graniczyć się do fra g m e n ta ry c z n y c h i cz ąstkow ych a n a liz poszczegól n ych p ro b lem ó w i to od stro n y ich językow ego w y razu . Z tą d ru g ą p rzed m io to w ą w łasnością filozofii a n a lity c z n e j zw iązan e je s t p r z y z n a n ie językow i ro li ak ty w n e j, au to n o m iczn ej. S tan o w i on n ie ty lk o śro dek w b a d a n ia c h filozoficznych lecz ta k ż e ich cel. P ro b le m y filozoficzne zaś, to zagad n ien ie zw iązan e z lo g iczn o -p rag m a ty cz n ą s tro n ą f u n k c jo n o w an ia w y ra że ń bąd ź filozoficznych bądź p o staw o w y ch dla użytku języka. J e ś li chodzi o fu n k c ję filozofii to ta o s ta tn ia m a m ieć w y łąc z n ie c h a r a k te r k o g n ity w isty cz n y , 'a w ięc n ie w olno w n ie j p ostępow ać apologetycznie i p rag m a ty cz n ie (np. zm ierzać do re fo rm o w a n ia sposobu u ży w a n ia w y ra że ń czy te ż tw o rz e n ia ja k ie jś filozofii życia), a n ad to a n a liz y w in n y być tra k to w a n e in te rsu b ie k ty w n ie . D o k ład n iejsze o k re ś le n ie ty p u te j a n a liz y zm usza do o d ró żn ien ia co n a jm n ie j trz e c h jej odm ian: an a liz y ja k o o p era cji d e fin ic y jn o -w y ja śn ia ją c e j (G. E. Moore) an a liz y re d u k ty w n e j (B. R u ssell w zw iązku z jego ato m izm em logi- k aln y m oraz w ielu in n y c h au to ró w b lisk ich neopozytyw istom u z n a ją
1 P or. B ritish A n a ly tic a l P h ilo so p h y , ed. В. W illiam s — A. M ontefiore, N. Y. 1966; T w e n tie th -C e n tu ry P h ilo so p h y : th e A n a ly tic T ra d itio n , ed M. W eitz, NY 196.6; H. S kolim ow ski, P o lish A n aly tica l P h ilo so p h y , L o n don 1967.
cych an alizę k o d y fik u ją cą, m o d y fik u ją cą czy k o n stru k ty w isty c z n ą ) i an a liz y lin g w isty czn ej (pod w p ły w em późniejszej działalności W ittg en - ste in a ; J. W isdom, G. R yle, M. L azerow itz, P. F. S traw son).
T e rm in a r g u m e n ta c ja 2 może być ro zu m ian y szeroko, gdy używ a się go n a oznaczenie u za sa d n ia n ia lu b o b a la n ia ja k ie jś tezy oraz ciaśniej, je śli odnosi się ty lk o do o p e ra c ji k o m u n ik a ty w n e j, zm ierza ją cej do spotęgow ania p o p arc ia lub zgody a u d y to riu m co do określonego p rz e k o n a n ia lu b p rzypuszczenia. Z asięgiem sw oim nazw a a rg u m e n ta c ja m oże o bejm ow ać bądź w szelkiego ty p u ro zu m o w a n ia b ąd ź je d y n ie ta k ie zabiegi u za sa d n iają ce , w k tó ry c h nie k o rz y sta się zasadniczo 7 ścisłego dow odu d edukcyjnego lu b ry g o ry sty cz n ie pojęteg o ro z strz y gan ia em pirycznego.
R ozum iejąc n ajsze rz ej a rg u m e n ta c ję filozoficzną dałoby się w yróżnić n a s tę p u ją c e jej ty p y ?: o p era cje nie ró żn ią ce się zasadniczo od w y stę p u jących w m etodzie k o n stru k ty w n o -d e d u k c y jn y c h lu b in d u k c y jn e j oraz czynności a rg u m e n to w a n ia b ard z iej specyficzne je d y n ie dla m etody filozofow ania. W ty m o sta tn im p rz y p a d k u w y d zie la się d alej: 1° a rg u m e n tac ję p o ró w n a w cz o -k ry ty cz n ą, jeśli w y k a z u je się, że tw ie rd z en ie filozoficzne w y stę p u je w e w spólnej treściow o i p o p ra w n ie zb u d o w a n ej teorii, k tó ra n ad to w p o ró w n a n iu z in n y m i o d pow iednim i te o ria m i w y d aje się w arto ścio w sza epistem ologicznie i b a rd z ie j fu n k c jo n a ln a .
2° a rg u m e n ta c ję an a lity cz n o -o p iso w ą w y stę p u ją c ą w dw óch p ostaciach:
a) ro z ja śn ia n ia sensu w y ra że ń w drodze tzw. an a liz y logicznej albo lin g w isty czn ej oraz b) p o kazyw anie praw d ziw o ści tezy w drodze a n a lizy fenom enologicznej lub eg zy ste n cja listy cz n ej, 3° a rg u m e n ta c ję re fle k s y jn o -re g re s y w n ą , k tó ra o b e jm u je dw a ró żn e ty p y : a) p rzy g o to w an e przez re fle k s ję , odczytanie in tu ic y jn e .tw ie rd z e n ia w odpow iednio w skazanym sta n ie rzeczy oraz b) p rze z w y ja ś n ia ją c e o p era cje w sk a z u jące, iż tw ie rd z e n ie w y ra ża je d y n ą ra c ję bytow o u n iesp rzeczn iającą rzeczyw istość badaną.
K oncecja a rg u m e n ta c ji u an a lity k ó w m ieści się p rze d e w szystkim w g ru p ie a rg u m e n ta c ji anality czn o -o p iso w y ch . N ajb a rd zie j klasyczni an a lity c y tr a k tu ją a rg u m e n ta c ję filozoficzną ja k o an alizę lingw istyczną. Co do zad ań ontologicznych m a ona m ieć c h a ra k te r ra c z e j aporetyczny. Cała a rg u m e n ta c ja o braca się w dziedzinie sem iotycznej z w y ra źn ie p re fe ro w a n y m p rag m a ty cz n y m p u n k te m w idzenia. Służyć m a nie ty le w p rz e p ro w a d z a n iu p ry w a tn e j re fle k s ji filozoficznej, ile d y sk u sji filo zoficznych. D okładniejsza c h a ra k te ry s ty k a u ję cia a rg u m e n ta c ji filozo ficznej przez an a lity k ó w m ożliw a je st do p rze p ro w ad z en ia po u w zg lę d
2 P or. E. T oulm in, T he Use of A rg u m e n t, C am b rid g e 1958.
s Por. N. R o te n stre ic h , A T ypology of P h ilo so p h ic al A rg u m en ta tio n , w ; S ym posium so b re la A rg u m en ta cio n Filosofica, X III Congr. In tern : ■de F ilosofia, M exico 1963, s. 19—22.
n ie n iu w ypow iedzi n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry sty c z n y c h w te j sp raw ie au to ró w .
W y d a je się, że k o ncepcję n a jrz e rz e j u w zg lę d n ia jąc ą p o d sta w y z ogól n ej te o rii a rg u m e n ta c ji dal Ch. P e re lm a n oraz in te re s u ją c e u zu p e łn ie n ia tegoż sam ego ty p u R. C raw sh a y -W illiam s i S. E. T oulm in. N a to m ia st te o rii a rg u m e n ta c ji filozoficznej w p ro s t n a jw ię c e j u w ag i p o św ię cili H, W. Jo h n sto n e, J. P a ssm o re i G. R yle, od k tó reg o zre sztą pochodzą zn a k o m ite p rz y k ła d y a rg u m e n ta c ji filozoficznej.
O braz a rg u m e n ta c ji filozoficznej ja k i ja w i się w w y n ik u pozn an ia w ypow iedzi w sp o m n ia n y ch a u to ró w c h a ra k te ry z u ją n a jb a rd z ie j n a s tę p u ją c e m o m en ty : 1° n ie sp ro w a d za ln o ść p o d sta w a rg u m e n ta c ji filozo ficznej w y łąc zn ie do zasad lo g ik i fo rm a ln e j, 2° su p o n o w an ie dość c ia snego u ję c ia filozofii, 3° zb y t je d n o stro n n e p o w iąz an ie i uzależnienie a rg u m e n ta c ji filozoficznej od n a tu ry i p o sta w y odbiorcy (n ajb a rd z ie j o sobisty c h a ra k te r m a a rg u m e n ta c ja u J o h n sto n e ’a, 4° położono nacisk rac zej n a a rg u m e n ta c ję n e g a ty w n ą niż po zy ty w n ą, 5° po jęcie a se rc ji tezy w yelim in o w ało p ojęcie je j praw d ziw o ści, 6° p rz e w a ż a w sk az an ie ja k o w stę p n e j operacji arg u m e n ta c y jn e j k o n tek sto w eg o w y ja ś n ia n ia sensu w y ra ż e n ia o raz 7° p rzy jęcie, że n a jb a rd z ie j zn a m ie n n e dla a rg u m e n ta c ji filozoficznej spośród tr a d y c y jn y c h od m ian a rg u m e n ta c ji je st re d u k c ja do a b s u rd u i a rg u m e n tu m ad hom inem .
Ja k o do p ełn ien ie c h a r a k te ry s ty k i a rg u m e n ta c ji filozoficznej służyć mogą n a d to p ró b y o k re śle n ia je j ro li w m e tafiz y ce i etyce. T e dw ie dziedziny filozofii sta ły się w ty m w zględzie szczególnym p rze d m io te m z a in te re so w a n ia ze zro zu m ian y ch pow odów . P ie rw sz a sta n o w i n a j b a r dziej a b s tra k c y jn y i zdaw ałoby się n a jm n ie j k o n tro lo w a n y o b raz św ia ta. D ru g a n a to m ia st o p e ru je w w y so k im sto p n iu n ie p o d a tn y m i na o b ie k ty w n e u za sa d n ian ie ocenam i.
P ro b le m a rg u m e n ta c ji m etafizy czn ej rozw aża dość w sze ch stro n n ie i w n ik liw ie В. A. O W illiam s o raz b a rd z ie j sceptycznie ■— W. H. W alsh. Z nacznie p ow szechniej niż a rg u m e n ta c ja w m e tafiz y ce p asjo n o w ała a n a lity k ó w za g ad n ien ie a rg u m e n ta c ji w etyce. A n ality cy z O x fordu po w iązali a rg u m e n ta c ję w etyce z an a liz ą sposobu u ży w a n ia w y ra że ń m o raln y ch w chodzących w sk ła d u za sa d n ia n y c h tw ie rd z eń . D obre a rg u m e n ty b ęd ą te, k tó re o d w o łu ją się. do sposobów p o słu g iw a n ia się w y r a żeniam i użytym i w sfo rm u ło w an iu zd a n ia m oralnego.
2. O ró żn y ch ro d z a ja c h w iedzy o m oraln o ści
R ozm aicie m ożna c h a ra k te ry z o w a ć ty p y w iedzy o m oraln o ści. N ależy zw łaszcza odróżnić k la sy fik a c je dyscy p lin m o ra ln y c h d o k o n an e z p u n k tu treściow ego oraz od stro n y fo rm a ln e j. W ydaje się, że ty lk o te dru g ie m ogą zachow ać d o sta te czn ą bezstro n n o ść i dużą o peratyw ność. D la te g o '
p ró b a typologii w iedzy o m o raln o ści zo stan ie d o k o n an a w ła śn ie głów nie w a s p e k ta c h form aln o -ep istem o lo g iczn y ch .
W yróżnia się n a s tę p u ją c e m o m en ty w d y sc y p lin a ch o m oraln o ści: źródło pozn an ia, jego p rze d m io t i cel oraz sposób u z a sa d n ia n ia tw ie r dzeń fu n d a m e n ta ln y c h . Z e w zględu n a ró żn ice zachodzące w ty c h w ła ś n ie m o m e n ta ch dałoby się n a jp ie rw podzielić w iedzę o m o raln o ści na n a d p rz y ro d z o n ą i p rzy ro d zo n ą. W p ie rw sz ej źró d łem , k tó re decy d u je o sta te czn ie o w a rto śc i poznaw czej tw ie rd z e ń je s t re lig ia o b ja w io n a; ona też każe w idzieć w p o stę p o w an iu lu d z k im ja k o przed m io cie p o zn a n ia m oralnościow ego a s p e k t n ad p rzy ro d zo n y . S tą d tego ro d z a ju w iedza o m o raln o ści b y w a n az y w a n a re lig ijn ą lu b po p ro s tu teologią m o raln ą. Z ależnie od tego w ja k ie j m ierze dopuszcza się ja k o p ełn o w arto ścio w e ró w n ież p rzy ro d zo n e ź ró d ła poznaw cze m ożna w y o d rę b n ia ć teologię m o r a ln ą b a rd z iej fid e isty c z n ą lu b b a rd z ie j ra c jo n a ln ą . B iorąc zaś pod u w a gę cel re lig ijn e j w iedzy o m o raln o ści d ałoby się odróżnić dyscy p lin y b a rd z ie j te o re ty c z n e (teologia p o z y ty w n a lu b sp e k u la ty w n a ) oraz b a r dziej p ra k ty c z n e (np. teo lo g ia m o ra ln a k az u isty c z n a lu b w ychow aw cza). P rz y ro d z o n a w ied z a o m o raln o ści zw a n a e ty k ą w n ajsze rszy m tego słow a sen sie zależy w sposób isto tn y od n a d n a tu ra ln y c h czynników . Może je d n a k ró żnicow ać się w dw óch płaszczyznach, je śli chodzi o źró d ła poznaw cze — być b ard z iej ra c jo n a ln a albo b ard z iej ir ra c jo n a ln a oraz b ard z iej em p iry czn a albo b ard z iej ap rio ry cz n a. A le w a ż n ie j szy w y d a je się podział ety k i n a jp ie rw ze w zględu n a je j p rzedm iot. Î ta k : e ty k a w łaściw a z a jm u je się w p ro s t m o raln o ścią , a e ty k a ty lk o w szerszym se n sie b a d a b ezpośrednio poznaw cze u ję cia m oralności. P ie rw sz a p rz y b ie ra p o sta ć bąd ź te o rii w arto śc i, b ąd ź tzw. e ty k i w y ch o w aw czej (zm ierzającej do zasad w y ch o w an ia m oralnego). T eo ria w a r tości m o ra ln y c h n a to m ia st b y w a tw o rz o n a ja k o d y sc y p lin a a u to n o m iczna (i tu w łaśn ie m oże m ieć m iejsce w y o d rę b n ie n ie u jęć ze w zględu n a: ra c jo n a liz m — irra c jo n a liz m o raz em p iry zm — aprio ry zm ), albo ja k o dział w iedzy n a d b u d o w a n e j n a filozofii. To o sta tn ie zachodzi dziś ściśle m ów iąc je d y n ie w ra m a c h filozofii ty p u klasycznego (fenom eno logia lu b filozofia p ery p a te ty c k o -to m isty c z n a ). F ilozofia ty p u sc je n ty - stycznego ty lk o w szerszym sensie m oże sta n o w ić bazę d la filozofii m oralności. M ożna ty lk o w spom nieć o em p iry cz n o -in d u k c y jn e j te o rii m oralności p ro p o n o w a n ej p rze z T. Czeżow skiego.
E ty k a ty lk o w szerszym sensie dzieli się n a etologię i m e tae ty k ę , Do p ie rw sz ej n ależ ą: biologia m oralności, psychologia m oralności, socjo logia m oraln o ści, etn o lo g ia m o raln o ści i h is to ria m oralności, Do d ru giej zaś — epistem ologia p o zn a n ia m o raln eg o (tak u p ra w ia ją e ty k ę np. kognityw iści lu b em otyw iści) m etodologia b a d a ń m o raln o ści i se m io ty k a ję zy k a dotyczącego m o raln o ści (tak ie u ję c ia e ty k i w y stę p u ją p rz y s to so w an iu tzw . a n a liz y lingw istycznej).
