Bronisław Sitek
Wpływ rzymskiego prawa
publicznego na ustawy municypalne
w świetle «Tabula Heracleensis» i
«lex Irnitana» : studium
prawno-porównawcze
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 263-277
2007
B r o n i s ł a w S i t e k O lszty n
W pływ r z y m sk ie g o p ra w a p u b lic z n e g o n a u sta w y
m u n ic y p a ln e w ś w ie tle T a b u la H e ra c le e n s is
i lex I r n ita n a . S tu d iu m p ra w n o -p o ró w n a w c ze
1. Z a g a d n ien ia w p ro w a d za ją ce
L iczne p ra c e ro m a n isty c z n e pośw ięcone s ą b a d a n io m w p ły w u ró żn y ch n u rtó w filozoficznych czy p ra w o rie n ta ln y c h n a p ra w o rz y m sk ie. N a le ży w sp o m n ieć p ra c e ta k ic h a u to ró w j a k R. T a u b e n s c h la g 1, M. T a la m a n c a 2 czy E. L evy3 , k tó re k o n c e n tr u ją się głów nie w o b ręb ie z a g a d n ie ń p ra w a p ry w a tn eg o . N iew ie lk im zaś z a in te re s o w a n ie m b ad a w cz y m c ie sz ą się k w e stie d o ty czą ce w p ły w u rz y m sk ie g o p r a w a p u b lic z n e g o n a p ra w o u s tro jo w e w m u n icy p iach . G łów nym in s tr u m e n te m w p ły w u p ra w a rz y m sk ieg o n a p r a wo w m u n ic y p ia c h były u s ta w y m u n ic y p a ln e . W n in ie jsz y m a r ty k u le z o s ta n ą p rz e d s ta w io n e w p ły w y p r a w a rz y m sk ie g o n a r o z w ią z a n ia z a w a r te w T a b u la H e ra c leen sis i lex Ir n ita n a .
A k ty n o rm a ty w n e , T a b u la H era cleen sis i lex Ir n ita n a , chociaż dzieli je ty lk o nieco p o n a d 100 la t, p o ch o d zą z dw óch ró ż n y ch sy stem ó w p o lity cz n y c h . P ie rw sz y z n ic h p o w s ta ł w o k re sie k o ń ca re p u b lik i, tj. w połow ie I w ie k u p rz e d C h ry s tu s e m , d ru g i zaś w o k re sie w czesnego p ry n c y p a tu , tj. w d ru g iej połow y I w ie k u po C h ry s tu sie . Z nacząco ró ż n e tło p o lity czn e, j a k rów n ież h isto ry c z n e , w sposób zn aczący m iało w pływ n a tre ś ć i z n a c z e n ie obu a k tó w p ra w n y c h .
1 R. T a u b e n s c h la g , T h e L a w o f g re c o -R o m a n E g y p t in th e lig h t o d th e p a p ir i, N e w York 1944, s. 1 n.; I l d ir itto p r o v in z io n a le ro m a n o n e l lib r o siro -r o m a n o , [w:] A tt i d e l V C ongresso
N a z io n a le d i s tu d i ro m a n i, R o m a 1946, s. 8 4 -9 7 .
2 M. T a la m a n c a , L o sc h e m a „ G e n u s -S p e c ie s” n e ü e s is te m a tic h e d e i g i u r i s t i r o m a n i, [w:] C o llo q u io Ita lo -F ra n c ese. L a filo s o fia G reaeca e il D ir itto R o m a n o , 14—17 a p rile 1977, t. 4, R o m a 1977, s. 319 n.
3 E . Levy, W eströ m isc h es V u lg a rrech t. D a s O b lig a tio n re c h t, W e im a r 1956, s. 1 n.; R ö m i
sches V u lg a rrech t u n d K a ise rre c h t, [w:] l u s et L e x [F e stg a b e G u tz w ille r], B a se l 1959, s. 5 6 -7 1 ; W est-östliches V u lg a rrech t u n d J u s tin ie n , ZSS 76(1959), s. 1 -3 6 .
T a b u la H eracleensis, b ę d ą c a o d zw ie rcied le n ie m re p u b lik a ń sk ie g o po rz ą d k u praw n eg o , j e s t jed n o cześn ie odbiciem toczącej się w ów czas w ojny dom owej o raz śc ie ra n ia się poglądów o p ty m ató w i p o p u laró w co do k s z ta łtu u s tro ju p a ń stw a . R e p u b lik a ń sk a k oncepcja p a ń s tw a , u to ż s a m ia n a z p o p u lu s R o m a n u s 4 , d o b ieg ała końca. W ty m o k resie d ok o n y w ała się sto p n io w a u n ifi
k a c ja a d m in is tra c y jn a Ita lii, co było k o n sek w e n cją pow olnego o dch od zen ia od koncepcji p a ń s tw a ro z u m ia n eg o ja k o p o lis, og ran iczan ej do sam ego m ia s ta R zy m u 5. K oncepcja t a n ie p rz y s ta w a ła ju ż do istn iejącej sy tu acji politycznej, ekonom icznej i dem ograficznej. P a n o w a n ie R zy m u rozciągało się n a cały b a se n M orza Śródziem nego, b a s e n M orza C zarnego i aż po M orze P ółnocne6. O rg a n y re p u b lik a ń sk ie oraz n o rm y p ra w a ustrojow ego, p o w stałe w z a m ie rz chłych czasach, n ie za p ew n iały sp ra w n eg o rz ą d z e n ia p ań stw e m . P o trz e b a re fo rm podzieliła elity rz ąd zą ce i in te le k tu a ln e k ra ju , co w konsek w encji doprow adziło do w ojny dom owej. P odejm o w an e p róby refo rm y u s tro ju p a ń s tw a u w id ac zn iały się szczególnie w za k re sie zm ian y sposobu z a rz ą d z a n ia p a ń stw e m . D ążono do stw o rz e n ia silnego o śro d k a decyzyjnego, czego zw o le n n ik ie m był J u liu s z C ezar, u n ifik acji i u jed n o licen ia a d m in istra c ji I ta lii7, czego odbiciem j e s t T a b u la H eracleensis8.
D ru g a z o m a w ia n y c h u s ta w m u n ic y p a ln y c h to lex I r n ita n a , w y d a n a w ja k ż e o d m ien n y m ju ż k lim a cie p olityczn ym , za p a n o w a n ia c e s a rz a W espa- z ja n a , tj. około 7 0 -7 1 r. po C h ry s tu s ie 9. B ył to o k re s co raz siln iejszej ce n tra liz a c ji w ładzy, u o so b ie n ie m k tó re j by ł c e s a rz , u je d n o lic a n ia a d m in i s tra c ji i o rg a n ó w a d m in is tra c y jn y c h w cały m im p e riu m , w y ra z e m czego b y ła ro m a n iz a c ja p o d b ity ch tery to rió w . J e d n y m z is to tn y c h in s tru m e n tó w p ro c e su ro m a n iz a c ji było w p ro w a d z a n ie je d n o lite j o rg a n iz a c ji m unicypiów , ró w n ież n a o dległych k ra ń c a c h im p e riu m , j a k np. w p ro w in c ja ch h is z p a ń skich . L e x Ir n ita n a j e s t j e d n ą z u s ta w m u n ic y p a ln y c h , k tó re za ch o w a ły się p ra w ie w całości do n a sz y c h czasów 10.
4 Zob. C h . M eier, R e s p u b lic a a m is s a . E in e S tu d ie z u V er fa s su n g u n d G esch ich te d er
s p ä te n rö m is c h e n R e p u b lik , F r a n k f u r t a m M a in 1997, s. 116 n.
5 W ięcej o p ro c esie u n ifik a c ji I ta lii i ro z w o ju a u to n o m ii lo k a ln e j w o k re s ie k o ń c a r e p u b lik i zob. W. B o ja rs k i, L a s u p r é m a tie d e l ’e ta t r o m a in et l ’a u to n o m ie d es v ille s , E O S 1990, z. 1, s. 203 i n.
6 W ięcej o p o s z e rz a n iu p a n o w a n ia rz y m s k ie g o w o k re s ie k o ń c a re p u b lik i zob. K .H . Zie- geler, D a s V ö lk e r re c h t d e r rö m is c h e n R e p u b lik , ANRW, I 2, s. 6 8 -1 1 4 ; id em , F rie d e n sv e r tr ä g e
im rö m is c h e n A lte r tu m , A rch iv d e s V o lk e rre c h ts , 27(1989), s. 45 i n.
7 O p r z e m ia n a c h p o lity c zn y c h , sp o łe c z n y ch i g o sp o d a rcz y c h k o ń c a re p u b lik i zob. B. S i te k , A c tio n e s p o p u la r e s w p r a w ie r z y m s k im n a p r z e ło m ie r e p u b lik i i p r y n c y p a tu , S zczecin 1999, s. 20 i n., a ta k ż e z a m ie sz c z o n a ta m l ite r a tu r a .
8 W ięcej n a t e m a t d a ty w y d a n ia T a b u la H e ra c lee n sis zob. B. S ite k , T a b u la H e ra c le e n sis
(lex I u lia m u n ic ip a lis ) T ekst. T łu m a c ze n ie . K o m e n ta rz, O ls z ty n 2 006, s. 5 i n.
9 W ięcej n a te m a t d a ty w y d a n ia lex I r n ita n a zob. F. L a m b e rti, T a b u la e Ir n ita n a e . M u n i-
c ip a lita ’ e iu s r o m a n o r u m , N ap o li 1993, s. 18 n.
10 W p ra w d z ie w e d łu g A u lu s a G e lliu s a w N .A . 17.14: S ic ad eo et m u n ic ip ia q u id et quo
iu re s i n t q u a n tu m q u e a co lo n ia d iffe r a n t, ig n o r a m u s e x is tim a m u s q u e m e lio re co n d ic io n e esse co lo n ia s q u a m m u n ic ip ia . A u lu s G e lliu s m ów i, że p a n u je p o w s z e c h n a ig n o ra n c ja co do
U k ła d m a te r ia łu w y n ik a z k o n te k s tu polityczneg o i h isto ry czn e g o po w s ta n ia obu a k tó w p ra w n y c h i ich re la c ji do p ra w a rz y m sk ieg o s to s o w a n e go w R zym ie. N a jp ie rw u k a z a n e z o s ta n ą p rz e p ro w a d z o n e z m ia n y w p ra w ie m u n ic y p a ln y m , b ęd ą ce odbiciem zachod zący ch z m ia n w p ra w ie rz y m s k im sto so w a n y m w R zym ie, w szczególności w o d n ie sie n iu do źród eł p ra w a i urzęd n ik ó w . N a s tę p n ie p rz e d sta w io n e z o s ta n ą now e ro z w ią z a n ia p ra w n e is tn ie ją c e ty lk o w lex I r n ita n a , b ęd ą ce k o n s e k w e n c ją p rz e m ia n p o lity cz n y c h . W k o ń c u z a p r e z e n to w a n e z o s ta n ą te e le m e n ty , k tó r e p o m im o p rz e o b ra ż e ń po lity czn y ch p o zo stały n ie z m ie n io n e , chodzi w szczególności 0 z g ro m a d z e n ia ludow e o ra z dekurionów .
2. C h arak ter n o rm a ty w n y reg u la cji m u n ic y p a ln y ch
U sta w y m u n ic y p a ln e by ły n a d a w a n e m ia sto m p ro w in c jo n a ln y m celem o k re ś le n ia u s tro ju , s tą d te ż p rz e p isy z a sad n iczo o dn osiły się do p ra w a publicznego. Tylko w n ie w ie lk im z a k re sie m o ż n a zn a le źć w n ic h n o rm y p ra w n e dotyczące p ra w a p ry w a tn e g o , n p . re g u la c je n a t e m a t u s ta n o w ie n ia 1 z a k re s u u p ra w n ie ń o p ie k u n a . W n o rm a c h u stro jo w y ch o k re ślo n e z o stały o rg a n y m u n ic y p a ln e o raz n o rm y k o m p e te n c y jn e o k re śla ją c e w łaściw ości po szczególnych organów . P o n a d to w y s tę p u ją ta m n o rm y p ra w a w yborczego, ja k o że sy ste m p a n u ją c y w m u n ic y p ia c h o p a rty b y ł n a u s tro ju r e p u b lik a ń
sk im , czyli n a d em o k ra cji b e z p o śre d n ie j11.
P o ró w n u ją c te k s ty o bu u sta w , n a le ż y stw ie rd z ić , że w y o d rę b n ie n ie n o rm u stro jo w y ch z te k s tu T a b u la H e ra c leen sis j e s t zn a czn ie tru d n ie js z e niż w p rz y p a d k u lex Ir n ita n a . W u s ta w ie tej n o rm y u stro jo w e z n a jd u ją się n a p o c z ą tk u te k s tu w a r t. 19-20, 24 i 31. W T a b u la s ą one połączone z n o rm a m i k o m p eten c y jn y m i, czego p rz y k ła d e m s ą w e rs e ty 24-28, gdzie j e s t m o w a o k o m p e te n c ja c h edylów k u ru ln y c h i p leb ejsk ich .
3. W pływ p r a w a r zy m sk ieg o n a p r z em ia n y w p r a w ie
m u n icyp aln ym
P rz e m ia n y polityczne, społeczne i gospodarcze zachodzące n a p rzełom ie re p u b lik i i p ry n c y p a tu w R zym ie m iały znaczący w pływ n a tre ś ć p ra w a rz y m skiego publicznego, zw łaszcza w z a k re sie źródeł p ra w a oraz kom p eten cji urzędników . Te zm ian y odnotow uje się rów nież w p ra w ie m u n icy p aln y m .
p o p ra w n e g o ro z u m ie n ia słów m u n ic ip iu m i co lo n ia , o ra z j a k i j e s t s t a tu s p ra w n y o b u je d n o s te k . T y m czasem m o ż n a p rz y ją ć , że u p o d ło ża tej ig n o ra n c ji z n a jd u je się w ła ś n ie ów p ro c es u je d n o lic a n ia a d m in is tr a c ji w m u n ic y p ia c h i k o lo n ia c h i z a c ie r a n ia ró ż n ić p o m ięd zy obu ty p a m i o rg a n iz a c ji m ia s t w o k re sie p ry n c y p a tu .
11 D a ls z a c h a r a k te r y s ty k a u s ta w m u n ic y p a ln y c h i ich fu n k c ji zob. J .S . R eid , T h e m u n ic i
3.1. Źródła prawa
W raz z p ry n c y p a te m p ojaw ił się now y o śro d e k w ładzy. J u ż O k ta w ia n A u g u s t w ied ział, że je d n y m z p rz ejaw ó w w ład z y j e s t tw o rz e n ie p ra w a . D la tego te ż w s to s u n k u do o k re s u re p u b lik a ń sk ie g o , w p ry n c y p acie coraz sil n iejszy m źró d łem p ra w a s ta w a ł się c e s a rz 12. Te z m ia n y u w id a c z n ia ją się rów n ież w u s ta w a c h m u n icy p aln y ch .
W T a b u la H e ra c leen sis w lin ii 52 j e s t m o w a o [...] leg ib u s p l(ebei)u e sc(itis) s(enatus)[ue] c(o n su ltis), pod obnie j a k w lin ii 72: leg(ibus) p l(ebei)u e sc(itis) s(e n a tu s)u e c(on su ltis). W yliczenie w o bu p rz y p a d k a c h źró deł p ra w a rz y m sk ieg o służyło do w p ro w a d z e n ia d la u rz ę d n ik ó w m u n ic y p a ln y c h obo w ią z k u p o d e jm o w a n ia decyzji zgodnie z p ra w e m o b ow iązującym w R zym ie. B ez w ą tp ie n ia p o w szech n ie u z n a w a n y m źró d łe m p ra w a rz y m sk ieg o były p o sta n o w ie n ia z g ro m a d z e ń lud o w y ch (leges), p le b is c y ta (plebiscita) czyli u s ta w y z g ro m a d z e ń p le b e jsk ic h 13. N a jw ię k sz e je d n a k p ro b lem y b ad a w cz e b u d z i n o rm o tw ó rc zy c h a r a k te r u c h w a ł s e n a tu , zw an y ch se n a tu s c o n s u lta .
W ed łu g A. W a ts o n a 14, te k s t T a b u la H e ra c leen sis n ie m oże być dow o dem n a n o rm o tw ó rc zy c h a r a k te r s.c. w połow ie I w ie k u p rz e d C h ry s tu s e m . W yliczenie w espół z u s ta w a m i i p le b isc y ta m i u s ta w se n a c k ic h m iało raczej n a celu p rz y p o m n ie n ie u rz ę d n ik o m ich k o m p e te n c ji w y n ik a ją c y c h m .in . w ła śn ie z z a le ceń s e n a tu sk ie ro w a n y c h do urzęd n ik ó w . T ak i to k m yślow y m oże zn ajd o w ać o p arcie w te k śc ie U lp ia n a , k tó ry m ówi: H oc s e n a tu s con- s u ltu m n o n ta n tu m a d aedes, se d a d b a lin ea vel a liu d q u o d a e d ific iu m vel p o r tic u s sin e a e d ib u s vel ta b ern a s vel p o p in a s e x te n d itu r 15. Z te k s tu tego w y n ik a , że u c h w a ła s e n a tu d o ty czy ła s p ra w a d m in is tr o w a n ia m iejscam i p u b liczn y m i, a z a te m ja k o t a k a b y ła s k ie ro w a n a do urzęd n ik ó w , n ie zaś do ogółu sp o łecz eń stw a. In n eg o z d a n ia j e s t F. S e rra o , w e d łu g k tó reg o w o k re sie p o w s ta n ia T a b u la u c h w a ły s e n a tu u w a ż n e b yły za źródło p ra w a p o w sze ch n ie ob ow iązującego. S ta n o w isk o to z n a jd u je sw oje p o tw ie rd z e n ie w źró d ła c h p o za p raw n ic zy ch , zw łaszcza u C y c e ro n a 16.
P o szerzo n y u k ła d źródeł p ra w a w y stę p u je w lex Ir n ita n a . W a r t. 19 z o sta ły w y m ien io n e ta k ie ź ró d ła p ra w a ja k : leges, p le b is scita, se n a tu sv e c o n su lta ed icta d ecreta co n stitu tio n e s [...]. P o d o bn e sfo rm u ło w a n ie z n a jd u je się w a r t. 20, ale w a r t. 40 j e s t m o w a ty lk o o leges s e n a tu s co n su lta ed icta decreta [...]. Z ko lei w a r t. 81 j e s t m o w a o legibus, p le b is v e scitis,
12 W ięcej o p ra w o tw ó rc z e j d z ia ła ln o ś c i c e s a rz y rz y m s k ic h zob. J .D . H a r r ie s , L a w E m p ir e
in la te A n tiq u ity , C a m b rid g e 1999, s. 36.
13 W ięcej o ź ró d ła c h p r a w a w ty m o k re s ie zob. M. B re to n e , S to r ia d e l d ir itto , B a ri 2001, s. 195.
14 L a w M a k in g in th e L a te r R o m a n R e p u b lic , O xford 1974, s. 2 6 -2 7 . 15 U lp. 21 a d S a b . D. 30.41.8.
se n a tu sv e c o n su ltis e d ic itis d ecretisve [...]. Z ty c h z e sta w ie ń w y n ik a , że źró d ła m i p ra w a w d ru g iej połow ie I w ie k u po C h ry s tu s ie by ły s.c., u s ta w y (lex) ro z u m ia n e ja k o a k ty n o rm a ty w n e u c h w a la n e p rz ez z g ro m a d z e n ia l u dowe o ra z p leb iscy ta. Do tego m o m e n tu n ie m a ró żn icy p o m ięd zy źró d ła m i p ra w a p rz e d sta w io n y m i w T a b u la a w yliczonym i w lex Ir n ita n a .
W tej o s ta tn ie j u s ta w ie p o ja w ia ją się je d n a k now e ź ró d ła p ra w a , k tó re s ą e fe k te m p ra w o tw ó rczej d z ia ła ln o śc i cesarzy. I t a k w y m ie n ia się edykty, d e k re ty i k o n sty tu c je , z ty m że te r m in c o n stitu tio n e s w y stę p u je ty lk o je d e n ra z w a r t. 19. E d y k ty były k o n se k w e n c ją u p ra w n ie ń c e s a rz a do w y d a w a n ia e d y k tu n a p o d sta w ie n ab y teg o ju ż p rz ez O k ta w ia n a A u g u s ta iu s ed icen d i. D e k re ty to ro z strz y g n ię c ia sporów w try b ie odw oław czym . R o zstrzy g n ię cia ta k ie były w y d a w a n e w form ie dekretów . T e rm in c o n stitu tio n e s o zn aczał w ty m p rz y p a d k u in n e a k ty n o rm a ty w n e n iż e d y k ty i d ekrety.
Tym sa m y m w lex Ir n ita n a z n a jd u je się p e łe n z e sta w źró deł p ra w a rz y m sk ieg o p o d a n y p rz ez G a iu s a 1.2: C o sta n t a u te m iu r a p o p u li R o m a n i ex legibu s, p le b is c itis, se n a tu s c o n s u ltis , c o n s titu tio n ib u s p r in c ip u m , e d ic tis eorum , q u i iu s ed ice n d i h a b en t, resp o n sis p r e d e n tiu m 17. W w y k a zie źród eł w e d łu g G a iu s a dochodzi jeszc ze je d n o źródło n ie w y stę p u ją c e w u s ta w a c h m u n ic y p a ln y c h , m ian o w icie p ra w o tw ó rc z a d z ia ła ln o ść p ra w n ik ó w rz y m skich. B ra k tego ź ró d ła p ra w a w w y k a zie z n a jd u ją c y m się w lex Ir n ita n a m o ż n a w y tłu m a c z y ć k o n ie c z n o śc ią z a c h o w a n ia p ew n o śc i p ra w a . P is m a p ra w n ik ó w rz y m sk ic h w ty m o k re sie by ły z n a n e i sto so w an e zasad n iczo w R z y m ie 18.
3.2. Wpływ prawa rzym skiego na przemiany w systemie
organizacji organów municypalnych
S tr u k t u r a o rg a n ó w m u n ic y p a ln y c h ró ż n i się od w spó łczesn ej o rg a n iz a cji s y s te m u w ład z y w g m in a c h . R zy m ian ie n ie z n a li tró jp o d z ia łu w ładzy, s tą d w p ra w ie m u n ic y p a ln y m m o ż n a m ów ić je d y n ie o o rg a n a c h s ta n o w ią
17 „ P ra w a lu d u rz y m s k ie g o s k ła d a ją się z u sta w , u c h w a ł z g ro m a d z e ń p le b e jsk ic h , u c h w ał s e n a tu , k o n s ty tu c ji cesarzy , e d y k tó w ty c h , k tó rz y m a ja p ra w o ich w y d a w a n ia i o d p o w ied zi znaw ców p r a w a ”. T łu m a c z e n ie p o d a ję z a W. R o zw ad o w sk i, G ai I n s titu io n e s . T ek st i p rz e k ła d , ser. F o n te s l u r i s C o g n o sce n d i, t. 1, P o z n a ń 2 003, s. 1.
18 O p raw o tw ó rcz ej d z ia ła ln o śc i p ra w n ik ó w m o żn a z as ad n icz o m ów ić d o p iero od A u g u s ta , k ie d y to p ra w o c y to w a n ia p is m a p ra w n ik ó w w s ą d a c h m ie li ci p raw n icy , k tó rz y o trz y m a li n a to zgodę c e s a r z a — iu s p u b lic a e r e s p o n d e n d i. T ak i w n io se k w y p ły w a z te k s tu P o m p o n iu s z a lib e r s in g u la r is e n c h ir id ii (D. 1.2.2.49): E t, u to b ite r sc ia m u s , a n te tem p o ra A u g u s ti p u b lic e
r e sp o n d e n d i iu s n o n a p r o n c ip u s d e b a n t... P r im u s d iv u s A u g u s tu s , u t m a io r „ c o n s u lto r u m ” a u c to r ita s ha b eretu r, c o n s itu it, u t ex a u c to r ita te e iu s re sp o n d e re n t... W te k ś c ie ty m P om po-
n iu s z w y ra ź n ie w s k a z u je n a d w a o k re s u w r o z u m ie n iu z n a c z e n ia te k s tó w p ra w n ik ó w rz y m sk ic h , tj. p rz e d i po A u g u ś c ie . D o p iero od A u g u s ta p ra w n ic y o trz y m a li p ra w o p u b lic z n eg o w y p o w ia d a n ia p r a w a z m o cą o b o w ią zu jąc ą . P o g lą d y p ra w n ik ó w m ają cy c h a p r o b a tę c e s a rz a n a b r a ły m ocy p ra w a . W ięcej n a te n te m a t zob. M. B re to n e , S to r ia ..., s. 214, o ra z W. L ite w sk i, J u r y s p r u d e n c ja r z y m s k a , K ra k ó w 2 000, s. 33 i n.
cych, do k tó ry c h zaliczan o ordo d e c u r io n u m oraz o o rg a n a c h p ro w a d ząc y ch b ieżą ce s p ra w y m u n ic y p iu m . Tych o s ta tn ic h n ie m o ż n a u to ż s a m ia ć ze w sp ó łczesn y m i o rg a n a m i w ykonaw czym i. P o d o b ień stw o z a s a d z a się w y łącz n ie w fu n k cji, j a k ą pełniły, ró ż n iły się n a to m ia s t z a k re s e m k o m p eten cji. O rg a n y m u n ic y p a ln e były k o leg ialn e, a poszczególni u rzęd n icy , zw łaszcza d u u m w iro w ie, p o sia d a li w w ą sk im z a k re sie u p ra w n ie n ia sądow nicze.
In fo rm acje o o rg a n a c h w ład z y z a w a rte w T a b u la H e ra c leen sis s ą dość sk ą p e . W iadom o, że w ty m m u n ic y p iu m u rz ę d o w a li q u a ttu o r v ir i, o k tó ry c h j e s t w z m ia n k a w lin ii 83, 90, 99, 136, duuw iorow ie, o k tó ry c h j e s t w z m ia n k a w lin ia c h 50, 83, 90, 99, 136 o ra z kw estorzy, o k tó ry c h j e s t w z m ia n k a w lin ii 46. W te k śc ie T a b u la w sp o m in a się ró w n ież w ie lo k ro tn ie o ed y lach . J e d n a k ż e najczęściej chodzi o edylów u rz ę d u ją c y c h w R zym ie, n p . w lin ii 24, gdzie j e s t m o w a o ed y lu k u ru ln y m o p leb ejsk im . W lin ii 69 j e s t m ow a o ed y lu ale bez jego sp ecyfikacji Q uae loca p u b lic a p o r tic u s u e p u b lic a e in u(rbe) R (o m a ) p (ro p iu s)u e u(rbei) R (o m a e) p (a ss u s) M s u n t eru n t, q u o ru m lo coru m q u o iu sq u e p o r tic u s I a e d ilu m e o ru m u e m a g (is tr a tu o m ).
Q u a ttu o rv iri byli to u rz ę d n ic y z a jm u jąc y się p o rz ą d k o w a n ie m d ró g p u b licznych, s tą d n a z y w a n o ich q u a ttu r o v ir i v iis in u rbe p u r g a n d is . Do ich k o m p e te n c ji n a le ż a ło n ie tylko oczyszczenie ulic, ale ró w n ież tr o s k a o s ta n te c h n ic z n y d róg w m ieście19. Po ra z p ie rw sz y z o sta li w y m ie n ie n i w ła śn ie w T a b u la i u rz ą d te n p rz e trw a ł do III w ie k u po C h ry s tu s ie . W h ie ra rc h ii u rz ęd n icze j byli p o d p o rz ą d k o w a n i edylom 20. P o w o łan ie u rz ę d u q u a ttu o r v ir i było p o w ią z a n e z k o n iecz n o ścią ro z s trz y g a n ia sporów ro sn ą cej liczby p ere- g ry n ó w p rz y b y w ając y ch do R zym u. T ru d n o z a te m w sk a z a ć d o k ła d n ą d a tę u s ta n o w ie n ia tego o rg a n u . M o żna j e d n a k p rz y ją ć, że is tn ia ł o n ju ż w po c z ą tk a c h I w ie k u p rz e d C h ry s tu s e m , czego dow odem j e s t T a b u la H eracle- en sis. C h a ra k te ry s ty c z n e j e s t je d n a k to, że o rg a n q u a ttu o r v ir i n ie w stę p u je w ż a d n y m in n y m te k śc ie p o zo stały c h u s ta w m u n icy p aln y ch . Ten fa k t m o żn a w y tłu m acz y ć z a p ew n e ty m , że w H e ra k le i n ie było edylów, ci b ow iem w yko n y w a li swoje fu n k c je z R zy m u w ła śn ie p o p rzez q u a ttu o r v ir i. W in n y c h p rz y p a d k a c h , w ty m i w Irn ii, by li u s ta n o w ie n i o d rę b n i edylow ie, k tó rz y fu n k c je q u a ttu o r v ir i w y k o n y w a li sa m o d z ie ln ie lu b p rz y pom ocy in n y c h urz ęd n ik ó w , lu b n iew o ln ik ó w p u b liczn y c h . M o żn a z a te m pow iedzieć, że u rz ą d q u a ttu o r v ir i is tn ia ł w y łączn ie w R zym ie p o za w y ją tk ie m H e ra k le i21.
19 W l. sin g . en ch . (D. 1 .2.2.30) P o m p o n iu sz p isz e o q u a ttu o r v ir i w ty c h słow ach: C o n sti-
t u ti s u n t e o d em tem p o re et q u a ttu o v ir i q u i c u r a m v ia r u m a g ere n t... (W ty m c za sie z o s ta li
u s ta n o w ie n i i q u a ttu o r v ir i, k tó rz y s p r a w u ją o p iek ę n a d d ro g a m i...).
20 Zob. G. W esener, s.v. Q u a tuorviri [w:] K leine P a u ly, Bd. IV, M ü n ch en 1977, szp. 1293-1294. Zob. rów nież J . Zając, A q u ileia . S ta tu s a d m in istra c yjn y antycznego m ia sta (II w. p.n.e. - I I I w.
n.e.), B a lc a n ic a P o s n a n ie n s ia 3 (1984), s. 212.
21 U rz ą d q u a ttu o r v ir i is tn ia ł n ajp ra w d o p o d o b n iej ró w n ież w P o m p e ja c h . Zob. F. S e n a to re ,
Q u a ttu o r v ir i a e d ile s d i P o m p e i? Z e its c h rift P a p iro lo g ie u n d E p ig ra p h ik , 119(1997), s. 283 i n.
Z ob. r ó w n ie ż G . W e s e n e r, s.v. Q u a t t u o r v ir i, P W R E 2 4 , s z p . 8 4 9 - 8 5 7 ; A. N ic o le tti, s.v. Q u a ttu o r v ir i, N N D I, t. XIV, Torino 1967, s. 6 3 9 -6 4 1 .
D ru g im o rg a n e m z a rz ą d z a ją c y m by li d u u w iro w ie , k tó rz y sp ra w o w a li w m u n ic y p iu m n a jw y ż sz ą w ładzę. O rg a n te n był w zo ro w an y n a u rz ę d z ie k o n su ló w w R zym ie, a sw oim i k o rz e n ia m i s ię g a ł V w ie k u p rz e d C h r y s tu sem . Z a k re s k o m p e te n c ji d u u m w iró w p o d leg ał ciąg ły m p rz e m ia n o m , t a k że z cz asem w y k sz ta łc iły się ró ż n e ty p y ty c h o rg a n ó w 22. W T a b u la H eracleen- sis chodzi o d u u o v ir i v iis fa c iu n d is et re fic iu n d is, do obow iązków k tó ry c h n a le ż a ła tr o s k a o s ta n dró g p o d m iejsk ic h , z n a jd u ją c y c h się w okół R zym u, oraz o s t a n d ró g ita ls k ic h 23. R e g u la c ja p r a w n a z a w a r ta w lin ia c h 50-52 do ty czy ła m u n icy p ió w położonych w I ta lii24, a w ięc i w H e ra k le i.
W śród o rg a n ó w a d m in is tr a c ji m u n ic y p a ln e j w H e ra k le i z n a jd u ją się ta k ż e kw estorzy, k tó rz y o d p o w iad a li za fin a n s e p u b liczn e o ra z w sp ó łd ziała li z ed y lem p rz y d o k o n y w a n iu czynno ści p ra w n y c h w im ie n iu m u n ic y p iu m , m .in . p rz y z a w ie ra n iu u m ów d z ie rż a w y obow iązków p u b liczn y c h (lin ia 46): Q u a m u ia m h. l. tu e m d a m locari o portebit, a ed (ilis), q u e m e a m u ia m tu e n d a m locare o portebit, is e a m u ia m p e r I q (u a e sto re m ) u r b (a n u m ), q u eiu e a erario p r a e r it (P o n iew aż n a p o d sta w ie tej u s ta w y n a le ż y w y d z ie r żaw ić u trz y m a n ie drogi, edyl, n a k tó ry m ciąży o b ow iązek tro s k i o drogę, w in ie n te n obow iązek w y d z ie rża w ić p rz y w s p ó łd z ia ła n iu k w e s to ra m ie js k ie go...). B ył to u rz ą d u k s z ta łto w a n y n a w zó r tego, k tó ry is tn ia ł ju ż w Rzy- m ie 25. Z te k s tu T a b u la n ie w y n ik a je d n a k , ilu k w e sto ró w p ełn iło sw oje obow iązki w H e ra k le i.
T a b u la H ra cle en sis j e s t d o k u m e n te m pochodzącym z o k re s u k s z ta łto w a n ia się o rg a n ó w m u n ic y p a ln y c h w czasie u je d n o lic a n ia a d m in is tra c ji w Ita lii. S tą d te ż w iele czynności p u b lic z n o p ra w n y c h m ie sz k a ń c y H e ra k le i m u sie li dokonyw ać w obec u rz ę d n ik ó w w R zym ie.
Inaczej m ia ła się s p ra w a z o rg a n a m i w ład z y z a rz ą d z a ją c e j w Irn ii. W e d łu g lex Ir n ita n a is tn ia ł ta m dość dobrze zb u d o w an y sy ste m o rg a n ó w a d m i n is tra c ji m u n ic y p a ln e j, w zoro w an y n a sy ste m ie o rg a n ó w u s tro ju r e p u b li k ań sk ieg o . T akie ro z w ią z a n ie g w a ra n to w a ło u trz y m a n ie d alszej au to n o m ii je d n o s te k te ry to ria ln y c h o ra z s p ra w n e z a rz ą d z a n ie . B ył to rów n ież w y ra z p ra g m a ty z m u rz y m sk ieg o . S y ste m o rg an ó w re p u b lik a ń s k ic h całkow icie nie n a d a w a ł się do s te ro w a n ia w ielk im p a ń s tw e m , za to d o sk o n ale s p ra w d z a ł się w k ie ro w a n iu n ie w ie lk im i spo łeczn o ściam i, z a m k n ię ty m i w g ra n ic a c h jed n eg o m ia s ta .
W Ir n ii zn a jd o w ały się m .in . ta k ie o rg a n y ja k : d uu o w iro w ie, edylow ie, kw estorzy. S p ecjaln y m u rz ę d n ik ie m by ł p ra e fe c tu s im p era to ris, o k tó ry m
22 W ięcej o d u u m w ira c h zob. A. D e g ra s s i, S u l d u o v ir a to n ei m u n ic ip i ita lic i, [w:] O m a g io
lu i C. D a ic o viciu , B u c a r e s t 1960, s. 1 4 1 -1 4 5 ; F. G re lle , s.v. D u o v ir i, N N D I, t. V I, Torino
1960, s. 3 2 5 -3 2 7 .
23 Zob. H . L e g ra s , L a T a b le la tin d ’H éraclée. (L a p r é te n d u e lex J u li a m in ic ip a lis ), P a r is 1907, s. 9 2 -9 3 .
24 Zob. W. L iebenam , S tä d te v erw a ltu n g im R ö m isch en K aiserreiche, L eipzig 1900, s. 259 i n. 25 W ięcej o u rz ę d z ie k w e s to ra zob. B. S ite k (red.), R z y m s k ie p r a w o p u b lic z n e , O lsz ty n 2005, s. 36 i n.; J . Z abłocki, A. T arw a c k a, P u b lic zn e p ra w o rz ym sk ie , W a rsz a w a 2005, s. 55 i n.
m o w a w a r t. 20. U rz ą d te n z o sta ł stw o rz o n y z a p a n o w a n ia T y b e riu sz a lu b K la u d iu sz a . J e d n a k sam o d z ie ln y m o rg a n e m , zry w ający m z re p u b lik a ń s k ą z a s a d ą k o leg ialn o ści, był dopiero od czasów W e s p a z ja n a 26. T ak ie ro z w ią z a n ie z n a jd u je się ró w n ież w lex F la v ia m u n ic ip a lis.
W u k ła d z ie o rg a n ó w a d m in is tra c ji m u n ic y p a ln e j Ir n ii d uu o w iro w ie z a j m o w ali p o d o b n ą pozycję do k o n su ló w w R zym ie. B ył to sy s te m zasad n iczo ró ż n y od tego, k tó ry w y stęp o w a ł w H e ra k le i. W Ir n ii by ł to n ajw y ż szy o rg a n z a rz ą d z a ją c y i o n a jsz e rs z y c h k o m p eten c ja ch . W u rz ę d z ie zaw sze było dw óch kolegów, a sw oją fu n k c ję p e łn ili p rz ez je d e n rok. Do ich k o m p e te n c ji n a le ż a ło sp ra w o w a n ie w y m ia ru sp ra w ied liw o ści w s p ra w a c h o n ie w ielk iej w a rto śc i p rz e d m io tu sp o ru (a rt. 19), s tą d n a z y w a n i by li oni d u u v ir i iu re d ic u n d o (a rt. 25). P o n a d to przew o d n iczy li oni p o sied ze n io m ordo decu- r io n u m , w y z w a la li niew olników , u s ta n a w ia li o p iek u n ó w itp . U rz ą d te n p rz e trw a ł aż do czasów J u s ty n ia n a 27.
K olejnym i u rz ę d n ik a m i w Irn ii byli edylow ie. W o d ró ż n ie n iu je d n a k od k o n sty tu c ji re p u b lik a ń sk ie j nie było p o d ziału n a u rz ą d e d y la k u ru ln e g o i ple- bejskiego. Edylow ie zajm ow ali się o p iek ą n a d ta rg o w isk a m i i m iejscam i p u blicznym i, a w ięc z a k re s ich k o m p eten cji był podobny do tego, k tó ry m ieli edylow ie k u ru ln i w R zym ie. W a rt. 19 je s t m ow a, że do k o m p eten cji edylów n ależało : aed iles m u n ic ip ii F la v i Irn [i]ta n i su nto, a n n o n a m aedes sacras loca sacra religiosa o p p id u m via s vicos cloaca ba lin ea m a c e llu m p o n d era m e n su ra s exigendi aeq u a n d i, vig ilia s c u m res d e id era b it exigendi.... (edylo- w ie m u n icy p iu m Irn ii s ą u p ra w n ie n i do sp ra w o w a n ia k o n tro li n a d za b ezp ie czeniem m ia s ta w p ro d u k ty żyw nościowe, sp ra w u ją pieczę n a d b u d y n k a m i sa k ra ln y m i, m iejscam i św ięty m i i k u lte m , m u ra m i m iejskim i, d ro gam i, d ziel nicam i, k an a liz a c ją , ła ź n ia m i m iejskim i, targ o w isk a m i, sy stem em m ia r i w ag, n a d bezp ieczeń stw em p u b licznym gdy j e s t to konieczne)28.
K w e sto rzy w a d m in is tra c ji m u n ic y p a ln e j w Ir n ii o d p o w iad a li z a fin a n se p u b liczn e . W s to s u n k u je d n a k do T a b u la , w lex Ir n ita n a k w e sto rz y byli u rz ę d n ik a m i b a rd z ie j sam o d zie ln y m i, n ie z a le ż n y m i od edylów, zaś w h i e r a r c h ii u rz ęd n icze j p o d leg ali d u u m w iro m . Ich u s y tu o w a n ie w s tr u k tu r z e w ła dzy m u n ic y p a ln e j oraz z a k re s ich k o m p e te n c ji z o sta ł o k re ślo n y w a r t. 20: E is q u e p e c u n ia m c o m m u n e m m u n ic ip iu m eiu s m u n ic ip ii ex ig e n d i ero g a n d i c u sto d ie n d i a tm in is tr a n d i d is p e n s a n d i a r b itr a tu m Ilv ir o r u m [ius] p o testa - sq u e esto29 (Ci w e d łu g u z n a n ia d u u m w iró w s ą u p ra w n ie n i do d y sp o n o w an ia
26 Zob. M .A. L evi, L ’im p e ro ro m a n o , T orino 1963, s. 2 1 1 -2 1 2 .
27 O ty m u r z ę d z ie w s p o m in a J u s t y n i a n w je d n e j ze sw o ic h k o n s ty tu c ji z 531 r. (C. 3.1.18).
28 W ięcej o e d y la c h zob. A. D e g ra s s i, D u o v ir i a e d ilic ia p o te s ta te , d u o v ir i a e d iles, a e d ile s
d u o v ir i, [w:] S T . N onore d i C a ld e r in i e P a r ib e n i I, M ilan o 1956, s. 1 5 1 -1 5 5 . Zob. R ów nież
F. S e n a to re , op. cit.
29 T e k s t ła c iń s k i p o d aję z a F. L a m b e rti, T a b u la e Ir n ita n e . M u n ic ip a lita ’ e iu s r o m a n o
ś ro d k a m i p u b liczn y m i m u n ic ip iu m , a w szczególności s ą u p ra w n ie n i do ich p o b ie ra n ia , d y sp o n o w an ia, strz e ż e n ia , a d m in is tro w a n ia , i zw aln ia n ia).
4. N o w e r o z w ią z a n ia u str o jo w e w lex I r n ita n a
C e n tra liz a c ja w ład z y w r ę k u c e s a rz a m ia ła sw oje s k u tk i ró w n ież w p r a w ie m u n ic y p a ln y m . D aleko id ą c a a u to n o m ia lo k a ln y c h społeczności w p ew n y m s to p n iu b y ła o g ra n ic z a n a ró ż n y m i m e to d a m i. J e d n ą z n ic h było w p ro w a d z e n ie k o n tro li fu n k c jo n o w a n ia m u n ic y p iu m . I n s tr u m e n te m ty m był p re fe k t c e s a rs k i (praefectu s im p era to ris). L o k a ln a społeczność b y ła zobo w ią z a n a do p rz e d s ta w ie n ia ce sarzo w i k a n d y d a ta n a u rz ą d d u u m w ira . A k c e p ta c ja te j k a n d y d a tu r y n ie z a le ż a ła j e d n a k od d e k u rio n ó w , lecz od sam eg o c e sa rz a . C e sa rz m ia n o w a ł w sk a z a n e g o i p o w ie rz a ł m u jed n o cz eśn ie u rz ą d p re fe k ta , za p ew n e w z o ru jąc się n a u rz ę d z ie p ra e fe c tu s u rb i w R zy m ie. W te n sposób p o jaw iła się m ożliw ość o d ejścia od z a sa d y k o leg ialn o ści w m u n ic y p iu m n a rzecz c e n tra liz a c ji władzy. T ak i p re fe k t w y k o n y w ał je d n o osobowo u rz ą d d u u m w ira . W ta k im p rz y p a d k u (i)is p ra e fe c tu s eo iu re esto, quo esset, si e u m I iv ir u m ex h(ac) l(ege) so lu m creari o p o rtu isse t isq u e ex h(ac) l(lege) so lu s d u u m v ir iu re d ic u n d o cre a tu s esset (T aki p re fe k t p o s ia d a te s a m e u p ra w n ie n ia , ja k ie p o sia d a łb y m ia n o w a n y n a p o d sta w ie n in ie j szej u s ta w y ty lk o je d e n d u u m w ir iu re d ic u n d o , gd yby o k az ało się to k o n iecz n e). P ra e fe c tu s im p e r a to r is za jm o w a ł się k o n tr o lą n a d fu n k c jo n o w a n ie m i p rz e s trz e g a n ie m p ra w a w m u n ic y p iu m 30.
M ia n o w a n ie p re fe k ta c e sarsk ieg o w m iejsce d u u m w iró w n ie było czym ś now ym , bow iem ju ż w 60 r. po C h ry s tu s ie w P o m p ei z o sta ł m ia n o w a n y je d e n p re fe k t z u p ra w n ie n ia m i d y k ta to ra . T akie ro z w ią z a n ie w y stę p u je rów nież w lex S a lp e n s ia n a 2 4 31. U sta n o w ie n ie p re fe k ta n ie było w ty m czasie czym ś o b lig ato ry jn y m , lecz odbiciem te n d e n c ji zm ierzając ej do o g ra n ic z e n ia a u to n o m ii lo k aln ej n a rzecz c e n tra liz a c ji władzy.
5. K o n ty n u a cja r o z w ią z a ń r e p u b lik a ń sk ic h w p r a w ie
m u nicypaln ym
Z m ian y u s tro ju p olityczneg o w R zym ie n ie w y w a rły w iększego w p ływ u n a p ew n e o b sz a ry s y s te m u ustro jo w eg o m unicypiów . P rz e tr w a ły ta m in s ty tu c je zg ro m a d z e ń ludow ych, w yborów o raz lo k aln eg o s e n a tu , zw anego ordo d e c u r io n u m .
30 W ięcej o u rz ę d z ie p r a e fe c tu s im p e r a to r is zob. G. M e n n e lla , S u i p r e fe tti d e g li im p e ra -
tori e d ei cesari n elle c ita ’ d e ll’I ta lia e d elle p ro v in cie, E p ig ra p h ic a , 1988(50), s. 6 5 -8 8 .
5.1. Zgromadzenia ludowe
W o k re sie k o ń c a re p u b lik i z g ro m a d z e n ia lu do w e w R zym ie zaczęły t r a cić sw oje z n a c z e n ie p o lity c z n e i sp o łe c z n e p o p a rc ie . W p ie rw u tr a c iły u p ra w n ie n ia w z a k re s ie w y k o n y w a n ia s ą d o w n ic tw a k a rn e g o o ra z p raw o w y b o ru urzęd n ik ó w . W p o c z ą tk a c h p ry n c y p a tu zg ro m a d zen io m lud ow y m p o zo stały je d y n ie u p ra w n ie n ia u sta w o d a w c z e , ale i te pow oli p rz ejm o w ał n a sieb ie s e n a t. O s ta tn ie zg ro m a d zen ie ludo w e m iało m iejsce w 96 r. po C h ry s tu s ie , k ie d y to c e s a rz N e rw a p rz e p ro w a d z ił w te n sposób u c h w a le n ie lex a g ra ria 32. U p a d e k z n a c z e n ia z g ro m a d z e ń lu d o w y ch spow o do w any był n ie m o żliw o ścią z w o ła n ia z g ro m a d z e n ia u p ra w n io n y c h do g ło so w an ia w R zy m ie, ze w z g lęd u n a ich ro z p ro sz e n ie po te ry to riu m im p e riu m o ra z k o n c e n tra c ję w ład zy w r ę k u c e s a rz a 33.
To, co było ju ż n ie p rz y d a tn e d la now ego u s tro ju p olityczn ego w R zym ie, n a d a l sp ra w d z a ło się w m u n icy p iach . I n s ty tu c ja z g ro m a d z e ń lud ow ych w y stę p u je z a te m zarów no w T a b u la H e ra cleen sis, j a k i w lex I r n ita n a 34.
W T a b u la te r m in c o m itia w y stę p u je w lin ii 98 i 132. W o bu p rz y p a d k a c h chodzi o z g ro m a d z e n ia w yborcze. W lin ii 98 j e s t m o w a o o b o w iązk ach p ro w ad ząceg o z g ro m a d z e n ia ludow e o c h a ra k te r z e w yborczym . W lin ii 132 w sp o m in a się o osobie in fam o w a n ej, a w ięc p o siad ają cej z łą op in ię, t a k a je d n o s tk a n ie m oże być p re z e n to w a n a ja k o k a n d y d a t n a u rz ę d y po dczas z g ro m a d z e ń ludow ych. Te d w a p rz y p a d k i p o k a z u ją , że ju ż w o k re sie k o ń ca r e p u b lik i ró w n ież w m u n ic y p ia c h k o m p eten c je z g ro m a d z e ń lu do w y ch z o s ta ły o g ra n ic zo n e w y łączn ie do fu n k c ji k re acy jn ej.
Te sa m e z a d a n ia spoczyw ały n a z g ro m a d z e n ia c h lu dow y ch w Irn ii. W lex Ir n ita n a o zg ro m a d z e n ia c h w yborczych j e s t m o w a w a r t. 49, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 92. W a r t. 49 o k re ślo n e z o stały okresy, w k tó ry c h n ie m o ż n a było zw oływ ać zg ro m a d z e ń lu d o w y ch ze w z g lę d u n a ferie zw ią z a n e ze żn iw a m i lu b w in o b ra n ie m . W a r t. 51 ze b ran o re g u ły dotyczące p u b lic z n e go o b w ieszczen ia k a n d y d a tó w u b ieg ają cy ch się o u rz ę d y w m u n icy p iu m . O b w ieszczen ia tego w in ie n dok o n ać te n , k tó ry m a p ra w o zw o ły w an ia zg ro m a d z e ń , z a n im ono się odbędzie. W a r t. 52 i 54 j e s t m o w a o osobach u p ra w n io n y c h do zw o ły w an ia i p ro w a d z e n ia z g ro m a d z e ń w yborczych. P r a wo to m ieli d u u m w iro w ie, z ty m , że p ie rw sz e ń stw o m ia ł te n z d uu m w irów , k tó ry był s ta rs z y w iek iem , dopiero, gdy te n n ie m ógł w y p ełn ić teg o obo w ią z k u , u p ra w n ie n ie to zy sk iw a ł d ru g i z d u um w rió w . W a r t. 55, 56, 57 i 60 zaw arto reguły dotyczące przebiegu głosow ania n a zgrom adzeniach w yborczych.
32 Zob. J . Z ab ło ck i, op. cit., s. 99.
33 O z g ro m a d z e n ia c h lu d o w y ch k o ń c a re p u b lik i zob. M. K u ry ło w icz, R z y m s k ie z g r o m a
d z e n ia lu d o w e, F ilo m a ta 245, 1971, s. 2 5 7 -2 6 5 .
34 W ięcej o z g ro m a d ze n iac h w yborczych w m u n ic y p ia c h zob. A. W iliń sk im In s k r y p c ja z He-
W a r t. 58 z n a jd u je się z a k a z z a k łó c a n ia p rz e b ie g u z g ro m a d z e ń ludow ych. W a r t. 92 p o w tó rzo n y z o sta ł za k a z zw o ły w an ia z g ro m a d z e ń w ferie.
A n a liz a te k s tu obu u s ta w m u n ic y p a ln y c h p o k az u je , że z g ro m a d z e n ia ludow e, m im o że p rz e trw a ły u p a d e k re p u b lik i w p ra w ie m u n ic y p a ln y m , to je d n a k z a k re s ich k o m p eten c ji, o g ra n ic zo n y w o k re sie końcow ym re p u b lik i, o g ra n ic z a ł się w y łączn ie do w yborów lo k a ln y c h u rzęd n ik ó w . Z g ro m a d z e n ia ludow e n ie tw o rz y ły ju ż p ra w a lok aln eg o , bow iem u p ra w n ie n ie to przeszło n a ordo d e c u rio n u m , p odobnie j a k w R zym ie, gdzie ró w n ież s e n a t rz y m sk i s ta ł się o rg a n e m u staw o d a w czy m .
5.2. Ordo decurionum
K olejnym o rg a n e m , k tó ry p rz e trw a ł z m ia n y u stro jo w e w R zym ie, b y ła r a d a m ia s ta , o k re ś la n a ła c iń s k im te rm in e m ordo d e c u r io n u m 35. O rg a n te n w y stęp o w a ł zarów no w u s tro ju m ia s ta H a ra k le i, ja k i i w Irn ii. W T a b u la H e ra c leen sis o d e k u rio n a c h w sp o m in a się w ie lo k ro tn ie , m .in . w lin ia c h 86, 88, 109, 124, 126, 128, 135, 138, 149. Z ap isy u sta w o w e s ą j e d n a k dość sk ro m n e i n ie d a ją p ełneg o o b ra z u k o m p e te n c ji tego o rg a n u . W lin ia c h 86 i 88 w y stę p u je z a k a z p e łn ie n ia fu n k c ji d e k u rio n a p rz ez o b y w a te la rz y m skiego, k tó ry w cześniej p e łn ił u rz ą d d u u m w ira lu b q u a ttu o v ir i. Z a k a z te n m ógł z o stać u ch y lo n y w ów czas, gdy chodziło o u z u p e łn ie n ie w ak u jąceg o m iejsca po z m a rły m lu b s k a z a n y m d e k u rio n ie . W lin ia c h 109, 126, 128, 135 j e s t ko lejn y za k a z dotyczący u b ie g a n ia się p rz ez osoby in fa m o w a n e o s ta n o
w isko d e k u rio n a , a w lin ii 124 z o s ta ła p rz e w id z ia n a k a r a g rz y w n y za z a ła m a n ie tego z a k a z u 36. O soby in fa m o w a n e n ie m ogły te ż p rz eb y w ać w otocze n iu dekurionów . W lin ii 138 j e s t z a k a z p rz e b y w a n ia osób in fa m o w a n y c h p odczas w id o w isk p u b liczn y c h w m iejscac h p rz ezn a czo n y c h d la se n a to ró w czy d ekurionów . W lin ii 149 m ów i się o u p ra w n ie n iu d ek u rio n ó w do w y b ie r a n ia d eleg a tó w m ając y ch zaw ieść d o k u m e n ty sp o rz ąd zo n e p od czas sp is u lu d n o ści do R zym u.
Z u p ełn ie in n a s y tu a c ja j e s t w lex Ir n ita n a . W u s ta w ie tej z n a jd u ją się liczn e u re g u lo w a n ia p o zw alające n a o k re śle n ie fu n k c ji tego o rg a n u o raz
35 N a z w a ord o w y s tę p o w a ła w części z ac h o d n ie j im p e riu m , z a ś w części w s c h o d n ie j, w m ia s ta c h o u s tr o ju w z o ro w a n y m n a k o n s ty tu c ji g re ck iej, ra d y ta k ie b y ły z w a n e a d ’oeę’. Zob. W. L ie b e n a m , op. c it., s. 227. W ięcej o ordo d e c u r io n u m zob. B. S ite k O c ię żk ie j d o li
d e cu rio n e s w o kresie p ó źn e g o c e s a rstw a rz ym sk ie g o . U w a g i p o c z y n io n e n a p o d s ta w ie w y b r a n y ch k o n s ty tu c ji c es a rsk ich , [w:] P rocesy u je d n o lic a n ia p r a w a p r y w a tn e g o w św ie tle in te g ra c ji e u ro p ejskiej. R o la s a m o r z ą d u te r yto ria ln eg o w k s z ta łto w a n iu p ro c e su in te g ra c ji e u ro p e js kie j n a p r z y k ła d z ie d o św ia d c z e ń s a m o r z ą d u w P olsce i we W łoszech, S zczecin 2 002, s. 109—123.
36 Z a k a z u b ie g a n ia się o u rz ę d y p u b lic z n e , w ty m d e k u r io n a , p rz e z osoby in fa m o w a n e is tn ia ł ró w n ie ż w o k re s ie p ó ź n ie jsz y m , co p o tw ie rd z o n e z o s ta ło w fra g m e n c ie M a r c ia n u s a 4
I n s t. (D . 4 8 .7 .1 pr.). W ięcej n a te n t e m a t zob. B. S ite k I n fa m ia w u s ta w o d a w s tw ie cesa rzy r z y m s k ic h , O lsz ty n 2003, s. 163 n.
jego k o m p eten c ji. Do n a jw a ż n ie jsz y c h fu n k c ji ordo n a le ż y zaliczyć fu n k cje u ch w ało d aw c zą, sąd o w n ic zą i k o n tro ln ą .
D e k u rio n o w ie pod ejm o w ali decyzje w fo rm ie u ch w ał, k tó re z a p a d a ły b e z w z g lę d n ą w ięk sz o ścią głosów. W w ielu p rz y p a d k a c h b y ła to w iększość k w a lifik o w a n a , a w ięc u s ta la n o odp o w ied n ie q u o r u m w y m a g a n e do w a ż n o ści po d jęcia decyzji. G ło so w an ia o dby w ały się w e d łu g k u rii, ordo było po d zielo ne n a trz y k u rie (a rt. 44, 50) I ta k , w sp ra w ie s p rz e d a ż y g ru n tó w p u b liczn y c h (a rt. 64) o ra z u s ta n o w ie n ia a u d y to ra śro d k ó w p u b liczn y ch , z a d a n ie m k tó re g o było m .in . p rz y jm o w a n ie i k o n tro lo w a n ie s p ra w o z d a ń fin an so w y ch , k o n iecz n e było podjęcie u c h w a ły k w a lifik o w a n ą w ięk sz o ścią głosów, tj. 2/3 w sz y stk ic h d ek u rio n ó w (a rt. 79). Z aś w p rz y p a d k u d y sp o n o w a n ia śro d k a m i p u b liczn y m i p rz ez d u u o w iró w k o n ieczn e było, ab y ci swoje decyzje p rz e d s ta w ia li d ek u rio n o m , z ty m je d n a k , że o becnych n a sa li p o sie d ze ń w inno być p rz y n a jm n ie j 3/4 w sz y stk ic h d ekurionów . W a r t. 39 j e s t z ko lei n o rm a m ów iąca, że u c h w a ły d e k u rio n o w ie pod ejm o w ali w ięk sz o ścią głosów.
J e d n ą z n ajw a żn iejszy c h funkcji pełn io n y ch p rzez ordo b y ła fu n k c ja k r e acy jn a. W a r t. 19 d ek u rio n o w ie o trz y m a li u p ra w n ie n ie do ro z s z e rz e n ia u p ra w n ie ń edylów w s to s u n k u do tych, k tó re m ieli n a p o d staw ie ustaw y. W szczególności m ogli p rz e p ro w a d z a ć p o stęp o w a n ie eg z ekucyjne p ig n o r is capionem , ale tylko do w ysokości 10 tys. sestercó w d zien n ie wobec tej sam ej osoby. P o stę p o w an ie to n ie leżało w g estii edylów, z a r t. 71, w y n ik a że o rg a n e m u p ra w n io n y m do p rz e p ro w a d z e n ia p o stę p o w a n ia egzekucyjnego byli du- uow irow ie, p o siad ający u p ra w n ie n ia ju ry sd y k cy jn e. W ra m a c h fu nk cji k r e acyjnej d ekurionow ie byli u p ra w n ie n i rów nież do w s k a z a n ia k a n d y d a ta n a u rz ą d d u u o w ira , k tó ry n a s tę p n ie p ełn iłb y jednoosobow o funkcję p re fe k ta re p re z e n tu ją c e g o in te re sy c e sa rz a w m u n icy p iu m (a rt. 24). T akie ro z w ią z a n ie było odejściem od w yb o ru dw óch d u u m w iró w podczas zg ro m a d zen ia w y borczego. D ekurionow ie m ogli rów nież dokonyw ać w y b o ru nowego d e k u rio n a poprzez za sto so w an ie p ro c ed u ry cooptatio (a rt. 31)37. P ro c e d u ra t a b y ła sto so w a n a w p rz y p a d k u w yborów u zu p e łn ia ją cy ch , a liczba d ek u rio n ó w n iższa n iż 63 członków. K om peten cje ordo dotyczyły rów nież p o w o ły w an ia niższy ch u rz ęd n ik ó w m u n icy p aln y ch , w ty m pisarzy, czyli scribae (a rt. 73). D ekuriono- w ie podejm ow ali u ch w ałę o w y sy łan iu legatów do c e s a rz a lu b in n y ch m ia s t (a rt. 45, 46 i 47) oraz o pow o łan iu p ełn o m o cn ik a m u n icy p iu m (a rt. 70 i 71). W k o ń cu dekurio n o w ie p ełn ili funkcję k o n s u lta c y jn ą w sp ra w ie p rz y d z ie la n ia u rz ę d n ik o m niew olników pub licznych (a rt. 78).
K o lejn a g r u p a z a d a ń ordo w yp ły w a z re a liz a c ji fu n k c ji p o rz ąd k u jące j tego o rg a n u . D e k u rio n o w ie sta n o w ili o d n ia c h ferii lu b o u ro c zy sto ściach w m u n ic y p iu m . D u u m w iro w ie m ieli p ra w o do d w u k ro tn e g o o k re s u fe rii n a
37 W ięcej o lectio s e n a tu s zob. A. T o rre n t R u iz, D ic cio n a rio d e d erech o r o m a n o , M a d rit 2 005; T. M o m m sen , R ö m is c h e s S ta a ts r e c h t, t. II, 1, L eip zig 1887, s. 4 1 8 -4 2 3 .
ż n iw a i w in o b ra n ie . W ty m o k re sie d u u m w iro w ie n ie p rz e b y w a li w m u n ic y p iu m , s tą d w a żn iejsze s p ra w y n ie były ro z strz y g a n e . N a o p u szczen ie p rzez d u u m o w iró w m ia s ta k o n ie c z n a b y ła zgo da ordo, k tó re j u d z ie la n o n a w n io se k z a in te re so w a n y c h (a rt. 49). P odo b n ie było z u ro c z y sto śc ia m i p u b lic z n y m i. D n i ty c h u ro czy sto ści były w y z n a c z a n e n a p o d sta w ie d e k r e tu d ek u rio - nó w ( a r t. 92). W e d łu g a r t. 63 d e k u rio n o w ie d e c y d o w a li o m ie js c a c h o g ła s z a n ia d o k u m e n tó w p u b liczn y ch , w ty m i u m ów d zierżaw y o raz in n y c h p ra c p u bliczn ych. W ra m a c h fu n k c ji p o rz ą d k u ją c e j m ieściły się rów n ież z a d a n ia z z a k re s u policji, m .in . d e k u rio n o w ie m ogli w y d aw ać d e k re ty z a w ie ra ją c e re g u ły p o rz ąd k o w e, k tó re w in n y być re s p e k to w a n e p od czas p rz e s ta w ie ń i u ro czy sto ści p u b liczn y c h (a rt. 81) o ra z d e k re ty dotyczące p o rz ą d k u n a d ro g a ch p u b liczn y c h - z a p ew n e chodziło o u trz y m a n ie czystości, s ta n u n a w ie rz c h n i o raz re g u la c ja ru c h e m u liczn y m (a rt. 82).
N ie m n iej w a ż n a b y ła fu n k c ja sąd o w n ic za s p e łn ia n a p rz ez o rd o . D eku - rion ow ie w y d a w a li s z e re g decyzji typ ow ych d la sąd ó w po w szech n y ch , j a k a r t. 61) u s ta n o w ie n ie o p ie k u n a czy (a rt. 72) w y zw olenie n iew o ln ik ó w p u blicznych. D e k u rio n o w ie do k o n y w ali w y b o ru sędziów sp o śró d sieb ie (a rt. 86 i 87), sta n o w ili ró w n ież o rg a n odw oław czy od decyzji d u u m w iró w lu b edy- lów w y m ierz ając y ch k a r ę g rzy w n y (a rt. 66).
W ra m a c h fu n k c ji a d m in is tra c y jn e j d e k u rio n o w ie sp ra w o w a li pieczę n a d m u ra m i m ia s ta o ra z w sze lk im i k o n s tru k c ja m i z n a jd u ją c y m i się w jego pobliżu. W a r t. 62 ty lk o n a p o d sta w ie d e k r e tu d ek u rio n ó w m o ż n a było p ro w a d zić p ra c e w y b u rz en io w e b ą d ź n a p ra w c z e w m iejscac h stra te g ic z n y c h d la b e z p ie c z e ń s tw a m ia s ta , chodziło o o b iek ty zn a jd u ją c e się w b e z p o ś re d niej b lisk o ści m u ró w m ia s ta . P ro w a d z e n ie p ra c , w ty m re m o n to w y c h czy w y b u rzen io w y ch , m ogło b ow iem p ro w a d zić do o sła b ie n ia o b ron no ści m ia- s ta 38. D e k re te m d e k u rio n ó w (a rt. 76) o k re śla n o g ra n ic e m u n ic y p iu m o raz g ra n ic e p o b o ru p o d a tk ó w lo k aln y ch . W ra m a c h u p ra w n ie ń w ład czy ch d ek u - rionow ie m ogli w p ro w ad zić obow iązek w y k o n y w a n ia p rz ez m ieszk a ń có w p ra c p u b liczn y ch n a rzecz m u n ic y p iu m (a rt. 83).
Do w a żn iejszy ch z a d a ń ordo n a le ż a ło p o d ejm o w an ie decyzji w sp ra w ie fin a n s ó w p u b lic z n y c h , czyli fin a n s ó w m u n ic y p iu m . O g ó ln a d y sp o zy c ja u p ra w n ia ją c a d e k u rio n ó w do w y d a w a n ia d e k re tó w w s p ra w a c h z a rz ą d u śro d k a m i p u b liczn y m i zn a jd u je się w a r t. 79. D ecyzje te m u s iły być p o d ej m o w an e w obecności p rz y n a jm n ie j 3/4 w sz y stk ic h członków ordo. W ty m z a k re sie z a tw ie rd z a n o s p ra w o z d a n ia fin an so w e s k ła d a n e p rz ez u rz ę d n ik ó w m u n ic y p a ln y c h (a rt. 67), p od ejm ow ano u ch w ały w sp ra w ie w y d a tk ó w n a k u lt p u b liczn y (a rt. 77) o ra z u c h w a ły w sp ra w ie z a c ią g n ię c ia d łu g u p u b lic z nego (a rt. 80). K o n tro la d ek u rio n ó w n a d fin a n s a m i p u b liczn y m i n ie m ia ła
38 W ięcej o p ra w ie b u d o w la n y m w s ta ro ż y tn y m R zy m ie zob. C. K u n d e re w ic z , P ra w o
je d n a k c h a r a k te r u ciągłego, s tą d te ż m ogli on i pow oływ ać osobę p o s ia d a ją c a odp o w ied n ie k w a lifik a cje do ciągłej k o n tro li fin a n só w p u b liczn y ch ( a rt. 68 i 69), tw o rz ą c w te n sposób a u d y t w ew n ętrzn y . W ra m a c h odp ow ie d zialn o śc i za fin a n s e p u b liczn e n a le ż y w idzieć ró w n ież u p ra w n ie n ia d ek u - rio n ó w za m a ją te k m u n icy p aln y . W a r t. 64 zo stało p o stan o w io n e, że u c h w a ła w sp ra w ie s p rz e d a ż y g ru n tó w p u b liczn y c h m oże z o stać p o d ję ta p rzez d e k u rio n ó w w ów czas, gdy z o sta n ie o n a u c h w a lo n a 2/3 głosów w sz y stk ic h członków o rd o 39.
6. Z a k o ń czen ie
T a b u la H e ra c leen sis i lex Ir n ita n a — dw ie u s ta w y m u n ic y p a ln e pocho dzące z ró ż n y ch okresó w — z a w ie ra ją w iele p od ob ieństw , ale ró w n ież i ró ż n ic w y n ik a ją c y c h z p rz e m ia n zachod zący ch w sy ste m ie p olity czn y m R zym u. W p ro w a d z e n ie w ład z y sc e n tra liz o w a n e j w r ę k u c e s a rz a u w id a c z n ia się w szczególności w o b sza rze źródeł p ra w a o ra z n o rm u stro jo w y ch . W s to s u n k u do T abula, u s ta w y o k re s u re p u b lik a ń sk ie g o , w lex Ir n ita n a p o jaw ia się now e źródło p ra w a , k o n s ty tu c je c e sa rsk ie , k tó re n a b ie r a ją coraz w iększego zn a c z e n ia . P odo b n ie było z n o rm a m i p ra w a u strojo w eg o. W H e ra k le i sze reg z a d a ń było re a liz o w a n y c h p rz ez o rg a n y zn a jd u ją c e się w R zym ie, zw łaszcza p rz ez k o n su ló w czy edylów. W sa m y m m ieście u rz ę d o w a li je d y n ie q u a ttu - o viri lu b d u u m w iro w ie. W I r n ii sy s te m o rg a n ó w był b a rd z o ro z b u d o w an y i p rz y p o m in a ł zasad n iczo te n , k tó ry o bw iązy w ał w R zym ie w o k re sie r e p u b lik ań sk im .
W lex Ir n ita n a p ojaw iły się ró w n ież now e ro z w ią z a n ia , n ie w y stę p u ją c e w T a b u la H e ra c le e n sis, m ian o w icie now y o rg a n p re fe k ta , k tó ry t a k n a p ra w d ę m ógł rz ą d z ić m u n ic y p iu m sam o d zie ln ie, a n a pew no b y ł p rz e d s ta w i cielem c e s a rz a w m ieście. T a z m ia n a b y ła e fe k te m c e n tra liz a c ji w ład zy w im p e riu m rz y m sk im .
P rz e m ia n y po lity czn e n ie w y w a rły je d n a k w iększego w p ły w u n a d z ia ła n ie i fu n k c jo n o w an ie ordo d e c u r io n u m o ra z n a z g ro m a d z e n ia ludow e. Co- m itia ju ż pod kon iec is tn ie n ia re p u b lik i m ia ły w y łączn ie k o m p eten c je w y b o rc z e , s t ą d te ż i w u s ta w a c h m u n ic y p a ln y c h z g r o m a d z e n ia lu d o w e p o sia d a ły w łączn ie c h a r a k te r wyborczy. Tym sa m y m n a jw a ż n ie jsz y m o rg a n e m s ta li się d ek u rio n o w ie , k tó rz y tw o rz y li p ra w o lo k a ln e w fo rm ie d e k r e tów. P o d ejm o w an e p rz ez n ic h u c h w a ły dotyczyły p o rz ą d k u lo k aln eg o , m ia n o w a n ia now ych u rz ę d n ik ó w o raz fin an só w p ublicznych.
39 W ięcej o f in a n s a c h w m u n ic p y p ia c h zob. E . M a rc in ia k , S a m o r z ą d y m ia s t ita ls k ic h
Summary
The influence o f Roman Public Law on the municipal laws in the light o f Tabula Heraceensis and lex Irnitana. A legal and historical study
Each legislation is created under certain political and economical conditions. Tabula Heracleensis and lex Irnitana are two municipal bills from different periods. They have many sim ilarities as well as differences implied by the changes in the politics and adm inistration of ancient Rome. Introduction of centralised power in the person of princeps is especially pronounced as far as the sources of law and constitutional norms are concerned. Comparing Tabula Heracleensis from the repu blican period with lex Irnitana from the period of principate a new source of law becomes apparent - imperial constitutions, which become more and more signifi cant in this period. It was sim ilar in the case of constitutional norms. In Heraclea many tasks were carried out by the organs located in the city of Rome, especially by the consuls and the aedils. Only quattroviri and duoviri governed in the city itself. The system of organs in the city of Irnia was very complex and resembled one we find in the city of Rome during the republic.
Lex irnitana introduces a number of new legal solutions which cannot be found in Tabula Heracleensis th a t is there appears a new organ - prefect - who in fact could govern the municipality on his own and with all probability was a represen tative of the emperor. That change was an effect of the centralization of power in the Roman Empire and of increasing control of imperial adm inistration over the municipal.
Political changes did not have a significant impact on how odro decurionum and comities operated and functioned. Comitia even at the end of the republican period had exclusively electoral competences and because of th a t in municipal laws popular comities had only electoral character. This way decurions has become the most im portant organ, they created local laws in the form of decrees. Their resolutions concerned of local order, designations of new civil servants and public finances.
