R. LX 2010
EWA DĄBROWSKA
EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY W BIBLIOTECE JAGIELLOŃSKIEJ – HISTORIA I STAN OBECNY
WSTĘP
W 2010 roku mija 230. rocznica uchwalenia pierwszej polskiej ustawy nakładającej na wy- dawców obowiązek bezpłatnego przekazywania uprawnionym bibliotekom swoich publikacji.
Wprawdzie ustawa ta nie dotyczyła Biblioteki Jagiellońskiej, dała jednak początek następnym aktom prawnym, ustanawianym przez władze państwowe, także zaborcze czy okupacyjne. Przy tej okazji chcę przedstawić zatem podstawy prawne egzemplarza obowiązkowego w Bibliotece Jagiellońskiej od początków po dzień dzisiejszy, aby pokazać, z jakiego terytorium na prze- strzeni wieków wpływać miały do jej zbiorów nakazane prawem druki i w ilu egzemplarzach.
Następnie zajmę się obecną sytuacją egzemplarza obowiązkowego w bibliotece, wielkością wpływu, również na tle innych źródeł nabycia, a także całości polskiej produkcji wydawniczej, oraz problemami związanymi z realizacją ustawy. Pozwoli to stworzyć pewien obraz roli eg- zemplarza obowiązkowego w kształtowaniu księgozbioru Biblioteki Jagiellońskiej.
1. PODSTAWY PRAWNE – HISTORIA
Konstytucja Seymu Walnego Ordynaryinego Sześcioniedzielnego r. p. 1780 nakazała wydawcom przekazywanie egzemplarzy obowiązkowych Bibliotece Załuskich i Bibliotece Wileńskiej1. Osiem lat później władze krakowskiej uczelni zwróciły się do sejmu o przy-
1 „Aby tak chwalebne, y nayoczywiściey przekonywaiące każdego o pozyteczności dla całego Narodu Dzie- ło, ufundowanie Załuskich Biblioteki Publiczney Rzeczypospolitey [...] nie upadało, y owszem pomnozone było,
znanie takiego egzemplarza z terenów Polski i Litwy także dla biblioteki uniwersyteckiej, prośba ta nie została jednak spełniona2. Dopiero w czasie rozbiorów, w 1807 roku, dekretem cesarskim przyznano Bibliotece Jagiellońskiej egzemplarz obowiązkowy z terenów Galicji Zachodniej, zaś z Galicji Wschodniej (na wschód od Sanu) druki otrzymywała biblioteka uniwersytetu lwowskiego3. W latach istnienia Rzeczpospolitej Krakowskiej (1815–1846) władze jej nakazywały przekazywanie dwóch egzemplarzy do biblioteki Uniwersytetu Kra- kowskiego4. Po odzyskaniu niepodległości, w roku 1919, Dekret w przedmiocie tymczaso- wych przepisów prasowych nakazywał natychmiast po zakończeniu druku złożenie przewi- dzianej w późniejszym rozporządzeniu liczby książek i czasopism w miejscowym urzędzie do spraw prasy, skąd jeden egzemplarz miał trafiać także do Biblioteki Jagiellońskiej5.
W 1927 roku Rozporządzenie Prezydenta RP o prawie prasowym przyznało Bibliotece Jagiellońskiej egzemplarz obowiązkowy z całej Polski dla druków zwartych o objętości powyżej czterech arkuszy oraz czasopism ukazujących się nie częściej niż raz na dwa tygo- dnie, a z terenu województwa krakowskiego, kieleckiego i śląskiego miała wpływać całość produkcji wydawniczej6.
W 1932 roku opublikowana została ustawa o bezpłatnym dostarczaniu druków dla celów bibliotecznych i urzędowej rejestracji druków. Wydane dopiero w 1934 roku rozporządze- nie do niej nakazywało wydawcom rozsyłanie po jednym egzemplarzu swoich publikacji do Biblioteki Narodowej oraz do bibliotek regionalnych, a do bibliotek uniwersyteckich na ich żądanie, na co miały sześć miesięcy od daty ukazania się druku7. Zgodnie z tym rozporządzeniem Bibliotece Jagiellońskiej, jako bibliotece uniwersyteckiej, przysługiwały druki „na żądanie”, a jako regionalnej wszystkie publikacje z województwa krakowskiego i kieleckiego.
W okresie II wojny światowej władze okupacyjne opublikowały w 1940 i 1944 roku rozporządzenia, nakazujące wydawcom z terenu Generalnej Guberni rozsyłanie po jednym egzemplarzu obowiązkowym do bibliotek państwowych z tego terenu, m.in. do Biblioteki Jagiellońskiej, noszącej wówczas miano Staatsbibliothek Krakau8.
Po zakończeniu II wojny światowej mocą rozporządzenia ministra oświaty Biblioteka Jagiellońska otrzymała egzemplarz obowiązkowy z całej Polski9, a w 1968 roku zwiększo-
stanowiemy, aby odtąd Drukarniom w Kraiach Rzeczypospolitey żadney Xięgi w Kraiu wyszłey, y wyjść maią- cey niewolno było sprzedawać, dopokiby zaświadczenia nie było od Kommisyi Edukacyiney o oddaniu pierw- szego Exemplarza do teyże Biblioteki”, zob. Volumina legum, Petersburg 1860, t. 8, s. 712.
2 E. G a b e r l e, Egzemplarz obowiązkowy na ziemiach polskich dawniej i dziś, Lwów 1928, s. 11.
3 Tamże, s. 41.
4 Dziennik Rozporządzeń Rządowych Wolnego Niepodległego i ściśle Neutralnego Miasta Krakowa z 1818 r., nr 3006; Dz.Gł. Senatu, s. 1–230 (zob. § 25).
5 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie dostarczania bezpłatnych egzemplarzy obowiąz- kowych druków, Monitor Polski z 1919 r., Nr 38.
6 Dziennik Ustaw (dalej: Dz.U.) z 1928 r., Nr 1, poz. 1.
7 Rozporządzenie Ministra WriOP z dn. 9 lutego 1934 r. w sprawie bezpłatnego dostarczania druków dla celów bibliotecznych i urzędowej rejestracji, zob. Dz.U. z 1934 r., Nr 17, poz. 137, s. 292.
8 „Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa 1940 r., Teil 1, nr 55, s. 285, 1944 r., nr 3, s. 26.
9 Zob. Dz.U. z 1947 r., Nr 64, poz. 374.
no przysługującą nam liczbę egzemplarzy do dwóch, jednocześnie nakładając na nas obo- wiązek wieczystej archiwizacji jednego egzemplarza10. W 1996 roku opublikowano długo oczekiwaną przez środowiska biblioteczne i wydawnicze ustawę o obowiązkowych egzem- plarzach bibliotecznych11.
Ustawa z 1996 roku uwzględniła nowe środki przekazu – publikacje zapisane na nośni- kach elektronicznych, objęła także egzemplarzem obowiązkowym kolejne wydania12, wer- sje językowe i mutacje gazet. Wydawcy uzyskali prawo do bezpłatnego przesyłania pocztą egzemplarzy obowiązkowych13, ale duży zawód wśród nich wzbudziła liczba uprawnionych bibliotek, gdyż liczyli na jej ograniczenie. Poskutkowało to w środowisku wydawniczym wezwaniami do bojkotu tej ustawy, a w bibliotekach dała się odczuć nieobecność pewnych wydawnictw. Potrzebne były długoletnie starania, by nakłonić niektórych do ponownego podjęcia obowiązku dostarczania egzemplarza obowiązkowego.
Tabela 1. Egzemplarz obowiązkowy w Bibliotece Jagiellońskiej od roku 1807 do chwili obecnej – zasięg terytorialny i liczba przysługujących egzemplarzy14
Data
uchwalenia Zasięg terytorialny Liczba
egzemplarzy
1807 Galicja Zachodnia (na zachód od Sanu) 1
1815–1846 Teren Wolnego Miasta Krakowa, ok. 1,2 tys. km kw. 2
1852 Galicja Zachodnia (na zachód od Sanu) 1
1862 Obręb rządu krajowego krakowskiego 1
1919 Z terenu Polski 1
1927 Województwa: krakowskie, kieleckie, śląskie, a z całej Polski druki o objętości ponad 4 arkusze druku i czasopisma ukazujące się nie częściej niż raz na dwa tygodnie
1
19321934 Województwo krakowskie i kieleckie.
Z całego kraju druki na żądanie dla bki uniw. 1
10 Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach, zob. Dz.U. z 1968 r., Nr 12, poz. 63, art. 32 i 33 oraz Zarządzenie Min. Kult. i Sztuki z dnia 2 sierpnia 1968 w sprawie dostarczania bibliotekom obowiązkowych egzemplarzy druków i nagrań dźwiękowych, Monitor Polski z 1968 r., nr 34, poz. 234.
11 Ustawa z dnia 7 listopada 1996 roku o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych, zob. Dz.U. z 1996 r., Nr 152, poz. 722 oraz Rozporządzenie Min. Kult. i Sztuki z dn. 6 marca 1997 w sprawie wykazu bibliotek upraw- nionych do otrzymywania obowiązkowego egzemplarza poszczególnych rodzajów publikacji oraz zasad i trybu ich przekazywania, zob. Dz.U. z 1997 r., Nr 29, poz. 161. Bliższe omówienie tej ustawy zob. E. Bąkowska, Egzemplarz obowiązkowy: przepisy prawne a rzeczywistość, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” LII, 2002, s. 173–188.
12 Niestety, ustawodawca pominął dodruki, a praktyka wydawców sprawia, że granica pomiędzy dodru- kiem a kolejnym wydaniem jest dość płynna. Stwarza to furtkę dla niektórych, którzy często nie chcą dodruków przysyłać, twierdząc, że ustawa ich nie dotyczy. W ten sposób w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej znajduje się wydanie pierwsze Słownika polsko-szwedzkiego z 1998 roku, a brak kolejnych siedmiu dodruków z następnych dziesięciu lat. Oczywiście miałoby sens przysyłanie tylko publikacji oznaczonych jako dodruk.
13 Poczta Polska wprowadziła wkrótce własne rozporządzenia, ograniczając te przesyłki tylko do najtańszych.
14 T. Z a r z ę b s k i, Egzemplarz obowiązkowy w Polsce w świetle prawa, zob. „Biuletyn Informacyjny Biblio- teki Narodowej” 1997, nr 3, s. 4–8 oraz cytowane wyżej Dzienniki Ustaw i inne zbiory praw.
1940 Generalna Gubernia 1
1944 Generalna Gubernia 1
1947 Cały kraj 1
1968 Cały kraj 2
19961997 Cały kraj 2
2. WPŁYW EGZEMPLARZA OBOWIĄZKOWEGO DO BIBLIOTEKI JAGIELLOŃSKIEJ WSPÓŁCZEŚNIE
Na podstawie statystyk wpływów do Biblioteki Jagiellońskiej zauważyć można stałą tendencję wzrostową wpływu publikacji, co wynika z wciąż rozwijającego się rynku wy- dawniczego, mimo głosów o kryzysie czy nawet zaniku czytelnictwa w Polsce. Od 1968 roku, od kiedy Biblioteka Jagiellońska otrzymuje po dwa egzemplarze obowiązkowe, do 1989, czasu zmiany ustrojowej, liczba wpływających książek i czasopism mieściła się pomiędzy 22 a 28 tys. wol. rocznie, a potem, do roku 2008, wzrosła do ponad 77 tys.
wol. Na poniższym wykresie widać gwałtowny wzrost liczby publikacji od 1995 roku (ponad 37 tys. wol.) do 2000 roku (ponad 69 tys. wol.). Następnie sytuacja stabilizuje się, choć w dalszym ciągu można zaobserwować łagodniejszą już, ale wciąż jednak tendencję wzrostową.
Rys. 1. Wpływ egzemplarza obowiązkowego do Biblioteki Jagiellońskiej w latach 1969–2008 (druki zwarte i ciągłe)
W pierwszych latach po wejściu w życie obowiązującej obecnie ustawy pewne trudności nastręczała właściwa kwalifikacja wpływających publikacji zapisanych na nośnikach elek- tronicznych. Do 1999 roku wszystkie płyty CD czy dyskietki zapisywano w statystykach ra- zem, nie odróżniając dokumentów audiowizualnych, elektronicznych i oprogramowania. Nie zawsze też rozpoznawano, które z tych nośników są dokumentami samodzielnymi, a które towarzyszącymi do druków. Coraz bardziej wzrasta liczba elektronicznych dokumentów to- warzyszących. Początkowo przeważały dodatki do druków zwartych, np. w 2000 roku zano- towano 534 jedn. towarzyszące do druków zwartych, a 214 do druków ciągłych. Natomiast w 2008 roku wpłynęło 1635 jednostek towarzyszących do druków zwartych, a do druków ciągłych – 2707. Panowała też większa różnorodność – przychodziły dyskietki, kasety VHS, magnetofonowe, płyty CD, stopniowo następowało ich ujednolicenie, obecnie są to przede wszystkim płyty CD, sporadycznie zdarza się inny nośnik, np. kaseta magnetofonowa.
Tabela 2. Wpływ dokumentów elektronicznych i oprogramowania w latach 2000–2008 Rok Dokumenty
elektroniczne Oprogramowanie Dokumenty towarzyszące
do druków zwartych Dokumenty towarzyszą- ce do druków ciągłych
2000 95 0 534 214
2001 596 5 701 255
2002 650 32 604 993
2003 837 32 907 1795
2004 891 50 969 1318
2005 750 159 1209 2290
2006 724 73 1077 3136
2007 797 213 1296 3651
2008 1014 360 1639 2703
Dla porównania wpływu egzemplarza obowiązkowego z wielkością wpływu z innych źródeł w Bibliotece Jagiellońskiej zamieszczam następny rysunek:
Rys. 2. Porównanie liczby egzemplarzy obowiązkowych, które wpłynęły do Biblioteki Jagiellońskiej, z egzemplarzami z innych źródeł nabycia – kupno, wymiana, dary (druki zwarte i ciągłe)
Na rysunku tym widać wyraźnie, że do czasu otrzymania przez Bibliotekę Jagiellońską dwóch egzemplarzy wpływ z innych źródeł przewyższał wpływ z EO. Po 1969 roku obie krzywe zaczęły się rozchodzić w przeciwnych kierunkach – i gdy wpływ z innych źródeł powoli, systematycznie maleje, to egzemplarz obowiązkowy rośnie.
3. PROBLEMY Z WYDAWCAMI
Wpływy egzemplarza obowiązkowego byłyby jeszcze wyższe, gdyby wszyscy wydawcy wywiązywali się w pełni z obowiązku bezpłatnego przekazywania swoich publikacji do Bi- blioteki Jagiellońskiej. Należy jednak zauważyć, że większość – tych dużych, jak i całkiem małych wydawnictw – egzemplarz obowiązkowy jednak nadsyła. Dotyczy to zarówno firm istniejących już za czasów PRL, jak wchodzących na nasz rynek po roku 1989. Są oczywi- ście „czarne owce”. Sięgając do rankingu wydawnictw, publikowanego corocznie przez por- tal Wirtualny Wydawca, znajdziemy tam wielu nieobecnych w Bibliotece Jagiellońskiej15.
Nie ma w Bibliotece Jagiellońskiej od kilku lat książek „Helionu”, jednego z najbardziej dynamicznych wydawnictw. Tylko w ubiegłym roku opublikowano w tej oficynie 500 no- wości, co dałoby nam 1000 woluminów, nie mówiąc już o kolejnych wydaniach.
Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr z Gdańska, mający w swej ofercie m.in. prace z zakresu rachunkowości, finansów, prawa pracy, prawa gospodarczego, w 2008 roku wydał 280 tytułów, w tym 110 nowości.
Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, lokujące się wysoko w rankingu na dziewiątym miej- scu z powodu dużych przychodów, wydaje głównie bardzo drogie publikacje wymienno- kartkowe) – w 2008 roku 54 tytuły.
Kolejnym takim wydawnictwem, które zalega z przekazywaniem egzemplarza obowiąz- kowego, jest Zysk i Ska. Około 2000 roku, po naszych pismach i rozmowach telefonicz- nych, przez jakiś czas przysyłało swoje publikacje, choć nie wszystkie, a ostatnio znów tego zaprzestało. W 2008 roku wydało ono 111 tytułów, w tym 77 nowości.
Grupa Publicat, w skład której wchodzi m.in. Wydawnictwo Dolnośląskie i Książnica, znalazła się w omawianym rankingu na 15 miejscu, wydała w 2008 roku 644 tytuły, w tym 519 nowości. Przeglądając dokumentację Sekcji Egzemplarza Obowiązkowego i katalog komputerowy, łatwo można dojść do wniosku, że do Biblioteki Jagiellońskiej wpłynęła tyl- ko jakaś część tych książek.
A jest jeszcze innych wiele wydawnictw, nieujętych w tym rankingu, które być może nie chciały podać publicznie informacji o swoich obrotach. Przede wszystkim należy wspo- mnieć o Wydawnictwie Lekarskim PZWL, które przez kilka lat wysyłało egzemplarze obo- wiązkowe tylko do Biblioteki Narodowej w Warszawie, a po dłuższej przerwie zaczęło wysyłać do Biblioteki Jagiellońskiej, ale tylko w jednym egzemplarzu.
15 Zob. Ranking wydawców 2008 na stronie portalu Wirtualny Wydawca http://wirtualnywydawca.pl/a/show item/id/22703/cat/RZRP.html.
Ani do Biblioteki Narodowej, ani do Biblioteki Jagiellońskiej egzemplarzy obowiąz- kowych nie wysyła większość wydawnictw zrzeszonych w Trójmiejskiej Grupie Wydaw- niczej, Wydawnictwo Greg z Krakowa, Atlas z Wrocławia. Biblioteka Jagiellońska nie do- staje książek z Wydawnictwa Ostoja w Krzeszowicach, nie ma u nas albumów z Oficyny Wydawniczej Youmar, która tak pięknie na swojej stronie internetowej pisze o „hołdzie składanym Ojczyźnie w swych publikacjach”.
To tylko przykłady, znalazłoby się wielu innych wydawców, dla których egzemplarz obowiązkowy to tylko kolejny dokuczliwy podatek, który – na szczęście – można zlekcewa- żyć. Ustawodawca co prawda przewidział karę grzywny za nieprzestrzeganie tego przepisu, ale jak dotąd żadna biblioteka nie zdecydowała się sięgnąć po ten środek, bojąc się praw- dopodobnie kosztów i przewlekłości procesów sądowych. Nie jest to metoda popularna i w innych krajach. W Kanadzie np. również nigdy nie decydowano się na drogę sądową, uznając ją za nieopłacalną, i zawsze starano się wynegocjować egzemplarz obowiązkowy z wydawcą lub po prostu kupić potrzebną pozycję. Z drugiej strony są kraje, gdzie nie ma egzemplarza obowiązkowego (np. w Holandii), a zasoby tamtejszych bibliotek narodowych należą do najkompletniejszych, jeśli idzie o krajową produkcję wydawniczą16.
Podważanie przez wydawców zasadności przepisów o egzemplarzu obowiązkowym, a skutkiem tego ich nieprzestrzeganie bądź zwykła ich nieznajomość powoduje koniecz- ność stałego upominania się o niedostarczone publikacje. Niektórzy, informowani o obo- wiązującej ustawie przy okazji przyznawania numerów ISBN, nie sięgają do jej tekstu i są przekonani, że egzemplarze obowiązkowe wystarczy wysyłać do Biblioteki Narodowej i że dotyczy to tylko publikacji opatrzonych numerem ISBN lub ISSN.
Poza tym sam termin dostarczania egzemplarzy obowiązkowych, określony w rozpo- rządzeniu do ustawy, rzadko jest przestrzegany. Według niego wydawcy powinni przekazać swe publikacje w ciągu 5 dni do BN, a 14 do pozostałych. Tymczasem wiele firm, zwłaszcza tych większych, przesyła egzemplarze obowiązkowe partiami według swego uznania – co kwartał, co pół roku, co rok. Utrudnia to urgowanie, bo nie wiadomo, czy dana pozycja nie jest przewidziana w następnej dostawie, a postawa „ten wydawca i tak nam wszystko przy- syła, więc nie ma co urgować” może prowadzić do tego, że książki w ogóle nie dostaniemy, ponieważ najsolidniejszym zdarzają się takie „wpadki”.
4. METODY EGZEKWOWANIA EGZEMPLARZA OBOWIĄZKOWEGO I ICH SKUTECZNOŚĆ
Pierwszym i głównym źródłem informacji o książkach i czasopismach wydanych w Polsce są bieżące bibliografie narodowe, publikowane przez BN: Przewodnik Biblio- graficzny oraz Bibliografia Wydawnictw Ciągłych, Nowych, Zawieszonych i Zamieniają-
16 K. Masłoń, Operacja „egzemplarz obowiązkowy”, „Rzeczpospolita”, 31.01.1997, za: http://newarch.rp.pl.
Autor przytacza wypowiedzi Lucjana Bilińskiego z Departamentu Upowszechniania Kultury MKiSz., Adama Mani- kowskiego, ówczesnego dyrektora Biblioteki Narodowej, oraz Remigiusza Grędy, dyrektora Polskiej Izby Książki.
cych Tytuł. Ponieważ jednak i Biblioteka Narodowa nie otrzymuje wszystkiego, czerpie się również informacje z nadsyłanych folderów, katalogów, ofert sprzedaży. Przeglą- da się strony internetowe wydawnictw, portale wydawnicze i księgarskie. Pomocne są księgarnie internetowe, zwłaszcza takie, w których można przeglądać książki według wydawców. W ten sposób dzięki księgarni „Gandalf” czy „Księgarni Odkrywcy” zaur- gowano kilkaset książek wielu wydawców, bardzo często dotychczas nic nieprzysyłają- cych. W czasie Krajowych Targów Książki w Krakowie odwiedza się wydawców na ich stoiskach, rozmawiając z ich przedstawicielami i rozdając kserokopie ustawy. Oddział Informacji Naukowej BJ co jakiś czas przesyła także listy publikacji, których nie ma w zbiorach, a które są poszukiwane przez czytelników. Korzysta się także z informa- cji dostarczanych przez innych pracowników Biblioteki Jagiellońskiej. Często Sekcja Kupna i Referat Darów otrzymuje wydawnictwa, które nie wpłynęły w ramach egzem- plarza obowiązkowego, i jeśli Sekcji Egzemplarza Obowiązkowego nie uda się ich wy- egzekwować od wydawcy, kupione czy otrzymane w darze tytuły trafiają do zbiorów jako egzemplarze archiwalne. Książek, które wpłynęły w jednym egzemplarzu, a brak wiadomości o wysokości ich nakładu, nie posyła się do zbiorów, póki nie uda się uzy- skać drugiego egzemplarza. Upomnienia wysyłane są wielokrotnie, pocztą tradycyjną lub elektroniczną. Miesięcznie wysyła się około półtora tysiąca pism, z czego około 75%
to pisma związane z urgowaniem, a około 25% potwierdzenia otrzymania egzemplarza obowiązkowego odsyłane wydawcom.
Tabela 3. Liczba korespondencji wysyłanej przez Sekcję Egzemplarza Obowiązkowego w ostatnich latach
Rok Pisma dotyczące głównie wydawnictw
ciągłych
Urgensy dotyczące wydawawnictw
zwartych
Wykazy (potwierdzenia
odsył. do wydaw.) Razem
2000 2281 13 967 6253 22 501
2001 1584 11 288 5922 18 794
2002 1336 8 365 5470 15 171
2003 1281 7 576 5632 14 489
2004 1656 11 277 4321 17 254
2005 1283 8 823 6019 16 125
2006 928 15 011 5337 21 276
2007 1118 11 614 5747 18 479
2008 1318 11 982 6235 19 535
Tabela 4. Liczba woluminów otrzymanych na skutek upomnień wysyłanych przez Bibliotekę Jagiellońską
Rok Woluminy druków
zwartych Numery czasopism
2000 7063 19 758
2001 5851 16 900
2002 3931 11 893
2003 3690 13 051
2004 4016 16 122
2005 4003 16 753
2006 6014 11 915
2007 4048 8 670
2008 4355 11 309
Z powyższych danych wynika, że pozytywny skutek odnosi około 40% wysyłanych miesięcznie urgensów. Liczba książek przysyłanych na nasze upomnienia to około 9% ogól- nego wpływu egzemplarza obowiązkowego. Jeśli idzie o czasopisma, to wpływ z upomnień stanowi średnio 7% miesięcznych wpływów ogólnej liczby numerów czasopism.
Dzięki wysyłanym upomnieniom wielu wydawców, widząc, że nam na ich publikacjach zależy, bądź dzięki naszym pismom zapoznając się dopiero z ustawą o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych, przysyła już swoje publikacje regularnie, choć są i tacy, od których o każdą publikację trzeba się starać osobnym pismem. Niektórzy natomiast całko- wicie ignorują naszą korespondencję, a w rozmowach telefonicznych bądź otwarcie odma- wiają przysyłania swoich publikacji lub zwodzą niespełnianymi później obietnicami.
5. POLSKA PRODUKCJA WYDAWNICZA A EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY W BIBLIOTECE JAGIELLOŃSKIEJ
Często stawiane jest pytanie, jaki procent polskiej produkcji wydawniczej wpływa do biblioteki. Uzyskanie odpowiedzi na to nie jest proste. Dane o liczbie wydanych tytułów, podawane przez „Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej”, pochodzą z Instytutu Bi- bliograficznego Biblioteki Narodowej. Te same dane zawarte są w publikowanym przez Bi- bliotekę Narodową „Ruchu Wydawniczym w Liczbach”. Ale trudno mówić o kompletności tych informacji, skoro opierają się one na egzemplarzu obowiązkowym, a Biblioteka Narodo- wa szacuje swój stan posiadania na 90% polskiej produkcji wydawniczej. Z kolei wydawany co rok „Rynek Książki w Polsce” Ł. Gołębiewskiego, powstający na podstawie corocznie roz-
syłanych ankiet, ocenia, że obejmuje około 85% rynku wydawniczego. Gdybyśmy próbowali porównać podawane w tych źródłach dane z wpływami Biblioteki Jagiellońskiej, okazałoby się, że w 2005 roku otrzymaliśmy 112,7% (!) wydanych w Polsce książek, opierając się na da- nych Biblioteki Narodowej, a 98% uzyskaliśmy, porównując z „Rynkiem Książki w Polsce”.
Tabela 5. Porównanie liczby książek wpływających do Biblioteki Jagiellońskiej z danymi Biblioteki Narodowej i „Rynku Książki w Polsce”
Rok
Biblioteka Narodowa wg „Ruchu Wydawniczego
w Liczbach”
+10%17
Stan posia- dania BJ w stosunku do wyliczeń BN
„Rynek Książki w Polsce”
(RKwP)
+ 15%18
Stan posia- dania BJ w stosunku do wyliczeń
RKwP
BJ (tyt. zw.
– około)
2005 20 318 20 521 112,70% 20 410 23 471 98,00% 23 130
2006 24 640 24 886 91,30% 19 820 22 793 99,70% 22 735
2007 25 226 25 478 96,55% 21 810 25 081 98,00% 24 600
1718
Biorąc pod uwagę powyższe dane, można by stwierdzić, że do Biblioteki Jagiellońskiej wpływa około 99% polskich książek, co jest jednak nadmiernie optymistycznym wnios
kiem. Wydaje się raczej, że oba ośrodki zajmujące się rynkiem wydawniczym mają na tyle niekompletne dane, iż nie da się jednoznacznie określić liczby wydanych w Polsce książek.
Skłaniam się przy tym do opinii, że bliższe prawdy są statystyki Biblioteki Narodowej, choć, jak wspomniałam wyżej, oparte na niekompletnym egzemplarzu obowiązkowym.
17 BN wg własnych szacunków posiada ok. 90% polskiej produkcji wydawniczej, stąd po dodaniu 10% otrzy- malibyśmy liczbę wydanych w danym roku w Polsce książek (wg BN).
18 RKwP wg własnych szacunków obejmuje 85% polskiego rynku wydawniczego, stąd po dodaniu 15%
otrzymalibyśmy liczbę wydanych książek w Polsce (wg RKwP).
Rys. 3. Porównanie liczby książek wpływających do Biblioteki Jagiellońskiej z danymi Biblioteki Narodowej i „Rynku Książki w Polsce”
W powyższym rysunku interesujące jest zbiegnięcie się trzech krzywych w 2007 roku.
Mogłoby to sugerować pewną stabilizację sytuacji wydawniczej, w której ustaliła się grupa wydawców przysyłających egzemplarz obowiązkowy, skłonna jednocześnie do ujawniania danych dotyczących swojej firmy. Taka interpretacja spycha pozostałych do grupy „podej- rzanych”, ukrywających obroty i dochody, a jednocześnie niewypełniających obowiązków wynikających z ustawy.
Znacznie trudniej określić, nawet w przybliżeniu, w jakim procencie wpływają do Bi- blioteki Jagiellońskiej wydawnictwa ciągłe. Prowadzone tu statystyki notują liczbę wcho- dzących do zbiorów woluminów wydawnictw ciągłych, a nie tytułów. Te ostatnie są liczone na bieżąco na zasadzie dodawania liczby nowych tytułów i odejmowania liczby tytułów, które przestały wychodzić od ogólnej liczby czasopism w zbiorach biblioteki. Łatwiej w ten sposób określić liczbę posiadanych tytułów niż liczbę tytułów otrzymanych w ciągu roku.
Tak więc w 2008 roku szacowano liczbę czasopism na 8584 tytuły (2607 roczników i niere- gularnych oraz 5977 ukazujących się częściej niż raz w roku).
6. WARTOŚĆ EGZEMPLARZA OBOWIĄZKOWEGO W BIBLIOTECE JAGIELLOŃSKIEJ
Istotną sprawą jest wycena wpływających do biblioteki materiałów. Wartość dostarcza- nych do zbiorów publikacji pochodzi w pierwszym rzędzie z cen na nich wydrukowanych oraz podawanych w towarzyszących przesyłkom wykazach. Bywa jednakże i tak, że ceny podane przez wydawców są bardzo niskie (hurtowe lub wręcz ceny produkcji), wówczas wyceniane są one wyżej. Przy wycenianiu pracownicy biblioteki szukają również informa- cji w portalach wydawniczych i księgarniach internetowych albo szacują wartość publikacji analogicznie do innych podobnych wydawnictw.
Tabela 6. Wartość wydawnictw ciągłych i zwartych wpływających do Biblioteki Jagiellońskiej w ramach egzemplarzy obowiązkowych w ostatnich latach
Rok Wartość (PLN) Liczba woluminów (dr. zw. i c.)
2000 1 245 968 69 584
2001 1 691 204 67 816
2002 1 649 959 62 386
2003 1 737 489 65 979
2004 2 491 042 71 485
2005 2 762 075 69 121
2006 2 772 485 69 091
2007 3 112 285 71 541
2008 3 019 850 77 681
Dla lepszego zobrazowania zamieszczam te same dane w formie rysunku:
Rys. 4. Wartość wydawnictw ciągłych i zwartych wpływających do Biblioteki Jagiellońskiej w ra- mach egzemplarzy obowiązkowych w ostatnich latach
Widać, że w ostatnich latach nastąpił duży wzrost cen książek (nawet uwzględniając infla- cję), skoro wartość książek i czasopism otrzymanych w 2008 jest ponad dwa razy większa od wartości publikacji z 2000 roku, a ich liczba wzrosła w tym czasie zaledwie o 8 tys. wol. (oko- ło 11%). Przeciętna wartość jednego woluminu w 2000 roku wyniosła około 18 zł, a w 2008 – prawie 40 zł. Jest to średnia obliczona zarówno dla druków zwartych, jak i ciągłych.
Można zauważyć, że dla 2005 roku Łukasz Gołębiewski w swojej publikacji „Rynek Książki w Polsce” podaje średnią cenę dla książki (bez podręczników i sprzedawanych w kioskach dodatków do gazet) 29,30 zł, a z ich uwzględnieniem 17,70 zł19. Natomiast dla roku 2008 wylicza średnią 30,50 zł20. Wskazuje na wymuszoną przez konkurencję pewną stabilizację cen mimo rosnących kosztów, głównie poprzez zmniejszenie marż, minimali- zowanie kosztów produkcji oraz spadek kosztów druków niskonakładowych dzięki użyciu druku cyfrowego.
7. SELEKCJA
Podnoszonym przez wielu problemem jest przydatność wszystkich publikacji otrzymy- wanych w ramach egzemplarza obowiązkowego w danej bibliotece. Stąd biorą się obecnie głosy o potrzebie egzemplarza obowiązkowego „na żądanie”, co miałoby zapobiec zapełnia- niu magazynów niepotrzebnymi, niezgodnymi z profilem biblioteki wydawnictwami. „Ruch Wydawniczy w Liczbach” podaje, że książki naukowe stanowią około 30% wszystkich wy- dawanych, a duża część pozostałych to podręczniki, literatura religijna, poradniki. Obecnie istnieje furtka w postaci możliwości przekazywania zbędnych publikacji do innych bibliotek.
Biblioteka Jagiellońska jednak, której zbiory wchodzą w skład narodowego zasobu biblio-
19 Zob. „Rynek Książki w Polsce” 2006, Warszawa 2007, s. 64.
20 Zob. „Rynek Książki w Polsce” 2008, Warszawa 2009, s. 58.
tecznego i na której spoczywa obowiązek wieczystego archiwizowania jednego egzempla- rza, nie może pozwolić sobie na selekcję wchodzącego materiału, natomiast dąży do zgro- madzenia całości polskiej produkcji wydawniczej. Ograniczona selekcja następuje jedynie w zakresie liczby – tylko w jednym egzemplarzu – a więc archiwalnym – przechowuje się niektóre mutacje gazet oraz wydawnictwa dla najmłodszych dzieci – książkizabawki.
8. EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY – STAN AKTUALNY I PERSPEKTYWY Można powiedzieć, że sytuacja egzemplarza obowiązkowego w Bibliotece Jagielloń- skiej nie jest zadowalająca, choć też nie tak zła, jak można by sądzić. Największy problem to brak mocniejszych środków oddziaływania na wydawców niż negocjacje, działanie przez prośbę i groźbę. Nie przemawia do wielu argument o konieczności zachowania dorobku piśmienniczego Polski dla przyszłych pokoleń. Nie ma dla nich znaczenia fakt, że prze- chowywane w naszych zbiorach wydawnictwa nie przepadną bez śladu po latach, ani to, że umieszczenie ich w naszym katalogu internetowym, przeglądanym przez czytelników z całego świata, jest jednocześnie dla nich jakąś formą promocji i reklamy. Widocznie dla pewnej liczby wydawców liczy się tylko „tu i teraz”. Wciąż trzeba walczyć z jakąś grupą wydawnictw, uchylających się od przekazywania swoich publikacji, a jej skład zmienia się częściowo, bo gdy udaje się bibliotece wynegocjować egzemplarz obowiązkowy od jednego opornego wydawnictwa, wkrótce pojawia się następne, które wpada na doskonały w swym mniemaniu pomysł zmniejszenia kosztów wydawnictwa, nie wysyłając właśnie darmowych druków do bibliotek. Dopóki artykuł 8 ustawy, mówiący o odpowiedzialności karnej za uchylanie się od obowiązku przesyłania uprawnionej bibliotece egzemplarzy obo- wiązkowych, nie będzie zastosowany, musimy pogodzić się z tym, że zawsze brakować bę- dzie w zbiorach jakichś tytułów. Sankcje karne przewidziane były już w najwcześniejszych ustawach z tego zakresu. Ustawa z 1780 roku przewidywała przepadek całego nakładu na rzecz biblioteki w przypadku niedopełnienia obowiązku przekazania egzemplarza obowiąz- kowego, a pieniądze uzyskane z jego sprzedaży miały być przeznaczone na zakup książek dla biblioteki. Późniejsze przepisy przewidywały najczęściej karę grzywny, która nie uwal- niała od obowiązku przedłożenia egzemplarza, a często przewidywała i areszt.
Egzemplarz obowiązkowy to największe źródło wpływu w Bibliotece Jagiellońskiej, budzi duże emocje. Cały czas trwają batalie niezadowolonych wydawców o zmianę ustawy, bibliotekarzy z wydawcami o przysługujące bibliotece publikacje, w prasie fa- chowej, dziennikach, internecie toczą się dyskusje na ten temat21. Środowiska bibliote-
21 Zob. np. P. Wa g l o w s k i, Egzemplarz obowiązkowy: jeden, by wszystkie odnaleźć i w ciemności zwią- zać na stronie http://prawo.vagla.pl/node/7453; M. R ó g, Egzemplarz obowiązkowy dzieł o mniejszym znaczeniu, http://blog.mrog.org/337/egzemplarzobowiazkowydzielomniejszymznaczeniu; K. M a s ł o ń, Operacja „Eg- zemplarz obowiązkowy”: zaopatrywanie bibliotek kosztem wydawców, http://newarch.rp.pl/artykul/127183_
Operacja_quot;Egzemplarz_obowiazkowyquot;.html; P. S z w a j c e r, Z nadzieją na dezaktualizację, „Notes Wy- dawniczy” 1996, nr 4, s. 10–11; P. D o b r o ł ę c k i, Lepiej nie kombinować: egzemplarz obowiązkowy, komentarz M. To b e r a, „Biblioteka Analiz” 2005, 7, s. 13–14.
karskie i wydawnicze organizują spotkania zmierzające do wypracowania wspólnego stanowiska22. Wątek ten pojawia się też na forum parlamentarnym23. Pojawiają się głosy o konieczności zmiany liczby uprawnionych bibliotek nie tylko ze względu na koszty i obciążenie wydawców, ale i potrzebę zlikwidowania różnic między naszym krajem a innymi członkami Unii Europejskiej, gdzie liczba egzemplarzy obowiązkowych nie przekracza dziesięciu. Do tego dochodzi potrzeba rozwiązania problemu publikacji elek- tronicznych, rozpowszechnianych nie na nośnikach fizycznych typu płyta CD czy pa- mięć zewnętrzna USB, ale przesyłanych w formie plików czy odpłatnie udostępnianych w internecie. Według interpretacji części wydawców obowiązująca obecnie ustawa nie obejmuje tego typu publikacji, tak jak i druków na żądanie, których wysokość nakładu uzależniona jest tylko i wyłącznie od liczby złożonych zamówień, a więc może wynieść jeden czy wręcz zero.
Obowiązek bezpłatnego przekazywania swoich publikacji przez niektórych wydawców jest ignorowany bądź spełniany niechętnie jako obciążenie finansowe dla wydawnictwa, do- datkowy podatek. Z kolei bibliotekarze zajmujący się egzemplarzem obowiązkowym wciąż prowadzą negocjacje zmierzające do ściągnięcia przysługujących bibliotece pozycji, nie- jednokrotnie z tymi samymi wydawcami, wysłuchując często różnych zarzutów, pretensji i insynuacji, zaś osoby korzystające z biblioteki posądzają ją o nieudolność w gromadzeniu zbiorów, nie mogąc znaleźć poszukiwanych przez siebie materiałów. Słyszy się również opinie, że egzemplarz obowiązkowy jest reliktem poprzedniej epoki, PRLowskim wymy- słem, służącym kontroli i cenzurze ruchu wydawniczego. Nie jest to jednak prawda. Od początku egzemplarze dla takich celów właśnie odróżniano od egzemplarzy dla bibliotek, egzemplarzy przeznaczonych dla celów naukowych, badawczych, jak i statystycznobiblio- graficznych24. I taką potrzebę zapewnienia egzemplarzy obowiązkowych dla najważniej- szych bibliotek dostrzegano w Polsce już 230 lat temu.
22 Np. spotkanie przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz bibliotek upraw- nionych do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego na początku czerwca 2007, zob. http://www.ksiazka.
net.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=10305; spotkanie bibliotekarzy i wydawców w dn. 25 II 2009 zorganizowane przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich w celu opracowania wspólnego stanowiska w sprawie zmian przepisów prawnych dotyczących egzemplarza obowiązkowego. Zob. „Ekspres ZG SBP”
2009, nr 2, s. 2.
23 Zob. m.in. Diariusz Senatu RP nr 89, 5 V 2001, oświadczenie senatora Zbigniewa Zychowicza skie- rowane do ministra kultury i dziedzictwa narodowego Kazimierza Ujazdowskiego oraz odpowiedź ministra zamieszczona w Diariuszu... nr 92, 20 VIII 2001, oświadczenie senator Krystyny Bochenek, Diariusz... nr 83, 5 IV 2005 oraz odpowiedź ministra kultury Waldemara Dąbrowskiego, Diariusz... nr 85, 5 V 2005. Wystą- pienia senatorów następowały na skutek inicjatywy bibliotek mających trudności z uzyskaniem przysługują- cych im egzemplarzy obowiązkowych od wydawców. Warto zauważyć, że kolejni ministrowie nie dopuszczali możliwości takiej zmiany ustawy, która radykalnie zmniejszyłaby liczbę rozsyłanych darmowych druków do bibliotek.
24 Często w przeszłości przepisy nakazywały złożyć pewną liczbę egzemplarzy w danym urzędzie, który rozdzielał je pomiędzy biblioteki oraz jednostki zajmujące się cenzurą.
THE MANDATORY COPY IN THE JAGIELLONIAN LIBRARY – HISTORY AND THE PRESENTDAY SITUATION
SUMMARY
The aim of the article is to present the role of the mandatory copy in the process of building up the book collection of the Jagiellonian Library. In the first part of the article, the author discusses the legal grounds of this phenomenon – since the year 1807 until the present, analyzing various legal acts and publications, so as to show from what territory and what type of publications were received by the Jagiellonian Library, over the period of over two centuries. Subsequently, on the basis of the library documents, the author analyzes the presentday situation as regards the mandatory copy in the Library. It ought to be mentioned that the rule regarding the mandatory copy, which has been in force ever since the 70s of the 20th century, has been the greatest source of library acquisitions. The author also discusses the various problems associated with the execution of the rule of mandatory copy presenting ways of solving the problem; he comments on the effectiveness of the measures aimed at enforcing the rule of mandatory copy and discusses the future perspectives.
