Precyzacja niektórych terminów teoriopoznawczych

Józef Chalcarz

Precyzacja niektórych terminów

teoriopoznawczych

Studia Philosophiae Christianae 8/2, 149-161

1972

M A T E R I A Ł Y

I

R E C E N Z J E

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K

8/1972/2

Z ZA G A D N IEŃ METAFIZYKI I TEORII PO ZN A N IA

C h a l c a r z J.

P re c y z a c ja n ie k tó ry c h te r m in ó w te o rio p o z n a w c z y c h D e m b o w s k i B.

P e r s p e c tiv e s o n R e a lity . R e a d in g s in M e ta p h y s ic s fr o m C lassical P h ilo s o p h y to E x is te n tia lis m , u n d e r G e n e ra l E d ito rs h ip o f J e s s e A. M a n n , G e o rg e to w n U n iv e rs ity , G e r a l d F. K r e y c h e , D e P a u l U n iv e rs ity ; N. Y o rk , C hicago, B u rlin g to n , 1966, H a rc o u rt, B ra c e a n d W o rld , In c. s. 683.

JÖ Z E F C H A L C A R Z

PREC YZACJA NIEKTÓRYCH TERM INÓW TEORIOPOZNAW CZYCH C e le m teg o a r t y k u łu je s t 1° z w ró c e n ie u w a g i n a w ie lo z n a c z n o ść t a ­ k ic h te r m in ó w te o rio p o z n a w c z y c h j a k r e a liz m b e z p o śre d n i, re a liz m p o śre d n i, re a liz m k ry ty c z n y , illa c jo n a liz m , 2° o k re ś le n ie p o szczeg ó ln y ch z n a c z e ń ty c h ż e te rm in ó w . A u to rz y p o d rę c z n ik ó w , a ch o d zi tu p rz e d e w s z y s tk im o to m is tó w , g d y ż p o m ija ją c „ re a liz m k ry ty c z n y “, w y m ie n io n e te r m in y s ą c h a ra k te ry s ty c z n e d la ję z y k a filo zo fii to m is ty c z n e j, n ie z d a ­ w a li so b ie w p e łn i s p r a w y z o w ej w ielo zn a czn o ści. W s k u te k te g o p o w s ta w a ły n ie p o r o z u m ie n ia i p o z o rn e p ro b le m y .

R e a l i z m

Z a p o w ie d z ia n e u ś c iś le n ia te rm in o lo g ic z n e tr z e b a ro z p o c z ą ć od o k re ś ­ le n ia z n a c z e ń te r m in u „ re a liz m “ . O tóż re a liz m e m n a z y w a m y p o g ląd , w g k tó re g o p o z n a n ie z e w n ę trz n e in f o r m u je p o z n a ją c e g o o p rz e d m io ta c h

tr a n s c e n d e n tn y c h p rz y r a d y k a ln y m ro z u m ie n iu teg o s ł o w a 1, czyli o r z e ­ czach m a te ria ln y c h . T y m sa m y m m ia n e m o z n a c z a m y w a rto ś ć p o z n a w c z ą teg o ro d z a ju p o z n a n ia , ja k ą m u im p o n u je te z a ow ego p o g lą d u 2.

R e a liz m ja k o p o g lą d w y s tę p u je w d w o ja k ie j p o s ta c i: n a tu r a ln e j (s p o n ta n ic z n e j) i te o re ty c z n e j. W p o sta c i n a tu r a ln e j je s t p o d z ie la n y p rz e z w s z y s tk ic h „ n o rm a ln y c h “ lu d zi, p rz y n a jm n ie j w tz w . o g ó ln ie p ra k ty c e ż y c io w e j. W ła ś n ie ow o p o czu cie rz e c z y w isto śc i p r z y jm u je się m . in. z a n o rm ę z d ro w ia p sy ch iczn eg o . W p o sta c i te o re ty c z n e j p o ja w ił się re a liz m n a z a sa d z ie in te le k tu a ln e j r e a k c ji w o b e c id e a liz m u im m a n e n t- nego, k tó r y głosi, że p o z n a n ie z e w n ę tr z n e 3 in f o rm u je p o d m io t p o z n a ją c y o im m a n e n tn y c h id e a c h (w se n s u a lis ty c z n y m z n a c z e n iu te r m in u „ id e a “ ).

R e a l i z m p o ś r e d n i

N ie k tó rz y je d n a k re a liś c i (je d n i p o d w p ły w e m a rg u m e n tó w w y s u ­ w a n y c h p rz e z id e a lis tó w , b a z u ją c y c h n a fa k c ie sp o s trz e ż e ń z łu d n y c h , in n i p o d w p ły w e m k a u z a lis ty c z n e j te o r ii sp o s trz e g a n ia ) a k c e p to w a li id e a lis ty c z n ą tezę , że p o z n a n ie z e w n ę trz n e in f o rm u je p o z n a ją c e g o n ie o rz e c z a c h , lecz o r e p r e z e n ta n ta c h rzeczy, k tó r e to r e p r e z e n ta n ty o z n a ­

1 R. I n g a r d e n w y m ie n ia p ię ć s to p n i tr a n s c e n d e n c ji: 1. tr a n s c e n d e n c ję s tr u k tu r a ln ą w sła b sz e j p o sta c i, 2. tr a n s c e n d e n c ję s t r u k tu r a ln ą w s il­ n ie jsz e j p o sta c i, 3. tr a n s c e n d e n c ję r a d y k a ln ą , 4. tr a n s c e n d e n c ję p e łn i b y tu , 5. tr a n s c e n d e n c ję n ie d o s tę p n o śc i p o z n a w c z e j. P o r. S p ó r o is tn ie ­ n ie św ia ta , K ra k ó w t. 2. 1948, 264— 268. T ra n s c e n d e n c ję r a d y k a ln ą I n ­ g a rd e n d e fin iu je ta k : „ P rz e d m io t in d y w id u a ln y je s t r a d y k a ln ie tr a n s c e n ­ d e n tn y w s to s u n k u do a k tu , w k tó r y m je s t d a n y lu b ty lk o d o m n ie m a n y , je ż e li a k t te n ż a d n y m ze sw y c h m o m e n tó w , a n i p rz e z f a k t sam eg o d o ­ k o n y w a n ia się n ie m oże w y w o ła ć ż a d n e j z m ia n y w p rz e d m io c ie “. T a m ­ że, 265.

2 w w y ra ż e n iu „ re a liz m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o “ te r m in „ re a liz m “ z o sta ł u ż y ty w z n a c z e n iu d ru g im . N a to m ia s t w ta k ic h w y ra ż e n ia c h ja k np. „ re a liz m b e z p o ś re d n i“ , „ re a liz m p o ś r e d n i“ — p rz y p e w n y m ich ro z u m ie n iu — te r m in „ re a liz m “ z o s ta ł u ż y ty w z n a c z e n iu p ie r w ­ szym . M ięd zy je d n y m a d ru g im z n a c z e n ie m z ach o d zi ró ż n ic a je d n e g o sto p n ia języ k o w eg o .

3 P o n ie w a ż z a p o d s ta w ę o k re ś le n ia p o z n a n ia p e w n e g o ty p u m ia ­ n e m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o p rz y ją łe m p o d s ta w ę fe n o m e n o lo g ic z n ą

(ja w ią n a m się ja k o z e w n ę trz n e , czego n a w e t z w o le n n ik id e a liz m u im m a n e n tn e g o n ie m oże zap rzeczy ć), p rz e to p o z o s ta w ia m to o k re ś le ­ n ie i w ty m w y p a d k u , a c z k o lw ie k n a m o cy te z y id e a liz m u im m a n e n t­ nego p o z n a n ie ja w ią c e się ja k o z e w n ę trz n e in f o rm u je n a s o p rz e d ­ m io ta c h im m a n e n tn y c h .

N ależy w sz a k ż e p a m ię ta ć , że p rz e d m io ty p o z n a n ia , n a z y w a n e w p rz y ­ ję ty m p o w sz e c h n ie z w y c z a ju p o d rę c z n ik o w y m o p is u id e a liz m u im m a ­ n e n tn e g o p rz e d m io ta m i im m a n e n tn y m i, p o s ia d a ją p e w ie n m in im a ln y sto p ie ń tr a n s c e n d e n c ji. P o r. R. In g a r d e n a d e fin ic ję tra n s c e n d e n c ji s t r u k tu r a ln e j w sła b sz e j p o staci. „ P rz e d m io t je s t s tr u k tu r a ln ie tr a n s ­

c z a li ta k im i te r m in a m i j a k „ id e e ”, „ w ra ż e n ia ” („ im p re s je ”), „ z ja w is k a ” („ fe n o m e n y “), „ d a n e z m y s ło w e “ , o d p o w ie d n io do ję z y k a p rz y ję te g o s y s te m u filo zo ficzn eg o . W m y ś l re a lis tó w teg o ty p u , r e p r e z e n ta n ty ró ż ­ n ią się o n ty c z n ie od rzeczy , a le p o s ia d a ją ja k iś s to p ie ń tr a n s c e n d e n c j i4 o ra z o n ty c z n e p o w ią z a n ie z rz e c z a m i. O w o p o w ią z a n ie a lb o rz e k o m o o d k r y w a ją d ro g ę r o z u m o w a n ia 5 b a z u ją c n a n ie z a le ż n o śc i tego, co je s t w p o z n a n iu z e w n ę trz n y m d a n e , od a k tó w w o lity w n y c h , a lb o po p ro s tu go z a k ła d a ją . Ic h z d a n ie m m ię d z y r e p r e z e n ta n ta m i a rz e c z a m i z ach o d zi s to s u n e k o d p o w ie d n io śc i, d z ię k i c z e m u w o p a rc iu o w ie d z ę d o ty c z ą c ą r e p r e z e n ta n tó w m o ż n a zd o b y ć w ie d z ę o s tr u k tu r z e r z e c z y 6. W o ln o w ię c w m y ś l te j te o r ii tw ie rd z ić , że p o z n a n ie z e w n ę trz n e in f o rm u je p o z n a ­ ją c e g o o rz e c z a c h , a le tr z e b a d o d ać, że in f o rm u je go o n ic h p o śre d n io , tz n . z a p o ś r e d n ic tw e m re p r e z e n ta n tó w .

c e n d e n tn y w s to s u n k u do a k tu św ia d o m o śc i, je ż e li ż a d n a jeg o w ła sn o ś ć lu b m o m e n t n ie je s t w ła s n o ś c ią a n i m o m e n te m a k tu św iad o m o ści, w k tó r y m je s t d a n y lu b d o m n ie m a n y , i o d w ro tn ie , je ż e li ż a d n a w ła ­ sn o ść lu b m o m e n t a k tu n ie je s t w ła s n o ś c ią lu b m o m e n te m d o m n ie m a ­ n eg o w n im p rz e d m io tu “ . Dz. cyt. 264. N ieco d a le j I n g a r d e n w y ja ś n ia : „W ty m z n a c z e n iu je s t n p . tr a n s c e n d e n tn y n ie ty lk o p rz e d m io t b y to w o a u to n o m ic z n y , „ z e w n ę trz n y “ (np. rz e c z m a te r ia ln a ) , lecz n a w e t p r z e d m i o t s p o s t r z e ż e n i a i m m a n e n t n e g o w s t o s u n k u d o t e g o s p o s t r z e ż e n i a “ . T am że, (p o d k re śle n ie — J. Ch.). 4 N ie k tó rz y z n ic h p r z y p is u ją r e p r e z e n ta n to m ta k i sto p ie ń tr a n s c e n ­ d e n c ji, ja k i I n g a r d e n n a z y w a tr a n s c e n d e n c ją s tr u k tu r a ln ą w s iln ie jsz e j p o sta c i. P o r. T am że, 265: „ P rz e d m io t je s t s tr u k tu r a ln i e tr a n s c e n d e n tn y w s iln ie jsz e j p o sta c i, je ż e li n ie ty lk o ż a d n a jeg o w ła sn o ś ć a n i m o m e n t n ie je s t w ła s n o ś c ią a n i m o m e n te m a k tu , w k tó r y m je s t on d a n y lu b ty lk o d o m n ie m a n y , a le n a d to , g dy tw o rz y w s to s u n k u do n ieg o d ru g ą o d rę b n ą cało ść w se n s ie b e z w z g lę d n y m “ . I n n i p r z y p is u ją im n a w e t tr a n s c e n d e n c ję r a d y k a ln ą p r z y jm u ją c je d n a k , że ró ż n ią się o n e n u m e ­ ry c z n ie od o d p o w ia d a ją c y c h im rzeczy.

5 W to k u teg o ro z u m o w a n ia o d k ry w a ją (rzekom o) z a ra z e m is tn ie n ie

rz e c z v , r e la c ię r e p r e z e n ta n tó w do rz e c z y o ra z ro d z a ju o w ej re la c ji. 6 P o r. R. D e sc a rte s, M e d y ta c je o p ie rw s z e j filo zo fii, p rz e ł. M. i K. A j- d u k ie w ic z o w ie (K rak ó w ) 1958, 107 (M ed. V I, 81) : .... z tego, że o d ­ c z u w a m n a jr o z m a its z e b a rw y , d ź w ię k i, zap a c h y , s m a k i, ciepło, tw a rd o ś ć ito . w y s u w a m słu sz n y w n io se k , iż w c ia ła c h , od k tó ry c h d o z n a ję o w y ch ró ż n o ro d n y c h w ra ż e ń zm y sło w y ch , je s t p e w n a ro z m a ito ść , o d p o w ia d a ­ ją c a ta m ty m , choć do n ic h n ie p o d o b n a “ .

O o ró cz K a rte z ju s z a re o r e z e n ta c jo n iz m p r z y jm u ją : J. L ocke, p r a w d o ­ p o d o b n ie J. M ü lle r i H. H e lm h o ltz , a o s ta tn io n ie k tó rz y p rz e d s ta w ic ie le te o r ii d a n y c h z m y s ło w y c h w a n g ie ls k ie j szk o le a n a lity c z n e j. P o r. m . in. (T. E. M o o re: Z g łó w n y c h z a g a d n ie ń filo zo fii, tłu m . Cz. Z n a m ie ro w s k i, W a rs z a w a 1967. 160: „ T a k w ię c w k a ż d y m ra z ie c z a s°m w id z ie ć k o ­ p e r t ę n ie m o że zn aczy ć p o p r o s tu w id z ie ć p e w n e d a n e zm y sło w e, z k tó r y m i ta k o p e r ta je s t z w ią z a n a ; w id z ie ć m u s i z n aczy ć ró w n ie ż u j m o w a ć p o ś r e d n i o to in n e coś“ .

T e n ro d z a j re a liz m u n a z y w a m y r e p r e z e n ta c jo n iz m e m lu b r e a liz m e m p o ś re d n im 7. S k r a jn ą jeg o p o s ta c ią je s t fe n o m e n a liz m ty p u k a n io w sk ie g o , w e d łu g k tó re g o p o z n a n ie z e w n ę trz n e in f o rm u je p o d m io t p o z n a ją c y 0 fe n o m e n a c h , a je ś li ch o d zi o rzeczy, to ty lk o o ic h i s t n i e n i u 8. R e a l i z m b e z p o ś r e d n i N a z a sa d z ie n e g a c ji te z y r e p r e z e n ta c jo n iz m u p o ja w ił się — w ra m a c h r e a liz m u — p re z e n ta c jo n iz m , n a z y w a n y in a c z e j re a liz m e m b e z p o ś re d ­ n im 9. P re z e n ta c jo n iz m b ro n i tezy , k tó r e j tr e ś ć je s t z re s z tą tr e ś c ią s p o n ­ ta n ic z n e g o czy, in a c z e j, n a tu r a ln e g o p rz e ś w ia d c z e n ia J0, że p o z n a n ie z e w n ę trz n e in f o rm u je n a s o rz e c z a c h w p ro st, bez p o ś re d n ic z e n ia ze s tro n y ja k ic h ś re p r e z e n ta n tó w . In n y m i słow y, w m y ś l re a liz m u te g o ty p u , rz e c z y p r e z e n tu ją się p o d m io to w i p o z n a ją c e m u . S tą d w ła ś n ie

w y w o d z i się n a z w a teg o k ie r u n k u .

P re z e n ta c jo n iz m w y s tę p u je w d w ó c h g łó w n y c h fo r m a c h : in te g ra ln e j 1 k ry ty c z n e j u . P re z e n ta c jo n iz m w fo rm ie k ry ty c z n e j p o ja w ił się ju ż V ries, w y b itn y w sp ó łc z e sn y to m is ta . Zob. C ritic a , F r ib u r g i (B risg.) 1937, 100— 104. L a p e n sé e e t l ‘ê tr e tr a d , p a r Ch. d e M e e s te r de R a v e ­ ste in , L o u v a in 1962, 209— 221. S ta n o w is k o z b liż o n e do s ta n o w is k a d e V rie s a z n a jd u je m y w a r ty k u le P . Ś liw y p t. P ro b le m b e z p o śre d n ie g o r e a liz m u ś w ia ta z e w n ę trz n e g o n a g ru n c ie e g z y s te n c ja liz m u to m is ty c z - nego, w : R o c z n ik i F ilo zo ficzn e, t. 11, (1963) z. 1, 55—69.

7 T e rm in „ re a liz m p o ś r e d n i“ m a je szcze in n e z n a czen ie. B ę d z ie o ty m m o w a w d a ls z y c h p a r tia c h a rty k u łu .

8 T zw . fe n o m e n a liz m n e u tr a ln y R. A v e n a riu s a i E. M a c h a je s t te o r ią sw o iste g o ro d z a ju , n ie s p ro w a d z a ln ą , p rz y n a jm n ie j w e d łu g in te n c ji je g o tw ó rc ó w , a n i do re a liz m u , a n i do id e a liz m u .

3 P o d o b n ie j a k te r m in „ re a liz m p o ś r e d n i“ , ró w n ie ż te r m in „ re a liz m b e z p o ś re d n i“ je s t w ielo zn a czn y .

18 S tą d jeszcze je d n a n a z w a p re z e n ta c jo n iz m u : „ re a liz m n a tu r a ln y “. J e s t o n a w sz a k ż e n ie o d p o w ie d n ia , p o n ie w a ż m oże p o w o d o w a ć p o m ie ­ sz a n ie p re z e n ta c jo n iz m u ja k o sp o n ta n ic z n e g o p rz e ś w ia d c z e n ia z p r e - z e n ta c jo n iz m e m ja k o te o rią .

11 Z a c h o w u ję te rm in o lo g ię ta k ą , j a k ą się p o s łu g u ją z w o le n n ic y o d ­ p o w ie d n ic h k ie ru n k ó w .

M oże p o w s ta ć k w e s tia , ja k a r e la c ja za c h o d z i m ię d z y p re z e n ta c jo - n iz m e m in te g ra ln y m , in a c z e j : re a liz m e m b e z p o ś re d n im in te g ra ln y m , a re a liz m e m ra d y k a ln y m , g ło szo n y m p rz e z T. K o ta rb iń s k ie g o (Zob. tegoż a u to r a : R e a liz m r a d y k a ln y , w : P rz e g lą d F ilo zo ficzn y , R. 33 (1930) z. 4. E le m e n ty te o r ii p o z n a n ia , lo g ik i f o r m a ln e j i m e to d o lo g ii n a u k , W ro c ła w 1961, 104— 108). N a z w y b o w ie m s u g e r u ją , że m a m y do c z y n ie n ia z id e n ­ ty c z n y m i p o g lą d a m i. O tóż id e n ty c z n o ść zach o d zi ty lk o p o d ty m w z g lę ­ d e m , że o b y d w a te p o g lą d y g ło szą p re z e n ta c jo n iz m . A le k a ż d y z n ic h s ta n o w i o d p o w ie d ź n a in n e p y ta n ie . R e a liz m ra d y k a ln y s ta n o w i o d p o ­ w ie d ź (n e g a ty w n ą ) n a p y ta n ie , czy is tn ie ją tz w . tre ś c i św iad o m o ści. N a to m ia s t re a liz m b e z p o ś re d n i in te g r a ln y o d p o w ia d a n a p y ta n ie (po­ zy ty w n ie ), czy w sz y stk ie r o d z a je ja k o ś c i z m y sło w y c h o d z n a c z a ją się t a k ą s a m ą w a rto ś c ią p o z n a w c z ą , czy zac h o d z i m ię d z y n im i p o d ty m w z g lę d e m ja k ie ś z ró ż n ic o w a n ie .

w sta ro ż y tn o ś c i, w sto p n iu n a jb a r d z ie j ś w ia d o m y m po r a z p ie rw s z y b o d a jż e u D e m o k ry ta , ja k o id e o w a r e a k c ja p rz e c iw re a liz m o w i s p o n ­ ta n ic z n e m u , w m y ś l k tó re g o rz e c z y p r e z e n tu ją się p o d m io to w i p o z n a ją ­ ce m u ta k , j a k są sa m e w sobie, j a k g d y b y p o z n a n ie p o le g a ło n a o tw a rc iu się p o d m io tu p o z n a ją c e g o n a ś w ia t z e w n ę trz n y . W g D e m o k r y t a 12 i in ­ n y c h m a te ria lis tó w m e c h a n is ty c z n y c h 13 ś w ia t z e w n ę trz n y p o s ia d a je d y ­ n ie ta k ie ce c h y ja k w ie lk o ść , m a sy w n o ść , k s z ta łt i ru c h . D z ia ła ją c (m e­ c h a n ic z n ie ) n a p o d m io t p o z n a ją c y w y w o łu je w n ic h w ra ż e n ia ja k o ś c i z m y s ło w y c h : b a rw y , d ź w ię k u , sm a k u , w o n i, c ie p ła (zim na). Z n a c z y to, że p o d w z g lę d e m w a rto ś c i p o z n a w c z e j w a ż n ie js z e są te ro d z a je p o z n a ­ n ia , e w e n tu a ln ie te n a s p e k t p o z n a n ia w s z y s tk ic h jeg o ro d z a jó w , k tó r y in f o r m u je o ro zciąg ło ści, m a s y w n o ś c i,. k s z ta łc ie i ru c h u , od ty c h ro d z a ­ jó w p o z n a n ia , w z g lę d n ie od ty c h a s p e k tó w w sz y s tk ic h ro d z a jó w p o z­ n a n ia (zm ysłow ego), w k tó r y c h d a n e s ą ja k o ś c i zm y sło w e. N ie m n ie j je d n a k p e w n ą w a rto ś ć p o z n a w c z ą m a ją , p o n ie w a ż z o sta ły w y w o ła n e p rz e z d z ia ła n ie ś w ia ta z e w n ę trz n e g o . N ie w o ln o ic h w szak że, w m y śl teg o p o g lą d u , p rz y p is y w a ć p rz e d m io to m tr a n s c e n d e n tn y m w ta k ie j p o ­ sta c i, w ja k ie j są d a n e w p o z n a n iu . W sp ó łcześn i z w o le n n ic y p re z e n ta c jo n iz m u k ry ty c z n e g o w d a ls z y m c ią g u p o d tr z y m u ją są d sw y c h p o p rz e d n ik ó w , iż ja k o ś c io w y a s p e k t d a ­ n y c h z m y s ło w y c h je s t s u b ie k ty w n y , w ty m m ia n o w ic ie z n a c z e n iu , że 12 P o r w . F. A sm u s, D e m o k ry t. W y b ó r fr a g m e n tó w D e m o k ry ta i św ia d e c tw sta ro ż y tn o ś c i o D em o k ry c ie , tłu m . B. K u p is, W a rs z a w a 1961, 107— 130.

13 M a te ria liz m m e c h a n is ty c z n y , ro z c ią g a ją c y m e c h a n is ty c z n ą z a sa d ę tłu m a c z e n ia ró w n ie ż n a z ja w is k o p o z n a n ia , o d ro d z ił się w X V III w . Zob. m . in. T h. H o b b es, E le m e n ty filo zo fii, p rz e ł. Cz. Z n a m ie ro w s k i, K r a k ó w 1956 t. 1, 420—421.

U w a ż a m , że m e c h a n is ty c z n e tłu m a c z e n ie p o z n a n ia n ie p ro w a d z i k o ­ n ie c z n ie do re p r e z e n ta c jo n iz m u , ja k c h y b a u tr z y m u je S. L. R u b in s z te jn . P o r. B y t i św iad o m o ść, p rz e ł. I. R o m an , W a rs z a w a 1961, 128: „ P o jm o ­ w a n a m e c h a n is ty c z n ie p rz y c z y n o w a te o r ia s p o s trz e g a n ia d o p ro w a d z iła do w n io sk u , że p o z n a je m y n ie rzeczy, lecz ty lk o sk u tk i, k tó r e ic h d z ia ­ ła n ie w y w o łu je w n as, w n a sz e j św ia d o m o śc i — ,d a n e z m y s ło w e “. P o ­ d o b n ie j a k R u b e n s z te jn o c e n ia m e c h a n ic z n e tłu m a c z e n ie p o z n a n ia T. C zeżow ski. Zob. O d czy ty filo zo ficzn e, T o ru ń 1958, 176. Z g a d z a m się z A. J . A y e re m , że „ te o r ia k a u z a lis ty c z n a n ie je s t w se n s ie filo zo ­ fic z n y m te o r ią p e r c e p c ji“ . P ro b le m p o z n a n ia , p rz e ł. E. K ö n ig — C h w e - d e ń c z u k , W a rs z a w a 1965, 150.

N a p o p a rc ie sw eg o s ta n o w is k a p rz y ta c z a m te k s t M. H e m p o liń sk ie g o , „U ź ró d e ł filo zo fii z d ro w e g o ro z s ą d k u . T h o m a s a R e id a te o r ia s p o s trz e ­ g a n ia “, W a rs z a w a 1966, 438: „ U ja w n ie n ie u k ry te g o m e c h a n iz m u sp o ­ strz e g a n ia , o b e jm u ją c e g o sz e re g s k ła d n ik ó w i k o le jn y c h p ro c e s ó w n ie ... m u s i p ro w a d z ić do o d rz u c e n ia te z y o b e z p o ś r e d n im sp o s trz e g a n iu p rz e d m io tó w z e w n ę trz n y c h “ .

zale ży on od o rg a n iz m u p o d m io tu p o z n a ją c e g o , a n ie od p rz e d m io tó w t r a n s c e n d e n tn y c h 14. N ie k tó rz y z n ic h p o d tr z y m u ją ró w n ie ż s ą d sw y c h p o p rz e d n ik ó w o u p rz y w ile jo w a n e j w a rto ś c i a s p e k tu p rz e s trz e n n o ś c io w o - -ru c h o w e g o d a n y c h zm y sło w y ch . S ą to w g n ic h cech y rzeczo w e, ja w ią c e się w sp o só b n ie u w a ru n k o w a n y ze s tro n y o rg a n iz m u lu d z k ie g o l5. Z d a ­ n ie m in n y c h k ry ty c z n y c h p re z e n ta c jo n is tó w w sz y stk ie c e c h y p rz e d m io ­ tó w z e w n ę trz n y c h są p o z n a w a n e w sposób u w a ru n k o w a n y ze s tro n y p o d m i o tu ls. W łasn o ści rz e c z y s a m y c h w so b ie o k re ś la ją o n i w sto p n iu b a rd z o o g ó ln ik o w y m p o z o s ta w ia ją c d a ls z ą p ra c ę n a u k o m szczegółow ym . W szyscy je d n a k ż e o d rz u c a ją m e c h a n is ty c z n e tłu m a c z e n ie p o z n a n ia p o d ­ k re ś la ją c , iż je s t to z ja w is k o je d y n e w sw o im ro d z a ju .

P re z e n ta c jo n iz m u k ry ty c z n e g o n ie n a le ż y m ie sz a ć z ty m ty p e m r e ­ p re z e n ta c jo n iz m u , w k tó r y m ro z ró ż n ia się id e e — o g ó ln ie m ó w ią c — w ię c e j w a rto ś c io w e p o zn aw czo i m n ie j p o d ty m w z g lę d e m W artościow e. J. L o ck e n a z y w a ł p ie rw s z e id e a m i p ie rw o tn y m i, a d o k ła d n ie j id e a m i ja k o ś c i (cech) p ie r w o tn y c h o ra z id e a m i w tó rn y m i, d o k ła d n ie j — id e a m i ja k o ś c i (cech) w tó r n y c h 17. P ie rw s z e m ia ły b y ć p o d o b n e do p ie rw o tn y c h cech rz e c z y — d ru g ie — je d y n ie o d p o w ie d n ie w s to s u n k u do p ie r ­

14 P o r. m . in. F. v a n S te e n b e rg h e n , E p istem o lo g ie, ed. 3. L o u v a in 1956, 196. T egoż a u to r a : Q u e stio n s d is p u té e s s u r ré a lis m e im m é d ia t, w : R ev. p h il. d e L o u v a in , t. 67 (1965).

15 P o r. tam że. N ie są to w sz a k ż e je d y n e cech y rzeczy. R zeczy w isto ść je s t n ie w s p ó łm ie rn ie b a rd z ie j b o g a ta . O d k ry w a ją sto p n io w o je j w ła ­ sn o ści n a u k i szczegółow e.

16 P o r. R zeczy sa m e w so b ie „to u k ła d zło żo n y o śro d k ó w e n e rg e ­ ty c z n y c h d a n y w d o św ia d c z e n iu z m y sło w y m za p o ś re d n ic tw e m p o sta c i ja k o ś c io w e j (to z n a c z y p o s ia d a ją c e cech y ta k ie ja k k s z ta łt, b a rw a , tw a r ­ dość, z a p a c h itp.) p o w s ta łe j sto p n io w o w d łu g o trw a ły m p ro c e s ie p rz y ­ g o to w a n ia b io lo g iczn eg o “ . B. J. G aw ęcki,- R e a liz m e w o lu c y jn y , w : F i­ lo zo fia ro z w o ju , W a rs z a w a , 1967, 82. P o r. 80 i 81.

J e d n ą z is to tn y c h te z p re z e n ta c jo n iz m u k ry ty c z n e g o je s t to, że p o d m io te m p o z n a n ia je s t c a ły czło w ie k , a n ie s a m a p s y c h ik a czy ś w ia ­ dom ość.

T rz e b a p o d k re ś lić , że p re z e n ta c jo n iz m k ry ty c z n y , w fo rm ie p rz e d ­ sta w io n e j p o w y żej lu b do n ie j z b liżo n ej, z n a jd u je o b e c n ie z w o le n n ik ó w w ró ż n y c h s z k o ła c h filo zo ficzn y ch . O p ró cz filo zo fó w p o z y ty w iz u ją c y c h gło szą go ró w n ie ż n ie k tó rz y to m iści. J u ż w 1911 r. w y ło ży ł go — ja k o tzw . in te r p r e ta c jo n iz m — H. G r ü n d e r w ro z p r a w ie : D e q u a lita tib u s s e n s ib ilib u s e t in sp ecie d e c o lo rib u s e t sonis. G łosi go o b e c n ie A. de C o n in ck . Zob. Dz. cyt. 111— 139. G łosi go ta k ż e n ie m n ie j w y b itn y to m i- s ta , c y to w a n y ju ż F. v a n S te e n b e rg h e n .

W ta k im ró w n ie ż , „ k ry ty c z n y m “ , sen sie in t e r p r e tu je A. S c h a ff L e ­ n in o w s k ą te o r ię o d b icia. Zob. T e o ria p o z n a n ia , W a rs z a w a 1960, 48, 49, 53, 55, 58, 59, 70. P o r. teg o ż a u to r a , J ę z y k a p o z n a n ie , W a rs z a w a 1964, 210 i 211.

17 P o r. J. L ocke, R o z w a ż a n ia d o ty c z ą c e ro z u m u lu d zk ieg o , p rz e ł. B. J. G a w ę c k i, W a rs z a w a 1955, t. 1, 161— 178.

w o tn y c h cech rzeczy. W tó rn e ce c h y rz e c z y to ty lk o zd o ln o ść cech p ie r w o tn y c h do w y w o ły w a n ia id e i w t ó r n y c h 18. N ie w ą p liw ie , m ię d z y p re z e n ta c jo n iz m e m k ry ty c z n y m a p o g lą d a m i L o c k e ‘a zac h o d z i p o d o ­ b ie ń s tw o . N ie p o le g a ono w sz a k ż e n a ty m , b y z je d n e j s tro n y b y ły o n e se m ip re z e n ta c jo n iz m e m , z aś z d ru g ie j — b y p re z e n ta c jo n iz m k r y ­ ty c z n y b y ł s e m ire p re z e n ta c jo n iz m e m . O w o p o d o b ie ń s tw o z a s a d z a się n a ty m , że w je d n y m i d ru g im w y p a d k u tzw . ja k o ś c i w tó rn y c h n ie p rz y p is u je się rze c z o m w ta k ie j p o sta c i, w ja k ie j się ja w ią , o ra z — i w je d n y m i w d ru g im w y p a d k u u tr z y m u je się, że z o sta ły o n e w y ­ w o ła n e p rz e z rzeczy. N a le ż y o d n o to w a ć ja k o s p r a w ę b a rd z o w a ż n ą , że p re z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y w d z is ie jsz e j w e rs ji ró ż n i się p o w a ż n ie od in te g ra ln e g o p re z e n ta c jo n iz m u n a tu r a ln e g o o ra z in te g ra ln e g o p re z e n ta c jo n iz m u A ry s ­ to te le s a , T o m a sz a z A k w in u i ty c h to m is tó w , k tó r y c h o k re ś la się m i a ­ n e m d o g m a ty k ó w . P o d o b n ie ja k o n e n ie d e p re c jo n u je ja k o ś c i z m y s ło ­ w y c h p e w n e g o ty p u , czy p e w n y c h a s p e k tó w d a n y c h z m y sło w y c h k a ż d e ­ go ty p u , n a rz e c z ja k o ś c i z m y sło w y c h in n e g o ty p u , czy te ż in n y c h a s p e k tó w d a n y c h z m y sło w y c h k ażd e g o ty p u ; w sz y stk ie u w a ż a z a ró w n ie o b ie k ty w n e i n a ty m p o le g a je g o in te g ra ln o ś ć . L ecz p o d czas g dy p r e ­ z e n ta c jo n iz m n a tu r a ln y i te k ie r u n k i te o re ty c z n e , k tó r e s ą do niego p o d o b n e tre śc io w o , tr a k tu j ą w sz y stk ie a s p e k ty d a n y c h z m y sło w y c h ja k o a b s o lu tn e cech y p rz e d m io tu b ęd ą c e g o w c e n tr u m p o la sp o s trz e ż e n ia , w sp ó łc z e sn y p re z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y tr a k t u j e te a s p e k ty ja k o r e ­ la ty w n e cech y p rz e d m io tu , z n a jd u ją c e g o się w c e n tr u m p o la sp o s trz e ż e ­ n ia ; re la ty w n e w s to s u n k u do śro d o w isk a , w k tó r y m je s t u m ie js c o ­ w io n y i, co w a ż n ie jsz e , w s to s u n k u do o rg a n iz m u p o d m io tu p o z n a ją ­ cego: je g o z e w n ę trz n e j p o z y c ji o ra z w s to s u n k u do jeg o w e w n ę trz n e j b u d o w y . P re z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y r e la ty w is ty c z n y u w a ż a z a o b ie k ­ ty w n e w sz y stk o to, co się ja w i św ia d o m o śc i ja k o o b ie k t, k tó r y o n a s tw ie rd z a . W obec p o w y ższeg o ró ż n ic a m ię d z y p re z e n ta c jo n iz m e m in t e ­ g ra ln y m i k ry ty c z n y m sp ro w a d z a się p rz e d e w s z y s tk im do ró ż n ic y w k o n c e p c ji p o d m io tu p o z n a ją c e g o . Z a te m d y s k u s ja m ię d z y p r z e d s ta ­ w ic ie la m i o by ty c h k ie r u n k ó w w in n a d o ty czy ć p rz e d e w s z y stk im r a c ji w y b o ru ta k ie j w ła ś n ie a n ie in n e j k o n c e p c ji p o d m i o tu 19.

18 P o d o b n y p o g ląd , choć o p a rty n a p rz e s ła n k a c h ra c jo n a lis ty c z n y c h , g ło sił K a rte z ju s z . P o r. M ed. I, 20 (w g w y d . cyt. s. 24 i 25). Z a sa d y filo zo fii, p rz e ł. I. D ą m b s k a (K rak ó w ) 1960, 43.

19 Zob. L eo n N oël, N o te s d 'é p is té m o lo g ie th o m is te , L o u v a in 1925, 35, 75, 115, 219, 239. L e ré a lis m e im m é d ia t, L o u v a in 1938, 180, 181, 264. N ie k tó re jeg o w y p o w ie d z i p rz e m a w ia ją za ty m , że N o ël ro z u m ia ł p r e ­ z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y w se n s ie re la ty w is ty c z n y m .

W śró d p o ls k ic h filo zo fó w p re z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y re la ty w is ty c z n y głosi, j a k się z d a je , m . in. T. C zeżo w sk i (Zob. Dz. cyt. 178), o ra z M. A. K rą p ie c (Zob. R e a liz m lu d z k ie g o p o z n a n ia , P o z n a ń 1959, 378, 379, 381, 396).

I l l a c j o n i z m

P re c y z u ją c te r m in y z z a k re s u te o r ii p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o n ie m o ż n a p o m in ą ć te r m in u „ illa c jo n iz m “, u ż y w a n e g o p rz y n a jm n ie j w śro d o w sk u to m is ty c z n y m . W e d łu g p o d rę c z n ik o w e j o p in ii illa c jo n iz m u to ż s a m ia się z re p re z e n ta c jo n iz m e m , e w e n tu a ln ie p o z o sta je z n im w lo g iczn y m z w ią z k u *°. J e s t to je d n a k ż e p o w a ż n e n ie p o r o z u m ie n ie 21.

N a le ż a ło b y ro z ró ż n ia ć d w o ja k i illa c jo n iz m : g e n e ty c z n y i m e to d o lo ­ giczny. P ie rw s z y głosi, że illa c ja s ta n o w i n a tu r a ln y sposób u s ta la n ia , iż d o s tę p n e b e z p o śre d n io p rz e d m io ty p o z n a n ia są re p r e z e n ta n ta m i p rz e d ­ m io tó w tr a n s c e n d e n tn y c h i d z ię k i te m u p o z n a n ie z e w n ę trz n e p o sia d a w a rto ś ć rz e c z o w ą : in f o rm u je (p o śred n io ) o is tn ie n iu rz e c z y z e w n ę trz ­ n y c h i w p e w n y m s to p n iu ró w n ie ż o ic h s tru k tu r z e . T e o re ty k p o z n a n ia m a za z a d a n ie o w ą n a tu r a ln ą illa c ję u ja w n ić i n a d a ć je j fo rm ę a r t y ­ k u ło w a n e g o r o z u m o w a n i a D r u g i n a to m ia s t je s t s ta n o w is k ie m m e to ­ d o lo g ic z n y m w p o d w ó jn y m z n a c z e n iu teg o sło w a : 1° u z a s a d n ia re a liz m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o m e to d ą ro z u m o w a n ia o p a rte g o n a z a sa d z ie p rzy czy n o w o ści, 2 ° u tr z y m u je , iż ty lk o ty m sp o so b em m o ż n a u z a sa d n ić

J a k w y n ik a z k o n c e p c ji p o d m io tu p o z n a n ia , z w o le n n ik ie m p re z e n - ta c jo n iz m u in te g ra ln e g o je s t A. B. S tę p ie ń .

J e d n a k ż e i p re z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y n a tu r a ln y („ a b s o lu ty s ty c z n y “) z n a jd u je jesz c z e z d e k la ro w a n y c h o b ro ń có w . B ro n ił go m . in. J. G r e d t w s p e c ja ln e j ro z p r a w ie : D e c o g n itio n e s e n s u u m e x te r n o r u m (ed 2. R o m a e 1924. P o r. E le m e n ta p h ilo s o p h ia e a ris to te lic o -th o m is tic a e , ed. 11. 1956, t. 2, 65— 95). G łosi go o b e c n ie te j m ia r y filo zo f co E. G il­ son. Zob. L e ré a lis m e m é th o d iq u e , w : P h ilo s o p h ia p e re n n is . F e stg a b e J. G ey ser, vol. II R e g e n s b u rg 1930, 743— 745. R é a lism e th o m is te e t c r itiq u e d e la c o n n a is sa n c e éd. 1. P a r is 1939, éd. 2. P a r is 1947 (k o rz y ­ s ta łe m z w y d . 2). P ie r w s z a p r a c a z o s ta ła p rz e ło ż o n a n a ję z y k p o lsk i p rz e z J. K ra sn o w o lsk ie g o , i o g ło szo n a w : Ż y cie i M y śl 1954, n r 1, 5— 32 i n r 2, 16—46, p t. R e a liz m m e to d y c z n y . P o ra z d ru g i z o sta ła w y d a n a w : E. G ilso n , R e a liz m to m is ty c z n y , W a rs z a w a 1969, w ra z z p rz e ło ż o n ą n a ję z y k p o ls k i d ru g ą r o z p r a w ą G ils o n a (bez n a z w is k a tłu m a c z a ).

20 P o r. m . in. J. G re d t, E le m e n ta , w y d . cyt., t. 2, 72.

21 T y m p ra w d o p o d o b n ie tr z e b a tłu m a c z y ć z a k ło p o ta n ie M. A. K rą p c a , k tó r y o k re ś liw sz y illa c jo n iz m , z a z n a c z a w d o p is k u : „C elow o n ie p o d a ję n a z w is k ..., gdyż k a ż d y z p o szczeg ó ln y ch m y ś lic ie li m oże n ie p o d p is a łb y się b ez w s z e lk ic h z a s trz e ż e ń p o d ta k im s f o rm u ło w a n ie m “ . Dz. cyt., 391.

22 P o r. J. d e V ries, L a p e n sé e , 209: „ J e ś li s ta r a m y się u z a s a d n ić filo ­ z o ficzn ie re a liz m , to w c a le n ie zn aczy , że p o d d a je m y w w ą tp liw o ś ć n a tu r a ln e p rz e ś w ia d c z e n ie o p o z n a n iu rz e c z y tra n s c e n d e n tn y c h , a n i że u z a le ż n ia m y jeg o (tzn. teg o p rz e ś w ia d c z e n ia ) w a lo r ... od w y n ik u b a d a ń filo zo ficzn y ch . C e le m teg o u z a s a d n ie n ia je s t ty lk o to, b y u ja w n ić r a c je im p lik o w a n e w p e w n o śc i n a tu r a ln e j“ .

J e d n a i d ru g a fo r m a illa c jo n iz m u w y m a g a szczeg ó ło w ej k r y ty k i m e ­ to d o lo g ic z n e j; „ sz c z e g ó ło w e j“ t a k w se n s ie d o k ła d n o ś c i, j a k ró w n ie ż i w ty m sen sie, b y z a p rz e d m io t k ry ty k i b ra ć k o le jn o te k s ty p o szcze­ g ó ln y c h p r z e d s ta w ic ie li illa c jo n iz m u je d n e g o i d ru g ie g o ro d z a ju .

r e a liz m p o z n a n ia teg o ty p u . P ie r w s z y s ta n o w i o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , w ja k i sp o só b z d o b y w a m y w ie d z ę o is tn ie n iu i s tr u k tu r z e p rz e d m io tó w tr a n s c e n d e n tn y c h , sk o ro m a m y b e z p o śre d n io do c z y n ie n ia je d y n ie z ic h r e p r e z e n t a n t a m i 23, n a to m ia s t d ru g i s ta n o w i w y n ik p o s z u k iw a ń p r a w o ­ m o cn eg o sp o so b u u z a s a d n ie n ia re a liz m u z d ro w e g o r o z s ą d k u 24. P ie rw s z y p o z o s ta je w ię c w śc isły m z w ią z k u z re p r e z e n ta c jo n iz m e m . D ru g i n a ­ to m ia s t m oże w y s tą p ić w p o łą c z e n iu z r e p r e z e n ta c jo n iz m e m lu b p re z e n - ta c jo n iz m e m .

N ie ro z ró ż n ia n ie ty c h d w ó c h ty p ó w illa c jo n iz m u s ta ło się p o w o d e m g ło śn eg o s p o r u p ro w a d z o n e g o w ś r o d o w is k u to m is ty c z n y m , z w a n e g o sp o re m o M e rc ie ra . P r z e d s ta w ic ie le to m iz m u o rie n ta c ji rz y m s k ie j z a ­ rz u c a li M e rc ie ro w i, iż je s t o n p rz e c iw n ik ie m r e a liz m u b e z p o śre d n ie g o (p re z e n ta c jo n iz m u ), k ie r u n k u in te g r a ln ie z w ią z a n e g o z filo z o fią T o m a sz a z A k w in u , p rz y czy m p o w o ły w a li się n a te te k s ty z „ C rité rio lo g ie g é n é r a le “, k tó r e w y ra ź n ie g ło siły lu b p r z y n a jm n ie j im p lik o w a ły illa c jo - n izm . O b ro n y M e rc ie ra p rz e d z a rz u te m n e g o w a n ia re a liz m u b e z p o ś re d ­

n ieg o p o d ją ł się N o ë l25. W y k o rz y s ta ł o n w ty m c e lu t e te k s ty z „ C

ri-23 P o r. G. E. M oore, Dz. cyt. 58: „ ...te ra z ro z p o c z n ę ro z w a ż a n ia ró ż ­ n y c h sp o so b ó w , w ja k ie w ie m y o is tn ie n iu p rz e d m io tó w m a te r ia ln y c h —

z a k ła d a ją c , że is to tn ie w ie m y o ic h is tn ie n iu “ .

24 I lla c jo n is tą m e to d o lo g ic z n y m b y ł p rz e d e w s z y s tk im K a rte z ju sz . O p ró cz te g o te n ty p illa c jo n iz m u r e p r e z e n tu je D. M e rc ie r. P o r. „ K w e ­ stie k ry te rio lo g ic z n e n ie z n a jd u ją się ... w g ra n ic a c h sa m o rz u tn o ś c i ; w ty c h g ra n ic a c h b o w ie m rz e c z to je s t p e w n a i p o w sz e c h n ie u z n a n a , że c z ło w ie k p o s ia d a lic z n e i ró ż n o ro d n e p e w n o śc i. D e b a ty to c z ą się w g ra n ic a c h ro z w a ż a n ia (te o rii — J . C h .)“ C y ta t w e d łu g p o lsk ieg o tłu m a c z e n ia „ C rité rio lo g ie g é n é r a le “ p t. K ry te rio lo g ia czyli t r a k t a t o p e w n o śc i, p rz e ł. W . K o z a k ie w ic z i A. K ra sn o w o lsk i, W a rs z a w a 1901, 133.

U K a rte z ju s z a illa c jo n iz m w y s tą p ił z re p re z e n ta c jo n iz m e m . M e rc ie r n a to m ia s t p o c z ą tk o w o n ie z a jm o w a ł się s p r a w ą b e z p o ś re d n ic h p rz e d ­ m io tó w p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o , lecz z a g a d n ie n ie m p e w n o śc i p o z n a n ia . D o p ie ro w te d y , g dy im p u to w a n o m u re p r e z e n ta c jo n iz m , z in te r p r e to w a ł u p r a w ia n y (i głoszony) p rz e z sie b ie illa c jo n iz m w se n s ie p re z e n ta c jo - n is ty c z n y m .

N ie n a le ż y m ie sz a ć illa c jo n iz m u (żadnego z w y m ie n io n y c h ty p ó w ) z k a u z a lis ty c z n ą te o r ią s p o s trz e g a n ia . K a u z a lis ty c z n a te o r ia s p o s trz e g a ­ n ia je s t te o r ią o n to lo g iczn ą, w z g lę d n ie fiz jo lo g ic z n ą czy p sy ch o lo g iczn ą. N a to m ia s t illa c jo n iz m o b y d w u ro d z a jó w je s t s ta n o w is k ie m te o rio p o - zn a w c z y m .

In n a s p ra w a , że illa c jo n iz m z a k ła d a k a u z a lis ty c z n ą te o r ię sp o s trz e ­ g a n ia , ch o cia ż n ie k tó rz y jeg o z w o le n n ic y b ro n ią się p rz e d ta k im z a ­ rz u te m . S k o ro z aś illa c jo n iz m z a k ła d a o n to lo g ię (w zg lęd n ie fizjo lo g ię, czy p sy ch o lo g ię p o z n a n ia ) to a lb o n ie je s t o n a u to n o m ic z n ą i p ie rw s z ą n a u k ą filo zo ficzn ą, j a k ą te o r ia p o z n a n ia b y ć p o w in n a , a lb o z a w ie ra b łą d „ p e titio p r in c ip ii“ .

te rio lo g ie “, a z w ła sz c z a z „ M é ta p h y s iq u e g é n é r a le “, k tó r e p o z w a la ją się in te rp re to w a ć w se n s ie p re z e n ta c jo n is ty c z n y m . W o p a rc iu o n ie k o n k lu d u je , iż M e rc ie r a n i n ie głosił, a n i n ie u p r a w ia ł illa c jo n iz m u .

W y w o d y N o ë la n ie p rz e k o n a ły je d n a k J . S t e p y 2δ. W e d łu g n ieg o sa m N o ël n ie b y ł c a łk o w ic ie p rz e k o n a n y o słu sz n o śc i sw eg o s ta n o w isk a , a je ż e li b y ł, to w k a ż d y m ra z ie u z a s a d n ia ł go m ę tn ie 27. Z d a n ie m S tep y , u M e rc ie ra z a z n a c z a się w y ra ź n ie sp rzeczn o ść. W „ C rite rio lo g ie “ 28 głosi o ra z u p r a w ia illa c jo n iz m , n a to m ia s t w „ M é ta p h y s iq u e “ 29 o p o w ia d a się z a re a liz e m m b e z p o śre d n im .

W „L e r é a lis m e im m é d ia t“ N o ël o św ia d c z y 30, iż w y p o w ie d z i M a r c ie ra są sp rzeczn e, i to w te j s a m e j k sią ż c e (C riterio lo g ie). N ie o d w o łu je je d n a k sw eg o p ie rw o tn e g o s ta n o w is k a w s p r a w ie M e rc ie ra , p o n ie w a ż w e d łu g N o ë la w p ie rw s z y c h w y d a n ia c h „ C rite rio lo g ie “ illa c jo n iz m n ie w y stę p o w a ł. P o ja w ił się d o p ie ro w w y d a n ia c h p ó ź n ie js z y c h 31.

P rz y p o m o cy w p ro w a d z o n e g o ro z ró ż n ie n ia d w ó c h ty p ó w illa c jo n iz m u , sp ó r o M e rc ie ra m o ż n a ro z s trz y g n ą ć d e fin ity w n ie .

1° M e rc ie r b y ł n ie w ą tp liw ie il la c j o n is tą 32, a le jeg o illa c jo n iz m to illa c jo n iz m n ie g e n e ty c z n y , lecz m eto d o lo g iczn y , m o g ący k o eg z y sto w a ć z re a liz m e m b e z p o ś re d n im (p re z e n ta c jo n iz m e m ).

2° N ie je s t fa łsz e m im p u to w a ć M e r c ie r o v i re a liz m b e z p o śre d n i (p re z e n ta c jo n iz m ), p o n ie w a ż : a) n ie głosi on n ig d zie re p r e z e n ta c jo n iz m u ; b) n ie w y k lu c z a tego, że w p o z n a n iu s p o n ta n ic z n y m rz e c z y w isto ść t r a n ­ s c e n d e n tn a s ta n o w i b e z p o śre d n i p rz e d m io t p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o ; c) j e ­ go te k s ty o tre ś c i illa c jo n is ty c z n e j, a p rz e d e w sz y s tk im je g o te k s ty m e ­ ta fiz y c z n e , p o z w a la ją się z in te rp r e to w a ć w se n s ie r e a liz m u b e z p o ś re d ­ n ieg o (p re z e n ta c jo n iz m u ).

N a le ż y o d n o to w a ć , że illa c jo n iz m n ie je s t je d y n y m s ta n o w is k ie m a n i w o b e c z a g a d n ie n ia , s k ą d p o ch o d zi n a s z a w ie d z a o rz e c z a c h , p rz y z a ło ­ ż e n iu re p r e z e n ta c jo n iz m u , a n i w o b e c z a g a d n ie n ia , n a ja k ic h (te o re ­ 26 Zob. P o z n a w a ln o ś ć ś w ia ta rz e c z y w iste g o w o ś w ie tle n iu św . T o m a ­ sza, L w ó w 1930, 21— 22.

27 P o r. „C zy p o tr z e b a d o w o d u n a to, że ta k ie tłu m a c z e n ie je s t w y ­ k r ę te m i n ie w y s ta r c z a do w y k a z a n ia r e a liz m u b e z p o śre d n ie g o u M e r­ c ie r a ...?“ T am że.

N o ë la in t e r p r e ta c ja p o g lą d ó w M e rc ie ra n ie p rz e k o n a ła ró w n ie ż E. G il­ so n a. P o r. „ J a k w id z ie liśm y , N oël u s iło w a ł sp ro w a d z ić c a ły d o w ó d do im m e d ia ty z m u . P rz y z n a ję je d n a k , że n ie je s te m w s ta n ie n a d ą ż y ć za jeg o ro z u m o w a n ie m “ . R e a liz m to m is ty c z n y , 23. 28 W yd. 8, L o u v a in 1923, 366. 29 W yd. 7, L o u v a in 1923, 13 i n a st. 30 P o r. s. 125, 126. 31 P o r. ta m ż e , 125 126.

32 P o r. „ O n a je d y n ie (z a sa d a p rzy czy n o w o ści) p o z w a la p rz y ją ć is tn ie ­ n ie rzeczy sa m y c h w so b ie ró ż n y c h o d s u b s ta n c ji m n ie sa m e g o ” . C ri­ te rio lo g ie , w y d . cyt. 395.

ty czn y c h ) p o d s ta w a c h o p ie ra się re a liz m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o , bez w z g lę d u n a n a tu r a ln e sp o so b y z d o b y w a n ia w ie d z y o rz e c z a c h , p rz y z a ­ ło żen iu , że tr z e b a ta k ic h p o d s ta w p o sz u k iw a ć . W obec z a g a d n ie n ia p ie rw sz e g o , o p ró cz illa c jo n iz m u (genetycznego) w a r to w s p o m n ie ć o s t a ­ n o w isk u , k tó r e m o ż n a b y n a z w a ć in s ty n k ty w iz m e m , g łoszącym , że w ie ­ d z ę o rz e c z a c h z d o b y w a m y d z ię k i s p e c ja ln e j zd o ln o ści p o z n a w c z e j o c h a r a k te r z e in s ty n k to w y m . W obec z a g a d n ie n ia d ru g ieg o , o p ró cz s t a ­ n o w is k a illa c jo n iz m u (m etodologicznego) n a u w a g ę z a s łu g u je o k a z jo n a - liz m — sta n o w isk o , w k tó r y m u s p r a w ie d liw a się re a liz m p o z n a n ia p rz y p o m o cy z a ło ż e n ia o is tn ie n iu B oga — is to ty m o r a ln ie d o sk o n a łe j, k tó r a n ie w p ro w a d z a w b łą d 33.

R e a l i z m k r y t y c z n y

P o z o sta ł do w y ja ś n ie n ia je szcze je d e n , w y ją tk o w o w ie lo z n a c z n y t e r ­ m in , ja k im je s t „ re a liz m k ry ty c z n y “ . O tóż tr z e b a w te j s p r a w ie o d n o ­ to w a ć , iż k a ż d y z o m a w ia n y c h k ie r u n k ó w , a ściślej m ó w ią c — ich zw o le n n ic y , ro szczą sobie w y ją tk o w e u p r a w n ie n ia d o u ż y w a n ia teg o m ia n a n a o k re ś le n ie głoszonego p o g lą d u — z ty m , że p o d sta w y , n a k tó r e się p o w o łu ją , są ró ż n e w ró ż n y c h id eo lo g iczn ie g ru p a c h .

S zczeg ó ln e u p r a w n ie n ia do m ia n a k ry ty c z n y c h ro szczą so b ie r e p r e - z e n ta c jo n iś c i o ra z illa c jo n iś c i (m eto d o lo g iczn i). P ie r w s i — z teg o p o ­ w o d u , iż o d rz u c a ją „ n a iw n e “ p rz e ś w ia d c z e n ie o b e z p o ś re d n im p o z n a w ­ czy m k o n ta k c ie z p rz e d m io ta m i tr a n s c e n d e n tn y m i, a p r z y jm u ją „ k r y ­ ty c z n ą “ tezę, iż b e z p o ś re d n im p rz e d m io te m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o są

33 O k a z jo n a liz m je s t s ta n o w is k ie m n ie ty lk o m e ta fiz y k a ln y m , a le ró w ­ n ie ż te o rio p o z n a w c z y m .

S p ó r o to, czy K a rte z ju s z w y k a z u je re a liz m id e i rz e c z y z e w n ę trz n y c h p rz y p o m o cy z a s a d y p rzy czy n o w o ści, czy p rz y p o m o cy te z y o d o sk o ­ n a ło ś c i B ożej, z o sta ł ro z s trz y g n ię ty w sposób c a łk o w ic ie p rz e k o n y w u ­ ją c y p rz e z E. G ilso n a . W e d łu g n ieg o K a rte z ju s z p o w o ły w a ł się n a d o ­ sk o n a ło ść B oga w ty m celu , a b y w y k lu c z y ć p rz y p u s z c z e n ie , że Bóg w y w o łu je w n a s id e e rz e c z y z e w n ę trz n y c h . W y k lu c z y w sz y tę h ip o te z ę , z w e ry fik o w a ł ty m sa m y m h ip o te z ę p o z o sta łą , iż rz e c z y z e w n ę trz n e p o w o d u ją p o ja w ie n ie się id e i rz e c z y z e w n ę trz n y c h . (P or. R e a liz m to - m isty c z n y , 22). G ilso n w s k a z u je n a je d n o z n a c z n y te k s t K a rte z ju s z a , n a k tó r y m b a z u ję jeg o te z a . P o r. M e d y ta c je , M ed. V I (w yd. cyt., 104) : „O w e id e e p o w s ta ją b ez m o je g o w s p ó łd z ia ła n ia , a często n a w e t w b re w m e j w oli. S tą d w n io se k , że z n a jd u je się o n a w ja k ie jś s u b s ta n c ji ró ż n e j od e m n ie ... J e s t w ię c t ą s u b s ta n c ją a lb o ciało, tzn . n a tu r a c ie le sn a ... a lb o te ż je s t n ią B óg ... O tóż je s t rz e c z ą c a łk ie m o czy w istą, że p o n ie ­ w a ż B óg n ie je s t zw o d z ic ie le m , n ie p rz e k a z u je m i ty c h id e i b e z p o ś re d ­ n io od sie b ie ...“ .

je d y n ie r e p r e z e n ta n ty p rz e d m io tó w tr a n s c e n d e n tn y c h . D ru d z y o k re ś la ją się m ia n e m re a lis tó w k ry ty c z n y c h d la te g o , że „ p o z y ty w n ie “ 34 u z a s a d ­ n ia j ą re a liz m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o . Z teg o w ła ś n ie w z g lę d u u w a ż a się za r e a lis tę k ry ty c z n e g o N oël, a c z k o lw ie k n ie b y ł i l la c j o n is tą 35. O n ró w n ie ż p r ó b u je u z a s a d n ić „ p o z y ty w n ie “ re a liz m p o z n a n ia z e w n ę trz ­ n eg o z ty m , że 1° w g N o ëla re a liz m p o z n a n ia b ę d z ie u z a s a d n io n y ty lk o p o d ty m w a ru n k ie m , je ś li się w y k a ż e słu szn o ść p re z e n ta c jo n iz m u , 2 ° N oël, w p rz e c iw ie ń s tw ie do illa c jo n is tó w , p o s łu g u je się m e to d ą b e z ­ p o śre d n ie g o u z a s a d n ie n ia . J a k w id z im y , z a z n a c z y ły się w y ra ź n ie d w a sp o so b y p o zy ty w n e g o u z a s a d n ie n ia re a liz m u p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o : p o ś re d n i i b e z p o śre d n i. U z a s a d n ia n ie p o ś re d n ie o ra z p o g ląd , że w te n sp o só b p o w in n o się u z a s a d n ia ć re a liz m p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o b y w a n a z y w a n y re a liz m e m p o ś re d n im lu b in a c z e j m e d ia ty z m e m (je d n ą z jeg o fo rm , n a jb a r d z ie j z n a n ą , je s t illa c jo n iz m ). Z aś u z a s a d n ia n ie b e z p o śre d n ie o ra z p o g ląd , że w te n sposób n a le ż y u z a s a d n ia ć re a liz m p o z n a n ia , n a z y w a m y r e a ­ liz m e m b e z p o ś re d n im lu b in a c z e j im m e d ia ty z m e m .

T e rm in y „ re a liz m p o ś r e d n i“, „ re a liz m b e z p o ś re d n i“ są w ię c d w u ­ z n aczn e. R az o z n a c z a ją s ta n o w is k a w o b e c z a g a d n ie n ia , czy d a n e zm y ­ sło w e r e p r e z e n tu ją rzeczy, czy je p r e z e n t u j ą 36, in n y m ra z e m o z n a c z a ją p o z y ty w n e sp o so b y u z a s a d n ia n ia re a liz m u p o z n a n ia z e w n ę trz n e g o : p o ­ ś r e d n i i b e z p o śre d n i, a z a ra z e m s ta n o w is k a w o b ec z a g a d n ie n ia ja k się p o w in n o u z a s a d n ia ć re a liz m p o z n a n ia : p o ś re d n io czy b e z p o śre d n io (m a ją c n a w z g lę d z ie re g u ły p o p ra w n o śc i u z a s a d n ie ń i sp e c y fik ę tezy).

S zczeg ó ln e u p r a w n ie n ia do m ia n a k ry ty c z n y c h ro szczą so b ie ta k ż e p rz e d s ta w ic ie le te j o d m ia n y p re z e n ta c jo n iz m u , w k tó r e j ja k o ś c io w y 34 T e rm in e m ty m ch cę p rz e c iw s ta w ić u z a s a d n ie n ie re a liz m u w y s tę ­ p u ją c e u illa c jo n is tó w (i u N oëla) u z a s a d n ie n iu n e g a ty w n e m u (a p a - g o g iczn em u ). J e ś li się u z a s a d n ia re a liz m p o z n a n ia „ p o z y ty w n ie “, to a b y u n ik n ą ć b łę d u „ p e titio p rin c ip ii“, tr z e b a w ty m u z a s a d n ie n iu w y c h o d z ić z p o z ­ n a n ia , k tó r e b ę d z ie m ia ło z a p rz e d m io t coś im m a n e n tn e g o . U K a r te z ju - sza ta k im p rz e d m io te m je s t im m a n e n tn y f a k t m y ś le n ia , a p o zn an ie , w k tó r y m te n f a k t je s t u ś w ia d o m io n y , zo sta ło w y ra ż o n e w tw ie r d z e n iu : C ogito. O no s ta ło się p u n k te m w y jś c ia illa c ji k a r te z ja ń s k ie j. U w s z y s t­ k ic h gnozeologów , k tó rz y u z a s a d n ia ją re a liz m sp o s trz e ż e ń z e w n ę trz ­

n y c h , p u n k t w y jś c ia b ę d z ie p o d o b n y do k a rte z ja ń s k ie g o . 35 Zob. N otes, 70 L e ré a l. im m ., I l l , 270.

36 P re z e n ta c jo n iś c i, d la k tó r y c h r e p r e z e n ta c jo n iz m je s t ty lk o p o z o r­ n y m re a liz m e m , f o r m u łu ją te n p ro b le m n ieco in a c z e j, a m ia n o w ic ie co p o z n a je m y b e z p o ś re d n io : z ja w is k a , czy rzeczy. J e ś li b o w ie m ic h z d a n ie m p o z n a w a lib y ś m y b e z p o śre d n io z ja w is k a , to n a le ż a ło b y zre z y g n o w a ć z re a liz m u . R e a lis ty c z n a w a rto ś ć z ja w is k je s t w g p re z e n ta c jo n is tó w n ie u p r a w n io n y m z a ło ż e n ie m re p re z e n ta c jo n iz m u .

a s p e k t d a n y c h z m y s ło w y c h tr a k tu j e się ja k o s u b ie k ty w n y 37. T o w ła ś n ie ro sz c z e n ie z n a la z ło w y ra z w n a z w ie „ re a liz m b e z p o ś re d n i k ry ty c z n y “, a w e d łu g w p ro w a d z o n y c h u ś c iśle ń te rm in o lo g ic z n y c h — „ p re z e n ta c jo - n iz m k ry ty c z n y “ . P re z e n ta c jo n iz m in te g ra ln y re la ty w is ty c z n y m a ró w n ie ż p o d s ta w ę d o tego, a b y m ó g ł by ć n a z w a n y re a liz m e m k ry ty c z n y m . W p ra w d z ie ja k o ś c io w y a s p e k t d a n y c h z m y s ło w y c h tr a k tu j e ja k o c e c h y rzeczy, z a ­ z n a c z a je d n a k , iż są to cech y n ie a b s o lu tn e , j a k się p o to c z n ie m n ie m a , le c z ce c h y re la ty w n e .

N ie m o ż n a c a łk o w ic ie o d m ó w ić p o d s ta w do m ia n a re a liz m u k r y ­ ty c z n e g o n a w e t p re z e n ta c jo n iz m o w i in te g r a ln e m u n a tu r a ln e m u (abso- lu ty s ty c z n e m u ). T e n k ie r u n e k je s t ró w n ie ż p o p a rty a r g u m e n ta m i. N ie m a w ię c m ie js c a d la n a z w y „ re a liz m n a iw n y “ , c h y b a że b ę d z ie m y ta k n a z y w a ć re a liz m zd ro w e g o ro z s ą d k u — n ie d la te g o , b y b y ł fa łsz y w y — lecz d la te g o , że p o s ia d a ją c p o c z u c ie rz e c z y w is to śc i i k o n ta k tu z n ią , w to k u teg o p o c z u c ia n ie u ś w ia d a m ia m y so b ie je g o p o d sta w .

P e r s p e c tiv e s o n R e a lity . R e a d in g s in M e ta p h y s ic s fr o m C la ssica l P h i­ lo s o p h y to E x is te n tia lis m , u n d e r G e n e ra l E d ito rs h ip o f J e s s e A. M a n n , G e o rg e to w n U n iv e rs ity , G e r a l d F. K r e y c h e , D e P a u l U n iv e r s ity ; N. Y o rk , C hicago, B u rlin g to n , 1966, H a rc o u rt, B ra c e a n d

W o rld , In c. s. 683.

D zieło to je s t je d n ą z tr z e c h a n to lo g ii te k s tó w filo zo ficzn y ch w y d a ­ n y c h ja k o „ T h e H a r b r a c e S e rie s in P h ilo s o p h y “. R e d a k to ra m i te j se rii s ą J e s s e A. M a n n z G e o rg e to w n U n iv e rs ity i G e ra ld F. K re y c h e z D e P a u l U n iv e rs ity . S k ła d a ją się n a n ią n a s tę p u ją c e p o z y c je : P e r s p e c ti­ ves o n R e a lity (o m a w ia n e o b ecn ie ), R e fle c tio n s o n M a n i A p p ro a c h e s to M o ra lity . Z a m ie rz e n ie m re d a k to ró w je s t p r z e d s ta w ie n ie p o d s ta w o ­ w y ch , k la sy c z n y c h , te k s tó w m e ta fiz y k i, filo zo fii c z ło w ie k a i e ty k i w t a ­ k im w y b o rz e , k tó r y b y u m o ż liw ił s tu d iu ją c y m filo zo fię u c h w y c e n ie ca łe j zło żo n o ści p ro b le m a ty k i i ro z w ią z a ń o ra z z ro z u m ie n ie pom ocy, j a k ą s łu ­ ż y filo z o fia w s ło w n y m fo r m u ło w a n iu p r a w d o b ja w io n y c h i ic h r e i n te r ­ p r e t a c ji cią g le n a n o w o p o trz e b n e j. T a k ie p o tr a k to w a n ie k la sy c z n y c h te k s tó w je s t w y ra z e m p lu r a lis ty c z n e j p o sta w y , do ja k ie j z a c h ę c a ł m y ś li­ c ie li k a to lic k ic h S o b ó r W a ty k a ń s k i II. I n te n c ję a u to r ó w w y ra z ił w p rz e d m o w ie J o h n W rig h t, ó w czesn y b is k u p P itts b u r g h a : „K o śció ł o c z e k u je od w sz y s tk ic h b e z w y ją tk u filo zo fó w — choć w ró ż n y m s to p n iu i choć ró żn eg o sp o d z ie w a ją c się p o ż y tk u — n ie ty lk o pom o cy

37 p rz y s w o is ty m w sz a k ż e ro z u m ie n iu p o d m io tu .