• Nie Znaleziono Wyników

Byt i powinność

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Byt i powinność"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Wolfgang Waldstein

Byt i powinność

Studia Philosophiae Christianae 23/2, 217-227

1987

(2)

W e p r o v e t h a t i f t h e p o w e r e x p o n e n t n— 2 s a n d s = 2 , 3 , 4 , . . . , t h e n t h e e x p r e s s i o n s o f t h e t y p e x n + y n h a v e a s o n l y d i v i s o r s n u m b e r s o f t h e f o r m 4 n k + l .

In a similar way it can be proved th at expressions of the type x" - y" = x2' - y 2’ ,

where s = 2, 3,4,... have at least one divisor prim e or composite, of the form 2nk + 1.

W OL F G A N G W A L D S T E I N

B Y T I P O W IN N O Ś Ć

( W y k ł a d p r o f . U n i w e r s y t e t u S a l z b u r s k i e g o w y g ł o s z o n y w K a t e d r z e L o ­ g i k i W y d z i a ł u F i l o z o f i i C h r z e ś c i j a ń s k i e j A T K d n i a 1 8 . 1 0 . 1 9 8 5 ; p r z e k ł a ­ d u d o k o n a ł M i e c z y s ł a w B o m b i k ) J u ż H u m e t w i e r d z i ł , ż e „ z s ą d u o b y c i e n i e m o ż n a w y p r o w a d z i ć ż a ­ d n e g o s ą d u p o w i n n o ś c i o w e g o ” h G e o r g e E d w a r d M o o r e w s w o i c h

P rin ci­

pia E thica

( 1 9 0 3 ) o k r e ś l i ł 2 p r ó b ę „ s p r o w a d z a n i a w ł a s n o ś c i e t y c z n y c h . . . d o p o z a e t y c z n y c h ” j a k o „ f a ł s z y w e w n i o s k o w a n i e n a t u r a l i s t y c z n e ” . W f i ­ l o z o f i i p r a w a t e z y t e s t a ł y s i ę s z c z e g ó l n i e w a ż k i e d z i ę k i H a n s a K e l s e n a c z y s t e j n a u c e p r a w a . K i e d y z a ś n i e d a w n o m ó j k o l e g a z S a l z b u r g a T h e o M a y e r - M a l y b a d a j ą c p o j ę c i e n a t u r y r z e c z y o d n o ś n i e d o p r a w a r z y m ­ s k i e g o , d o s z e d ł d o w n i o s k u , ż e c h o d z i t a m o t o , a b y „ w y t r o p i ć s t r u k t u r y w z a j e m n e g o o d d z i a ł y w a n i a b y t o w y c h i p o w i n n o ś c i o w y c h c z y n n i k ó w w n a t u r z e r z e c z y ” 3, i n n y k o l e g a , z n a w c a p r a w a r z y m s k i e g o , F r a n z H o r a k t w i e r d z i k a t e g o r y c z n i e : „ u w a ż a m z a s p r z e c z n o ś ć s a m ą w s o b i e u t r z y m y ­ w a n i e , ż e w n a t u r z e l u b i s t o c i e c z e g o ś , c o i s t n i e j e , m o g ł a b y s i ę j u ż p o ­ ś r e d n i o z n a j d o w a ć j a k a ś p o w i n n o ś ć ” 4 . P o n i e w a ż p r o b l e m t e n m a d u ż e z n a c z e n i e n i e t y l k o d l a t e r a ź n i e j s z o ś c i , l e c z r ó w n i e ż i d l a z r o z u m i e n i a t e g o , c z e g o d o k o n a ł a r z y m s k a n a u k a p r a w a , k t ó r e j z a w d z i ę c z a m y e u r o ­ p e j s k ą k u l t u r ę p r a w n i c z ą , j e s t o n w a r t b l i ż s z e g o z b a d a n i a . Z n a c z e n i e n a u k i K e l s e n a o r e l a c j i m i ę d z y b y t e m a p o w i n n o ś c i ą w y j a ś n i a l o g i k p r a w a U l r i c h K l u g w n a s t ę p u j ą c y c h s ł o w a c h : „ D o p o d s t a w o w y c h t e z c z y s t e j n a u k i p r a w a H a n s a K e l s e n a z a l i c z a s i ę z n a n e t w i e r d z e n i e , d o ­ t y c z ą c e z a s a d n i c z e g o r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y w y p o w i e d z i a m i o b y c i e a w y ­ p o w i e d z i a m i p o w i n n o ś c i o w y m i , w r a z z k o n s e k w e n c j ą , « ż e s t ą d , i ż c o ś i s t n i e j e , n i e m o ż e w y n i k a ć , ż e c o ć i s t n i e ć p o w i n n o , j a k r ó w n i e ż s t ą d , ż e c o ś b y ć p o w i n n o , n i e m o ż e w y n i k a ć , i ż c o ś j e s t » . C h o c i a ż s t w i e r ­ d z e n i e t o p o w i n n o , j a k b y s i ę m o g ł o j u ż n a p i e r w s z y r z u t o k a w y ­ d a w a ć , l o g i c z n i e z n i e w a l a ć , t o j e d n a k ó w d u a l i z m b y t u i p o w i n n o ś c i , n a k t ó r y m o p i e r a s i ę k e l s e n o w s k a a n a l i z a o r a z t e o r i a p o z y t y w n e g o p r a ­ w a , s t a j e s i ę w c i ą ż n a n o w o c e l e m g w a ł t o w n y c h a t a k ó w . M o t y w o w y c h s p r z e c i w ó w j e s t z r o z u m i a ł y , g d y ż j u ż w t y m m i e j s c u , a w i ę c u p o d s t a w c z y s t e j n a u k i p r a w a , z o s t a j e p o d w a ż o n e p r o p o n o w a n e r o z w i ą z a n i e p r o ­

1 A . H i i g l i ,

H istorisches W örterbuch der P hilosophie

( w y d . J . R i t t e r + K . G r ü n d e r ) 6 ( 1 9 8 4 ) 5 2 1 .

2 T a m ż e 5 1 9 i n .

3 S tu d i in onöre di

E .

V o lterra II

( M i l a n o 1 9 7 1 ) 1 2 4 .

4 R ationes decidendi, E n tsch eid u n g sb eg rü n d u n g en bei den a lte re n J u ­

(3)

b l e m u p r a w a n a t u r a l n e g o . J e ś l i m i a n o w i c i e o w a t e z a j e s t s ł u s z n a , w t e ­ d y n i e m o ż e z a c h o d z i ć ż a d n a d e d u k c j a p r o w a d z ą c a z n a t u r y c z e g o ś , c o i s t n i e j e d o n o r m l u d z k i e g o z a c h o w y w a n i a s i ę , o b o j ę t n i e j a k b y s i ę . z r e s z t ą p o j ę c i e n a t u r y r o z u m i a ł o , c z y j a k o n a t u r ę c z ł o w i e k a , c z y j a k o n a t u r ę r z e c z y , c z y j a k o e m p i r y c z n ą l u b a p r i o r y c z n ą n a t u r ę , j a k o i s t o t ę b y t u a l b o j a k o j e s z c z e c o ś i n n e g o . N o r m y m o g ą b y ć w y p r o w a d z a n e z a w ­ s z e t y l k o z n o r m . ” 6 J e s t r z e c z ą o c z y w i s t ą , ż e w s z y s t k i e w y p o w i e d z i k l a s y c z n y c h p r a w n i ­ k ó w r z y m s k i c h o p r a w i e n a t u r a l n y m o r a z i n n e n o r m a t y w n e t w i e r d z e ­ n i a , k t ó r e o n i w z i ę l i z a p o d s t a w ę s w o i c h r o z t r z y g n i ę ć m u s z ą b y ć t y m s a m y m „ p s e u d o w n i o s k a m i r o z u m o w a ń z b y t u n a p o w i n n o ś ć ” , j e ś l i p r z y ­ t o c z o n e p r z e z K l u g a t e z y s ą w t a k i m s t o p n i u t r a f n e , j a k s i ę j e n a r a z i e b i e r z e . A b y j e d n a k t e z y K l u g a m ó c l e p i e j z r o z u m i e ć , c h c ę n a j p i e r w 1 . b l i ż e j z b a d a ć n a u k ę K e l s e n a o „ d u a l i z m i e b y t u i p o w i n n o ś c i ” , 2 . p r z e ­ b a d a ć p r ó b ę U l r i c h a K l u g a f o r m a l n o l o g i c z n e g o „ u s p r a w i e d l i w i e n i a k r y ­ t y k i p s e u d o w n i o s k u r o z u m o w a n i a p r o w a d z ą c e g o z b y t u d o p o w i n n o ś c i ” , i w k o ń c u 3 . w y p r o w a d z i ć p e w n e w n i o s k i z w y n i k ó w t y c h b a d a ń . I . N A U K A K E L S E N A O „ D U A L I Z M I E B Y T U I P O W I N N O Ś C I ” M i a r o d a j n e s f o r m u ł o w a n i e „ d u a l i z m u b y t u i p o w i n n o ś c i ” p r z y t o c z y ł H a n s K e l s e n w s w o i m g ł ó w n y m d z i e l e „ R e i n e R e c h t s l e h r e ” 6 . P i s z e o n t a m : „ N i k t n i e m o ż e z a p r z e c z y ć , ż e w y p o w i e d ź : c o ś j e s t t o z n a c z y w y p o w i e d ź , z a p o m o c ą k t ó r e j 7 o p i s u j e s i ę p e w i e n f a k t b y t u ■— r ó ż n i s i ę i s t o t n i e o d w y p o w i e d z i : ż e c o ś b y ć p o w i n n o — t o z n a c z y o d w y p o w i e ­ d z i , z a p o m o c ą k t ó r e j o p i s y w a n a j e s t p e w n a n o r m a ; i ż e z t e g o , ż e c o ś j e s t , n i e m o ż e w y n i k a ć , ż e c o ś b y ć p o w i n n o , j a k r ó w n i e ż z t e g o , ż e c o ś b y ć p o w i n n o , n i e m o ż e w y n i k a ć , ż e c o ś j e s t ” 8 . S z u k a j ą c u z a s a d n i e n i a o w e g o s t w i e r d z e n i a n a t r a f i a s i ę j e d y n i e n a l a p i d a r n e u s t a l e n i e : „ R ó ż n i c y mi ę d z y b y t e m a p o w i n n o ś c i ą n i e m o ż n a b l i ż e j w y j a ś n i ć . J e s t o n a b e z p o ś r e d n i o d a n a n a s z e j ś w i a d o m o ś c i ” 9 . K e l s e n w y c h o d z i n a j p i e r w z t e g o , ż e n i k t n i e m ó g ł b y z a p r z e c z y ć : „ i ż w y p o w i e d ź : c o ś j e s t — t o j e s t w y p o w i e d ź z a p o m o c ą k t ó r e j 10 j e s t o p i s y w a n y p e w i e n f a k t b y t u ■— i s t o t n i e r ó ż n i s i ę o d w y p o w i e d z i : ż e c o ś b y ć p o w i n n o ” . W r z e c z y w i s t o ś c i k t ó ż m ó g ł b y t e m u z a p r z e c z y ć ? J a k d o ­ t ą d c h o d z i t u o p e w n ą w y p o w i e d ź , k t ó r a j e s t e w i d e n t n i e p r a w d z i w a i k t ó r e j n i e m o ż n a s e n s o w n i e z a n e g o w a ć . T o , ż e f a k t y c z n i e m o ż e j e d n a k b y ć z a n e g o w a n ą n i c z e g o n i e z m i e n i a w j e j d a n y m r o z u mi e n i u j a k o t a ­ k i m . W o b e c n e g a c j i j e j r o z u m i e n i a n i e m o ż n a b y p r z e c i e ż n i c i n n e g o u c z y n i ć , j a k j e d y n i e p r z y t o c z y ć w ł a ś n i e o w o r o z u m i e n i e . K i e d y K e l ­ s e n s a m m ó w i : „ R ó ż n i c y m i ę d z y b y t e m a p o w i n n o ś c i ą n i e m o ż n a b l i ­ ż e j w y j a ś n i ć ” , j e s t o n a r a c z e j „ b e z p o ś r e d n i o d a n a n a s z e j ś w i a d o m o ś c i ” ,

5 L aw , S ta te, and In tern a tio n a l L egal Order, E ssays in H onor o f H ans

K e lse n

( K n o x v i l l e 1 9 6 4 , p o z y c j a c y t o w a n a d a l e j :

L a w

) 1 5 4 . 8 W i e n 2 1 9 6 0 ( n i e z m i e n i o n y d o d r u k 1 9 6 7 ) .

7 Z e w z g l ę d u n a d o s ł o w n o ś ć c y t a t u p o z o s t a w i o n o f o r m ę „ d e m ” z a ­ m i a s t „ d e r ” .

8 R eine R ech tsleh re 5;

z a s t o s o w a n i e t e j z a s a d y d o p r a w a n a t u r a l n e g o p o r . z w ł . 4 0 5 . D a l s z e w s k a z ó w k i p o r . Wa l d s t e i n ,

A u stie g un d N iedergang

d er röm ischen W elt,

w y d . H . T e m p o r i n i ( A N R W ) I I 1 5 ( 1 9 7 6 ) 1 1 p r z y ­ p i s 3 6 .

9 R eine R ech tsleh re 5.

(4)

t o n i e w ą t p l i w i e s ą d z i , ż e o w e g o s t a n u r z e c z y n i e m o ż n a z a p o m o c ą n i c z e g o i n n e g o u j ą ć i u z a s a d n i ć , j a k w ł a ś n i e t y l k o p r z e z o g l ą d t e g o , c o n a m d a n e . I w t y m m a K e l s e n n a p e w n o r a c j ę . O g l ą d ( i n t u i c j a ) t e g o s t a n u r z e c z y j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i j e d y n ą d r o g ą z b l i ż e n i a s i ę d o n i e g o . D o m a g a n i e s i ę d a l s z e g o „ d o w o d u ” p r a w d z i w o ś c i t e j w y p o w i e d z i b y ł o b y , j a k t e g o j u ż ś w i a d o m b y ł A r y s t o t e l e s , j e d y n i e z g o d ą n a z a k w a ­ l i f i k o w a n i e s i e b i e d o g r u p y l u d z i „ n i e d o u c z o n y c h ” n . J a k d o t ą d m o ż n a s i ę w i ę c z K e l s e n e m z g o d z i ć b e z z a s t r z e ż e ń . A l e j u ż w y j a ś n i a j ą c a c z ę ś ć t e z y o d n o s z ą c a s i ę d o w y p o w i e d z i i s t o t n i e r ó ż ­ n e j o d t w i e r d z e n i a d o t y c z ą c e g o b y t u , „ w y p o w i e d ź : ż e c o ś b y ć p o w i n n o ” , m i a n o w i c i e z d a n i e : „ t o z n a c z y w y p o w i e d ź , z a p o m o c ą k t ó r e j o p i s y w a n a j e s t p e w n a n o r m a ” , w ż a d n y m w y p a d k u n i e j e s t w r ó w n e j m i e r z e o p a r ­ t a n a i n t u i c j i , j a k c z ę ś ć p o p r z e d n i a . J e s t o n a r a c z e j n i e j a s n a i d w u ­ z n a c z n a . M i a n o w i c i e , j a k a ś n o r m a n i e j e s t w c a l e „ o p i s y w a n a ” p r z e z w y ­ p o w i e d ź , „ ż e c o ś b y ć p o w i n n o ” . G d y s i ę j a k ą ś n o r m ę o p i s u j e , s t a w i a s i ę r a c z e j n a j p i e r w p y t a n i e o j e j i s t n i e n i e , j e j w a ż n o ś ć 1 2 . D o p i e r o k i e d y s i ę u s t a l i , ż e p e w n a n o r m a o b o w i ą z u j e , m o ż n a d a l e j p r z y j ą ć , ż e u s t a ­ n a w i a o n a e w e n t u a l n i e j a k ą ś o k r e ś l o n ą p o w i n n o ś ć . M o ż e b y ć o c z y w i ś ­ c i e r ó w n i e ż s e n s o w n y o p i s n i e o b o w i ą z u j ą c e j j u ż n o r m y w r a m a c h j a k i c h ś b a d a ń h i s t o r y c z n y c h , a l e w t e d y c h o d z i o o p i s n o r m , k t ó r e k i e d y ś o b o w i ą z y w a ł y , d o k ł a d n i e t a k , j a k m o ż n a o p i s y w a ć s t a n y r z e ­ c z o w e , k t ó r e k i e d y ś w h i s t o r i i m i a ł y m i e j s c e . P y t a n i e , c z y p e w n a n o r m a i s t n i e j e , t z n . o b o w i ą z u j e l u b t e ż n i e ■— a l b o c z y k i e d y ś o b o w i ą z y w a ł a ·— ■ n i e j e s t p y t a n i e m d o t y c z ą c y m p o w i n n o ś c i , l e c z p y t a n i e m o d n o s z ą c y m s i ę d o b y t u . N i e c h o d z i p r z y t y m o t o , c z y p e w n a o k r e ś l o n a f o r m a p o w i n n a o b o w i ą z y w a ć , l e c z c z y p e w n a o k r e ś l o n a n o r m a , z k t ó r e j t r e ś c i w y w o d z i s i ę o k r e ś l o n a p o w i n n o ś ć , o b o w i ą z u j e . F a k t u t e g o n i e p o d o b n a p o d w a ż y ć w n i e m n i e j s z y m s t o p n i u n i ż j a s n e g o r o z r ó ż n i e n i a z d a ń w g K e l s e n a n a e g z y s t e n c j a l n e i p o w i n n o ś c i o w e 1S. E w e n t u a l n e b o w i e m p o d ­ w a ż e n i e o w e g o f a k t u p r o w a d z i ł o b y n i e u c h r o n n i e d o w n i o s k u , ż e n o r m y " ■ n ie i s t n i e j ą . P r z e k o n u j ą c o w y k a z a ł t o E r n s t W o l f w s w o i c h b a d a n i a c h d o t y c z ą c y c h „ p o j ę c i a p r a w a ” . [ „ B e g r i f f G e s e t z ” ] 1 4 . J e ś l i z a ś n o r m y n i e i s t n i e j ą , w t e d y w ż a d n y m s e n s i e n i e m o g ą b y ć o n e p r z e d m i o t e m o p i ­ s u j ą c e j j e n a u k i , o b o j ę t n i e c z y s i ę j e p o j m u j e j a k o „ o b i e k t y w n y s e n s ” j a k i e g o ś a k t u w o l i 15 a l b o j e s z c z e i n a c z e j . W t e d y n a u k a p r a w a n i e m a w r z e c z y w i s t o ś c i ż a d n e g o p r z e d m i o t u , r ó w n i e ż i t a n a u k a , k t ó r a t w i e r ­

11 M etaph.

I V 4 , 1 0 0 6 a 6 i n n . : „ E i n i g e n u n w o l l e n d a s a u c h a u s M a n g e l a n p h i l o s o p h i s c h e r B i l d u n g b e w e i s e n ; d e n n e i n s o l c h e r M a n g e l i s t e s , w e n n m a n n i c h t w e i s s , w o f ü r m a n e i n e n B e w e i s z u f o r d e r n h a t u n d w o f ü r n i c h t . D e n n e s i s t g a n z u n m ö g l i c h , d a s s e s f ü r a l l e s o h n e A u s n a h m e e i n e n B e w e i s g i b t ; d e n n e s g i n g e i n s U n e n d l i c h e , s o d a s s a u c h k e i n B e w e i s z u s t a n d e k ä m e ” ( T ł u m . E . R o l f e s , 2 L e i p z i g 1 9 2 1 ) .

12

H . K e l s e n ,

R eine R ech tsleh re 9

i n n . , o k r e ś l a s a m „ w a ż n o ś ć ” j a k o „ s p e c y f i c z n e i s t n i e n i e j a k i e j ś n o r m y ” . D a l s z e w s k a z ó w k i p a t r z W a l d s t e i n , A N R W I I 1 5 , 1 3 i n . z p r z y p i s a m i 4 5 i n n .

13 T o w y j a ś n i ł H . K e l s e n w g o d n e j u w a g i r o z p r a w i e

R echt un d L o­

gik,

F o r u m 1 2 ( 1 9 6 5 ) 4 2 1 — 4 2 5 o r a z 4 9 5 — 5 0 0 ( d a l e j c y t o w a n a :

Logik),

z w ł . 4 2 2 . P r z e d r u k w :

Die W iener rechtstheoretische Schule,

w y d . H . K l e c a t s k y , R . M a r c i n , H . S c h a m b e c k , t . 2 ( 1 9 6 8 ) 1 4 6 9 — 1 4 9 7 .

14 L ü b t o w , B e r l i n ( 1 9 7 0 ) 1 0 9 i n n . , o d n o ś n i e d o t e g o p y t a n i a p o r . z w ł . 1 2 0 i n n . o r a z 1 2 8 i n n .

(5)

d z i , ż e p o z y t y w n e p r a w o j e s t p r z e d m i o t e m j e j b a d a ń , z a j m u j e s i ę c z y m ś , c z e g o w r z e c z y w i s t o ś c i n i e m a . S a m K e l s e n n i e z a p r z e c z a o c z y w i ś c i e t e m u , ż e n o r m y i s t n i e j ą 1 6 . J e ś l i j e d n a k n o r m y e g z y s t u j ą , t o c h o d z i o p e w i e n b y t w k t ó r e g o „ i s t o c i e . . . ” z n a j d u j e s i ę „ p e w n a p o w i n n o ś ć ” i t o a l b o o k a z j o n a l n i e „ i m p l i c i t e ” p o n i e w a ż n i e w s z y s t k i e n o r m y k o n s t y t u u j ą j a k ą ś p o w i n n o ś ć a l b o r ó w n i e ż e x p l i c i t e . J e ś l i s p r a w y t a k s i ę m a j ą , t o n i e m o ż n a w z a s a d z i e z a p r z e c z y ć t e m u , ż e „ w i s t o c i e c z e g o ś i s t n i e j ą c e g o m o ż e s i ę j u ż

im p l i ­

c ite

z a w i e r a ć p e w n a p o w i n n o ś ć ” . W i s t o c i e i s t n i e j ą c e g o b y t u l e ż y w ł a ś ­ n i e „ n o r m a ” , ż e ó w b y t k o n s t y t u u j e p e w n ą p o w i n n o ś ć i m p l i c i t e a l b o n a w e t e x p l i c i t e . S t ą d n i e m o ż e b y ć r ó w n i e ż m o w y o t y m, b y t e g o r o ­ d z a j u p o w i n n o ś ć i s t n i e j ą c a w j a k i m ś b y c i e b y ł a s p r z e c z n ą s a m ą w s o b i e . R a c z e j s p r z e c z n o ś c i ą s a m ą w s o b i e b y ł o b y o p i s y w a n i e j a k i e j ś p o w i n ­ n o ś c i , k t ó r a n i e i s t n i e j e . O p o w i n n o ś ć — - j a k n a t o w s k a z u j e j e j p o ­ j ę c i e — - m o ż n a p y t a ć d o p i e r o w t e d y , g d y i s t n i e j e n o r m a , k t ó r a t ę p o ­ w i n n o ś ć u s t a n a w i a . N i e i s t n i e j ą c a p o w i n n o ś ć n i e j e s t ż a d n ą p o w i n ­ n o ś c i ą . P r z y b l i ż s z e j a n a l i z i e o k a z u j e s i ę w i ę c , ż e n a r z u c a j ą c a s i ę p o c z ą t k o ­ w o z o c z y w i s t o ś c i ą u w a g a w y j a ś n i a j ą c a K e l s e n a , i ż z d a n i e p o w i n n o ś - c i o w e j e s t p e w n ą t a k ą w y p o w i e d z i ą , „ z a p o m o c ą k t ó r e j j e s t o p i s y w a n a j a k a ś n o r m a ” , w r z e c z y w i s t o ś c i j e s t n i e d o p o g o d z e n i a z e s t a n o w i s k i e m p r z y j mu j ą c y m r ó ż n i c ę m i ę d z y z d a n i e m e g z y s t e n c j a l n y m a p o w i n n o ś e i o - w y m. Z l o g i c z n e j f o r m y w y p o w i e d z i , „ ż e c o ś b y ć p o w i n n o ” , w n i o s k u j e s i ę , ż e l e ż ą c a u p o d s t a w t e j w y p o w i e d z i r z e c z y w i s t o ś ć , t j . n o r m a , k t ó ­ r a c z y n i d o p i e r o p r a w o m o c n ą w y p o w i e d ź , ż e n a g r u n c i e o w e j o b o w i ą z u ­ j ą c e j n o r m y c o ś i s t n i e ć p o w i n n o , n i e n a l e ż y d o d z i e d z i n y b y t u . P o z o s t a ­ j e o n a b a r d z i e j n i ż c o k o l w i e k i n n e g o , j e ś l i w p r o s t n i e „ b e z k o n t a k t u ” 17 z b y t e m , t o p r z e c i e ż „ o b o k ” b y t u . W n i o s e k t a k i j e s t j e d n a k z c a ł ą p e w ­ n o ś c i ą f a ł s z y w y . W m i ę d z y c z a s i e p r z e k o n y w u j ą c o w y k a z a ł t o w s w o i c h b a d a n i a c h n a d „ P r a w e m i l o g i k ą ” 18 s a m K e l s e n 19. P o d k r e ś l i ł t a m p r z e d e w s z y s t k i m „ e g z y s t e n c j ę ” , o b e c n o ś ć 20 n o r my . E g z y s t e n c j a i o b e c ­ n o ś ć s ą n a t o m i a s t w ł a s n o ś c i a m i t e g o c o i s t n i e j e . J e ś l i z a ś p r a w d ą j e s t , ż e n o r m y f a k t y c z n i e i s t n i e j ą a p r z e z t o n a ­ l e ż ą d o b y t u , t o w y p ł y w a s t ą d j u ż p r z e k o n y w u j ą c o f a ł s z y w o ś ć t w i e r ­ d z e n i a , „ ż e z t e g o , i ż c o ś i s t n i e j e , n i e m o ż n a w n i o s k o w a ć , ż e c o ś b y ć p o w i n n o ” . J e ś l i o w o c o ś j e s t n o r mą , t o z p o z n a n i a t e g o f a k t u , ż e o w a n o r m a i s t n i e j e , w y n i k a w ł a ś n i e , ż e t o , c o o n a u s t a l a , b y ć p o w i n n o . T o , c o w k o n s e k w e n c j a c h m o ż n a w y p r o w a d z i ć z f a k t u i s t n i e n i a , w c h o d z i w i ę c w j a k o ś c i o w e u p o s a ż e n i e s a m e g o b y t u . P y t a n i e o j a k o ś ć c z e g o ś i s t ­ n i e j ą c e g o n i e j e s t j e d n a k p y t a n i e m z z a k r e s u l o g i k i , j a k t o r ó w n i e ż K e l s e n t r a f n i e w y j a ś n i a , l e c z p y t a n i e m z z a k r e s u n a u k r e a l n y c h , k t ó r e z a j m u j ą s i ę o d n o ś n y m b y t e m 2 1 . N i e j e s t j e d n a k n i e s t e t y c z y m ś z b y t e c z n y m z a a k c e n t o w a n i e t e g o , ż e f a k t e g z y s t e n c j i p e w n e j n o r m y j e s t o c z y w i ś c i e z u p e ł n i e r ó ż n y o d w s z y ­ s t k i c h f a k t ó w ś w i a t a z e w n ę t r z n e g o , k t ó r e d o z a i s t n i e n i a j a k i e j ś

n o r m y

d o p r o w a d z i ł y . T e n s t a n r z e c z y z o s t a ł r ó w n i e ż z a k w e s t i o n o w a n y . Z a ­ 16 p r z y p i s y p o w y ż e j 1 2 i 1 3 . 17

R ein e R e c h ts l e h r e 6.

ia

P r z y p i s p o w y ż e j 1 3 . 19 P o r . n i ż e j , p r z y p i s y 5 6 — 4 8 . 20 T a m ż e . 21

L o g ik

4 2 1 .

(6)

k w e s t i o n o w a n i e e g z y s t e n c j i n o r m y , k t ó r e j n i e p r z y s ł u g u j e e g z y s t e n c j a f i z y c z n a , l e c z „ i d e a l n a ” 22, k t ó r a n i e j e s t b y t e m m a t e r i a l n y m l e c z „ d u ­ c h o w y m ” 2S, j e s t n a s t ę p s t w e m p o z y t y w i s t y c z n e g o p o j ę c i a n a u k i , k t ó r e o p i e r a s i ę , j a k s ł u s z n i e p o d k r e ś l i ł K a r l L a r e n z , n a z a w ą s k i m „ p o ­ j ę c i u r z e c z y w i s t o ś c i ” 2 4 . W p y t a n i u o i s t n i e n i e n o r m y n i e c h o d z i w i ę c o w y s t ę p o w a n i e s o c j o l o g i c z n y c h i p o l i t y c z n y c h s i ł , o p s y c h o l o g i c z n e ( m a s i ę t u n a u w a d z e p s y c h o l o g i ę e k s p e r y m e n t a l n ą ) l u b j a k i e k o l w i e k i n n e d a n e e m p i r y c z n e , o k t ó r y c h b y ł y b y m o ż l i w e z d a n i a e g z y s t e n c j a l n e j a k o w y p o w i e d z i „ d o t y c z ą c e p r o c e s u p o w s t a w a n i a p r a w i i n n y c h t e z p r a w n i c z y c h ” 25. C h o d z i t u r a c z e j o i s t n i e n i e s a m e j n o r m y , p o j a w i a ­ j ą c e j s i ę k a ż d o r a z o w o n a d r o d z e u s t a n a w i a n i a p r a w . E g z y s t e n c j i t e j „ n i e p o d o b n a . . . z r e d u k o w a ć a n i d o ma t e r i a l n y c h a n i d o p s y c h i c z n y c h p r o c e s ó w ” 2 6 . I s t o t a z a ś s o c j o l o g i c z n e g o l u b p s y c h o l o g i c z n e g o p o j ę c i a p r a w a z a s a d z a s i ę w ł a ś n i e n a p e w n e j t e g o r o d z a j u r e d u k c j i . I I . U L R I C HA K L U G A P R Ó B A F O R M A L N OL O G I C Z N E G O U P R A W O M O C N I E N I A K R Y T Y K I P S E U D O W N I O S K O W A N I A Z B Y T U O P O W I N N O Ś C I U l r i c h K l u g s p r ó b o w a ł z a g r a ć w s w o j e j b a r d z o i n t e r e s u j ą c e j p r ó b i e f o r m a l n o l o g i c z n e g o u p r a w o m o c n i e n i a k e l s e n o w s k i e j k r y t y k i „ p s e u d o - w n i o s k o w a n i a z b y t u o p o w i n n o ś c i ” 27 n i e j a k o t a k i m a t u t e m , k t ó r y t r z y ma j ą c s i ę p r z e n o ś n i — w s z y s t k o „ p r z e b i j a ” . W m o m e n c i e , w k t ó r y m z a c z y n a s i ę m ó w i ć o l o g i c e f o r m a l n e j , m n i e m a s i ę , ż e s i ę z n a l a z ł o d o ­ s t a t e c z n ą o d p o w i e d ź n a p y t a n i a . S t a j e s i ę w i ę c c z y m ś k o n i e c z n y m , p r z e b a d a ć w w i e l k i m s k r ó c i e s i ł ę a r g u m e n t ó w K l u g a . Z o s t a ł y o n e j u ż w p r a w d z i e p r z e z b a d a n i a K e l s e n a n a d „ P r a w e m i l o g i k ą ” p o z b a w i o n e s w e j p i e r w o t n e j s i ł y , a l e o d g r y w a j ą j e d n a k w m e t o d o l o g i c z n y m m y ś ­ l e n i u j e s z c z e t a k w a ż n ą r o l ę j a k w s k a z u j e n a t o m . i n . r ó w n i e ż p r a c a H o r a k a 28 — ż e n i e m o ż n a i c h p o m i n ą ć . K l u g w y c h o d z i n a j p i e r w z e s t w i e r d z e n i a , ż e „ p o g l ą d . . . i ż s i ę j e s t u p r a w n i o n y m i w s t a n i e w n i o s k o w a ć z b y t u o p o w i n n o ś c i , o d i s t n i e n i a d o n o r m . . . j e s t n a r ó ż n e s p o s o b y r e p r e z e n t o w a n y w e w s p ó ł c z e s n e j f i l o z o ­ f i i ” 2 9 . N a s t ę p n i e p r z y t a c z a d z i e s i ę ć „ t e z ” , d o k t ó r y c h m o ż n a s i ę o d ­ w o ł a ć p r z y u z a s a d n i a n i u m o ż l i w o ś c i „ w n i o s k o w a n i a z b y t u o p o w i n ­ n o ś c i , o d i s t n i e n i a d o n o r m ” . T r z e b a j e d n a k o d r a z u z a z n a c z y ć , ż e K l u g w t y m s f o r m u ł o w a n i u p o ­ z y c j i w y j ś c i o w e j s t a w i a m i l c z ą c o z n a k r ó w n o ś c i m i ę d z y d w i e m a z u ­ p e ł n i e r ó ż n y m i w y p o w i e d z i a m i . Z a k ł a d a o n , ż e w n i o s k o w a n i e „ z b y t u o p o w i n n o ś c i ” j e s t r ó w n o z n a c z n e z w n i o s k o w a n i e m „ z i s t n i e n i a o n o r ­ m a c h ” . W p i e r w s z y m t w i e r d z e n i u m o ż n a t y m c z a s e m p r z e z b y t o z n a c z y ć 22 T a k K e l s e n ,

L o g ik

4 2 2 . 23 K . L a r e n z ,

M e t h o d e n le h r e d e r R e c h ts w i s s e n s c h a f t

( 5 1 9 8 3 ) 1 1 4 , z a ­ u w a ż a , „ d a s s a u c h g e i s t i g e G e b i l d e , u n t e r i h n e n e i n e g e l t e n d e R e c h t s o r d ­ n u n g , d e n C h a r a k t e r d e s « W i r k l i c h e n » h a b e n . E i n « p o s i t i v e s R e c h t » i s t , w e n n n i c h t i m R a u m , s o d o c h i n d e r Z e i t , u n d z w a r i n d e r g e s ­ c h i c h t l i c h e n Z e i t . E s h a t d i e S e i n s w e i s e d e s G e l t e n s ” . 24 T a m ż e . 25 K l p g ,

L a w

1 6 8 . 26 L a r e n z ( p r z y p i s w y ż e j 2 3 ) 1 1 4 . 27

L a w

1 5 3 i n n . 28

R a tio n e s

( w y ż e j p r z y p i s 4 ) 2 7 6 i n n . 29

L a w

1 5 5 .

(7)

r ó w n i e ż b y t p e w n e j n o r m y . W t y m s f o r m u ł o w a n i u p o s i a d a o n o j u ż o d s t r o n y c z y s t o l o g i c z n e j p e w n e d a l s z e z n a c z e n i e . W s f o r m u ł o w a n i u „ z i s t n i e n i a o n o r m a c h ” m ó w i s i ę z a ś w s p o s ó b o c z y w i s t y o t y m „ c o i s t n i e ­ j e ” w w ę ż s z y m s e n s i e , j a k o o „ c z y m ś i s t n i e j ą c y m b e z u w z g l ę d n i e n i a n o r m a t y w n e j t r e ś c i . W n i o s k o w a n i e z c z e g o ś i s t n i e j ą c e g o , b e z u w z g l ę d ­ n i e n i a n o r m a t y w n e j t r e ś c i , d o n o r m n i e b y ł o b y f a k t y c z n i e w n i o s k o w a ­ n i e m p r z e k o n y w u j ą c y m . K ł u g m n i e m a w i ę c , ż e d z i ę k i p r z y j ę c i u t e g o r o d z a j u r ó w n o ś c i m o ż e s o b i e z a o s z c z ę d z i ć p r z e p r o w a d z e n i a d o w o d u z a n i e i s t n i e n i e m „ b y t u ” z n o r m a t y w n ą t r e ś c i ą . T y m c z a s e m w ł a ś n i e c h o ­ d z i ł o b y o u d o w o d n i e n i a t y c h p r z e s ł a n e k . J a k j e d n a k j u ż p o k a z a n o , n i e m ó g ł b y s i ę t a k i d o w ó d p o w i e ś ć , b e z o d w o ł a n i a s i ę d o l o g i c z n e j a p a r a ­ t u r y . S t ą d w y w o d z ą s i ę d a l s z e r o z w a ż a n i a K ł u g a a l e j u ż p r z y z a ł o ż e n i u n i e u d o w o d n i o n y c h i n i e d o w o d l i w y c h p r z e s ł a n e k . R e z u l t a t r o z u m o w a n i a n i e m o ż e , c h o ć b y j u ż t y l k o d l a t e g o , b y ć p o p r a w n y , g d y b y s i ę n a w e t w d a l s z y m f o r m a l n o l o g i c z n y m w y w o d z i e w y d a w a ł b e z z a r z u t u , p o n i e w a ż w y c h o d z i z f a ł s z y w y c h p r z e s ł a n e k . K l u g t w i e r d z i w i ę c d a l e j , ż e m i mo „ w i e l c e r ó ż n o r o d n e j i n i e ś c i s ł e j s z a t y j ę z y k o w e j ” , w p r z y t o c z o n y c h t e z a c h i s t n i e j e „ w s p ó l n e d l a w s z y ­ s t k i c h t e g o r o d z a j u i p o d o b n y c h p o g l ą d ó w t o , c o s i ę w y r a ż a w t w i e r ­ d z e n i u , ż e z d a n i a p o w i n n o ś c i o w e d a j ą s i ę w y p r o w a d z i ć z e z d a ń e g z y ­ s t e n c j a l n y c h ” 3 0 . N a s t ę p n i e p o w i a d a : „ T r z y m a n i e s i ę t e g o t w i e r d z e n i a j e s t o d s t r o n y p s y c h o l o g i c z n e j z r o z u m i a ł e z e w z g l ę d u n a p o d s t a w o w ą n i e p e w n o ś ć p r z y p o z n a w a l n o ś c i p r a w a i n a w y p ł y w a j ą c ą s t ą d p o t r z e b ę s z u k a n i a j a k i e g o ś o p a r c i a . O d s t r o n y l o g i c z n e j j e d n a k t e z a p o w y ż s z a j e s t n i e d o u t r z y m a n i a ” 81. D a l e j m ó w i : „ M o ż n a t o j u ż e w i d e n t n i e p o ­ k a z a ć , b e z u c i e k a n i a s i ę d o ś r o d k ó w j a k i c h d o s t a r c z a l o g i k a m a t e m a ­ t y c z n a , a l e u ś w i a d a m i a j ą c s o b i e t o , c o n a s t ę p u j e : Z p e w n e j j e s z c z e n a ­ w e t w i ę k s z e j i l o ś c i p r z y j ę t y c h p r z e s ł a n e k n i e z a w i e r a j ą c y c h ż a d n e g o z d a n i a p o w i n n o ś c i o w e g o , n i e m o ż n a n i g d y ż a d n e g o z d a n i a p o w i n n o ś - c i o w e g o w y p r o w a d z i ć , p o n i e w a ż w p r z e c i w n y m r a z i e m u s i a ł o b y b y ć m o ż l i w y m , ż e w e w n i o s k u m o g ł a b y s i ę p o j a w i ć p e w n a w ł a s n o ś ć m i a n o w i c i e b y c i e p o w i n n o ś c i ą [ „ G e s o l l t s e i n ” ] k t ó r a n i e w y s t ę p o w a ł a w p r z e s ł a n k a c h ” 3 2 . N a j p i e r w c o d o p s y c h o l o g i c z n e j w s k a z ó w k i K l u g a t r z e b a s t w i e r d z i ć , ż e p o t r z e b ę o p a r c i a s i ę n a c z y m ś m o ż n a w y t k n ą ć n i e t y l k o t y m , k t ó r z y c h c i e l i b y p o z n a ć b y t , j a k t o w t y m w y p a d k u m a m i e j s c e . N i e r a z j u ż z a o b s e r w o w a n o , ż e o s o b y o m n i e j s z y c h u z d o l n i e n i a c h w z a k r e s i e p o z ­ n a n i a m a t e r i a l n e g o c h ę t n i e u c i e k a j ą s i ę d o p e w n o ś c i f o r m a l n e j 3 3 . U s t a ­ n a w i a n i e z a t e m l o g i c z n e j p r a w o m o c n o ś c i mi a r ą t e g o , c o i s t n i e ć b y m o g ł o a c o n i e , j e s t n i e t y l k o n i e d o u t r z y m a n i a o d s t r o n y l o g i k i , a l e j e s t r ó w n i e ż w i d o c z n ą n i e d o r z e c z n o ś c i ą 3 4 . J e d n a k t o , ż e z p r z e s ł a n k i , „ k t ó r a n i e z a w i e r a z d a n i a p o w i n n o ś c i o ­ w e g o . . . n i g d y n i e m o ż n a z d a n i a p o w i n n o ś c i o w e g o w y p r o w a d z i ć ” , p r z y ­ j ą ł b y K l u g b e z z a s t r z e ż e ń . T y l k o ż e z t e g o w ż a d e n s p o s ó b n i e w y n i k a , 30

L a w

1 5 5 . 31

L a w

1 5 5 . 32

L a w

1 5 5 i n .

>

33 T o j a s n o u s t a l i ł O . G i g o n ( B e r n ) p o d c z a s o d c z y t u w S a l z b u r g u n a t e m a t : „ D i e p h i l o s o p h i s c h e n V o r a u s s e t z u n g e n d e r p h i l o s o p h i s c h e n A r b e i t ” ( 1 9 7 1 ) . 34 P o r . r ó w n i e ż w y p o w i e d ź K e l s e n a d o t y c z ą c ą s t o s u n k u m i ę d z y l o g i k ą a „ n a u k ą m a t e r i a l n ą ” w : L o g i k 4 2 1 .

(8)

ż e n i e m o g ł y b y m i e ć m i e j s c a w y p o w i e d z i e g z y s t e n c j a l n e o z d a n i a c h p o w i n n o ś c i o w y c h . A b y w i ę c t e n k o n t r a r g u m e n t o b a l i ć , K l u g w y j a ś n i a : „ J e d n e j z p r z y ­ c z y n o g r o m n e g o z a m i e s z a n i a w y s t ę p u j ą c e g o p r z y a n a l i z i e r e l a c j i m i ę d z y b y t e m a p o w i n n o ś c i ą m o ż n a w ł a ś n i e d o p a t r y w a ć s i ę w t y m , ż e o i s t n i e ­ n i u p o w i n n o ś c i m o ż n a m ó w i ć m e t a j ę z y k o w o , w o g ó l e n i e n a r u s z a j ą c p r z y t y m f o r ma l n y c h r e g u ł ” . „ W m e t a j ę z y k u , t j . w j ę z y k u , w k t ó r y m m ó w i s i ę o i n n y m , t z w . j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m” , m o ż n a „ z a p o m o c ą z d a ń e g z y s t e n c j a l n y c h m ó w i ć o z d a n i a c h p o w i n n o ś c i o w y c h j ę z y k a p r z e d ­ m i o t o w e g o ” 3 5 . T e n s t a n r z e c z y z a k ł a d a z a ś , ż e n o r m y m o ż n a r o z u m i e ć t y l k o j a k o j ę z y k o w e w y p o w i e d z i , k t ó r e z e s w e j s t r o n y m e t a j ę z y k o w o m o g ą s t a ć s i ę p r z e d m i o t e m w y p o w i e d z i i w t e n s p o s ó b f u n k c j o n o w a ć j a k o „ j ę z y k p r z e d m i o t o w y ” . Z p r z y j ę c i a t e g o z a ł o ż e n i a w y n i k a j u ż p r z e ­ k o n y w u j ą c o , ż e n o r m y j a k o t a k i e n i e i s t n i e j ą . N a u k a p r a w a n i e p o s i a ­ d a w t e d y r z e c z y w i ś c i e , j a k t o j u ż z a u w a ż o n o , ż a d n e g o p r z e d m i o t u . C z y n i s o b i e o n a r a c z e j m e t a j ę z y k o w o „ z d a n i a p o w i n n o ś c i o w e j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ” s w o i m f i k c y j n y m p r z e d m i o t e m , k t ó r y j e d n a k b y t o w o w r z e c z y w i s t o ś c i n i e „ w y s t ę p u j e ” s e . J e s t r z e c z ą w p r o s t z d u m i e w a j ą c ą d o j a k i c h r e z u l t a t ó w m o ż e d o j ś ć t a k w n i k l i wy b a d a c z j a k U l r i c h K l u g , j e ś l i n a g l e u c z y n i l o g i k ę m i a r ą p o z n a w a n e j r z e c z y w i s t o ś c i . A p r z e c i e ż p y t a n i e o i s t n i e n i e w z g l ę d n i e n i e i s t n i e n i e n o r m n i e j e s t p y t a n i e m z z a k r e s u l o g i k i 37 l e c z p y t a n i e m d o t y c z ą c y m s f e r y b y t u . P r z y k o ń c u s w o i c h w y w o d ó w U l r i c h K l u g k o n s t a t u j e , ż e „ c i ą g l e j e s z ­ c z e . . . w s p o s ó b d z i w n i e u c z u c i o w o z a b a r w i o n y m ó w i s i ę o o s t r y m r o z ­ d z i a l e m i ę d z y p o w i n n o ś c i ą a b y t e m a s . O k r e ś l a t e n s t a n r z e c z y j a k o „ k u r i o z u m z d z i e j ó w m y ś l i , i ż p o m i m o o g r o m n e g o o d z i a ł y w a n i a K e l ­ s e n a i j e g o c z y s t e j n a u k i p r a w a , p r a w n i c z e m a r z e n i e o d e d u k c j i p o w i n ­ n o ś c i z b y t u ś n i s i ę d a l e j ” 8 9 . T y m n i e m ą d r y m , k t ó r z y w p r e k e l s e n o w - s k i m z a ś l e p i e n i u c i ą g l e d a l e j m ó w i ą „ o « o s t r y m » r o z d z i a l e m i ę d z y p o ­ w i n n o ś c i ą a b y t e m ” , p r z e c i w s t a w i a p e w i e n a r g u m e n t , k t ó r y u w a ż a z a „ k r z y ż o w y ” , i ż „ w r z e c z y s a m e j n i c t o i n n e g o j a k m ó w i e n i e o « „ o s t r y m ” » r o z d z i a l e m i ę d z y t r ó j k ą t e m a c z t e r o k ą t e m ” 4 0 . K l u g p r z e o c z y ł p r z y t y m t y l k o j e d n o , ż e n i e s t w i e r d z i ł o n „ r o z d z i a ł u m i ę d z y t r ó j k ą t e m a c z t e r o ­ k ą t e m ” . R a c z e j s t w i e r d z a — p o z o s t a j ą c p r z y t e j p r z e n o ś n i — ż e w p r a w ­ d z i e i s t n i e j ą t r ó j k ą t y , z i s t o t y k t ó r y c h m o ż n a w y p r o w a d z i ć d a l s z e w n i o s ­ k i , j a k m i ę d z y i n n y m i t e n , ż e s u m a i c h k ą t ó w r ó w n a s i ę 1 8 0 ° , j e d n a k c z t e r o k ą t y n i e i s t n i e j ą . T e z y e g z y s t e n c j a l n e o t r ó j k ą t a c h b y ł y b y w i ę c m o ż l i w e , g d y t y m c z a s e m o c z w o r o k ą t a c h m o ż n a b y o t y l e t y l k o m ó w i ć , o i l e s i ę w y p o w i e d z i o n i c h u c z y n i j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m p e w n e g o m e t a j ę z y k a . T w i e r d z e n i a t e g o n i e d a s i ę u z a s a d n i ć ż a d n ą , c h o ć b y n a w e t n a j b a r d z i e j t r a f n ą „ c z a r o d z i e j s k ą s z t u c z k ą ” 41 l o g i k i f o r m a l n e j . J e s t o n o p o p r o s t u b e z s e n s o w n e . P y t a n i e , c z y c z w o r o k ą t l u b t r ó j k ą t i s t n i e j ą o r a z c o j e r z e c z y w i ś c i e r ó ż n i , n i e j e s t p y t a n i e m z z a k r e s u l o g i k i , l e c z p y t a n i e m n a l e ż ą c y m d o p o r z ą d k u b y t o w e g o . R ó ż n i c a m i ę d z y n i m i n i e 35

L a w

1 6 8 . , 6 P o r . n i ż e j p r z y p i s 4 7 . 87 P o r . K e l s e n ,

L o g ik

4 2 1 . 38

L a w

1 6 8 . 39

L a w

1 5 4 . 40

L a w

1 6 8 . 41

L a w

1 6 0 .

(9)

j e s t r ó ż n i c ą l o g i c z n ą , l e c z r ó ż n i c ą s p e c y f i c z n e j b y t o w e j s t r u k t u r y t e g o c o d o s t ę p n e , c o d a n e . W o d n i e s i e n i u d o s t r u k t u r a l n e j o d r ę b n o ś c i c z e g o ś i s t n i e j ą c e g o , m o ż e o b d a r z o n y r o z u m e m c z ł o w i e k , d z i ę k i s w o j e j p o z n a w ­ c z e j z d o l n o ś c i , w y w n i o s k o w a ć t o , c o z k a ż d y m b y t e m j e s t i s t o t n i e z w i ą ­ z a n e , t a k z t r ó j k ą t e m j a k i z c z w o r o k ą t e m , t a k z n o r m a t y w n y m j a k i z n i e n o r m a t y w n y m b y t e m . N i e d a j e s i ę w r a m a c h t y c h r o z w a ż a ń d o k ł a d n i e w s k a z a ć i l e n i e u j a ­ w n i o n y c h c z y n a w e t n i e u ś w i a d o m i o n y c h p r z e s ł a n e k p r z y j ą ł K l u g w s w o ­ j e j a n a l i z i e . Ws z y s t k i e s ą p r z e j ę t e z r ó ż n i ą c y c h s i ę m i ę d z y s o b ą w s p ó ł ­ c z e s n y c h p r ą d ó w f i l o z o f i c z n y c h

i2.

C h o c i a ż r z e c z j a s n a z d o m i n o w a ł y o n e p o n i e k ą d „ k l i m a t ” w s p ó ł c z e s n e g o m y ś l e n i a , n i e s t a ł y s i ę m i m o t o p e w ­ n i e j s z e o d i m p r z e c i w n y c h . N i e k t ó r e , j a k n p . p r z e s ł a n k i o n i e i s t n i e n i u n o r m ( a t y m s a m y m i b y t u d u c h o w e g o w o g ó l e ) , n i e t y l k o n i e d a j ą s i ę d o w i e ś ć , l e c z s ą e w i d e n t n i e f a ł s z y w e . T e w ł a ś n i e p r z e s ł a n k i z a w ę ­ z i ł y s p o j r z e n i e K l u g a n a r z e c z y w i s t o ś ć i d o p r o w a d z i ł y g o d o o w e j c h a ­ r a k t e r y s t y c z n e j „ d e d u k c j i - s k o k o w e j ” [ „ S p r u n g - D e d u k t i o n ” ] , k t ó r ą s a m p o t e m , z r e s z t ą s ł u s z n i e , p o t ę p i ł 4 S . „ F o r m a l n o l o g i c z n e u p r a w o m o c n i e n i e k r y t y k i p s e u d o w n i o s k o w a n i a z b y t u o p o w i n n o ś c i ” n i e d a ł o n i c i n n e g o , j a k s a m o p r z e z s i ę o c z y w i s t e p o z n a n i e , ż e w e d ł u g r e g u ł r a c h u n k u z d a ń , z p r z e s ł a n e k , k t ó r e n i e z a w i e r a j ą ż a d n y c h s t w i e r d z e ń o p o w i n n o ś c i , ż a d ­ n e j p o w i n n o ś c i w y w i e ś ć s i ę n i e d a . N i e m o g ł o o n o t e ż n i c z e g o p r z y ­ d a ć d o d o w o d u t e z y , ż e n i e i s t n i e j e b y t o n o r m a t y w n e j t r e ś c i , o k t ó ­ r y m s ą m o ż l i w e w y p o w i e d z i t e g o r o d z a j u , i ż z d a n i e e g z y s t e n c j a l n e j u ż z a w i e r a p e w n ą p r z e s ł a n k ę o p o w i n n o ś c i , j a k n p . w y p o w i e d z i : „ O b o ­ w i ą z u j e n o r m a : « W k a ż d y m p r z y p a d k u mu s i t e n , k t o z a w a r ł j a k ą ś u m o w ę p r z y p o m o c y p o d s t ę p u l u b n i e s p r a w i e d l i w e g o s t r a c h u , z a d o ś ć u c z y n i ć n e g a t y w n y m j e j n a s t ę p s t w o m » ” 4 4 . W y p o w i e d ź d o t y c z ą c a s ł u s z ­ n o ś c i t e j n o r m y j e s t z d a n i e m e g z y s t e n c j a l n y m , k t ó r e m o ż e b y ć p r a w ­ d z i w e l u b f a ł s z y w e . J e ś l i j e s t p r a w d z i w e , m o ż n a z n i e g o w y p r o w a d z i ć p o w i n o ś ć d l a p e w n e g o k o n k r e t n e g o p r z y p a d k u . J e ś l i j e d n a k z a s a d n i c z o i s t n i e j e j a k i ś b y t o n o r m a t y w n e j t r e ś c i , t o p y t a n i e , g d z i e m o ż n a g o z n a ­ l e ź ć , n i e j e s t p y t a n i e m z z a k r e s u l o g i k i , l e c z n a l e ż y z n o w u d o d z i e d z i n y b y t u . D o j ś c i e d o p r a w d z i w y c h w y p o w i e d z i o r z e c z y w i s t o ś c i j e s t o c z y ­ w i ś c i e c z ę s t o n a d e r t r u d n y m p r z e d s i ę w z i ę c i e m . K e l s e n p o d k r e ś l a n a ­ w e t : „ ż e j e s t z r o z u m i a ł e s a m o p r z e z s i ę , i ż t o n i e l o g i k a , l e c z m a t e ­ r i a l n a n a u k a j e s t t y m, c o u s t a l a , c z y j a k a ś w y p o w i e d ź j e s t p r a w d z i w a w z g l ę d n i e f a ł s z y w a 4 5 . N i e s t e t y n i e j e s t t o j e d n a k a ż t a k o c z y w i s t e , j a k K e l s e n z r e s z t ą s ł u s z n i e s ą d z i , n a c o w s k a z u j ą r o z w a ż a n i a K l u g a . S t ą d z e w s z e c h m i a r g o d n y m u w a g i j e s t f a k t , ż e K e l s e n s a m w e w s p o ­ m n i a n y c h j u ż b a d a n i a c h n a d „ P r a w e m i l o g i k ą ” , j e s z c z e w r o k u 1 9 6 5 , a w i ę c m a j ą c j u ż 8 4 l a t a , b y ł w s t a n i e p o d j ą ć g r u n t o w n ą k o r e k t u r ę s w o j e g o u j ę c i a . W s k a z u j e t o n a j e g o n i e p r z e c i ę t n y e t o s n a u k o w y . Z b a ­ d a ń t y c h w y p r o w a d z i ł m i ę d z y i n n y m i w n i o s e k , ż e „ p r a w d a o r a z f a ł s z s ą w ł a s n o ś c i a m i p e w n e j w y p o w i e d z i , n a t o m i a s t m o c o b o w i ą z u j ą c a j a ­ k i e j ś n o r my n i e j e s t w ł a s n o ś c i ą t e j n o r m y , l e c z j e j e g z y s t e n c j ą , e g z y ­ 42 W s k a z ó w k a u W a l d s t e i n a , A N R W ( w y ż e j p r z y p i s 8 ) I I 1 5 , 1 9 p r z y ­ p i s 7 5 .

43 L a w

1 6 1 .

44 § 8 7 5 d e s ö s t e r r .

A llg e m ein e n bürgerlichen G esetzbuches

( A B G B ) .

(A u stria c k i O gólny K o d e ks C yw ilny).

Cytaty

Powiązane dokumenty

Jeżeli istnieją dobra nie- zależne od powinności i powinności niezależne od dobra (lub szerzej: jeżeli wartości bywają niezależne od słuszności, a słuszność

Obrazowo ujmując postmodernizm jako kres logiki dziejów filozofii, można by przeprowadzić linię od okresu naturalnego, kiedy człowiek odnajdował siebie w naturze,

Jeden cykl spirali może przebiegać w oparciu o model kaskadowy procesu tworzenia oprogramowania, w innym można użyć prototypowania lub przekształceń formalnych, w zależności

Można niewątpliwie ową drogę (tak jednoznacznie i uparcie proponowaną przez Bataillera), tę jaw ną tendencję wyrwania się poza język, usiłowanie nie-mówienia,

"Antireductionism and molecular

Oprócz ty ch powszechnych, ogólnie używanych słów, Kazakow w ykorzystu­ je też bogaty zestaw wyrazów określających dźwięki, które choć znajdują potwierdzenie w

Badania rezultatów ekonomicznych funkcjonowania biblioteki w środo- wisku społecznym skupiają się zatem przede wszystkim na określaniu kosz- tów kalkulacyjnych (ang. proxy

czy to ogólne, czy też szczegółowe, to one z natury rzeczy są związane z przedmiotem, który reprezentują. Chodzi zatem o ustalenie charakteru tych relacji z