R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C I f i T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T o m (V olum e) XXVT1T 1953 Z esz y t (F a sc ic u le ) 4 K ra k ó w 1959
JERZY KŁAPCIŃSKI
TRIAS NA PÓŁNOCNY-WSCHÓD OD WAŁU PRZEDSUDECKIEGO
(Tabl. XLVIII — LI) 10 tabel
The Triassic north-east of the Fore-Sudetic S w ell
(PI. XLVIII — LI) 10 tables
S t r e s z c z e n i e . W niniejszej pracy przedstawiono w ykształcenie litologicz
ne i stratygrafię utworów triasowych występujących na NE od w ału przedsudec
kiego, wykorzystując przede w szystkim w yniki najnowszych wierceń opracowane przez autora oraz niem ieckie opracowania dotyczące omawianego obszaru. Przy podziale stratygraficznym w zięto pod uwagę głów nie w ykształcenie litologiczne osadów, ponieważ fauna w ystępująca zwłaszcza w recie i w apieniu muszlowym złożona głównie z małżów i ramienionogów posiada duże rozprzestrzenienie piono
w e,
Autor porównując w ykształcenie triasu Górnego Śląska i środkowych N ie
miec z triasem badanego obszaru dochodzi do wniosku, że utwory te posiadają cechy zarówno triasu facji typowo germańskiej, jak i śląskiej. Do opracowania dołączono przeglądową mapę geologiczną odkrytą (bez utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych), przekroje geologiczne i porównawcze tabele stratygraficzne.
WSTĘP
Geologiczna budowa podłoża obszaru położonego na NE od wału przedsudeckiego nie była dotychczas dokładniej poznana. D aw ne opra
cowania badaczy niem ieckich dotyczyły w zasadzie pojedynczych o tw o
rów w iertniczych w ykonanych na terenie Wrocławia: Krzyki, K arłow i
ce, Muchobór M ały, Muehobór W ielki, Rzeźnia M iejska, K ow ale, Ś w iąt
niki, Różanka, w pobliżu Wrocławia: Krajków, Szukalice, Solniki obok W rocławia, Piotrow ice W ielkie, Bródź, oraz na obszarze na S i SE od Wrocławia: Solniki W ielkie, Syców , M ielęcin, Nam ysłów , W ołczyn, B i
skupice, Fałkowice, Brzeg, Oleśnica Mała, Łojowice, Skorogoszcz, Prósz
ków, Opole, Jełow a, Fosowskie, Leśna koło Olesna.
N ajcharakterystyczniejsze otw ory to: Bródź, Muchobór W ielki, Mu- chobór Mały, Szukalice, Krajków oraz Solniki W ielkie, Opole i Leśna.
Po zakończeniu II w ojn y św iatow ej zostały w ykonane następujące wiercenia:
1. przez Zakład Soli Potasow ych w K łodawie w poszukiwaniu soli po
tasowych:
W rocław — Osobowice w 1954 r., Wisznia Mała w 1955 r.,
2. pnzez Instytut G eologiczny w W arszawie i Przedsiębiorstw o Geolo- giczno-W iertnicze w P ile w latach 1955— 1957 ogółem 13 otworów w iertniczych w obszarze na północny-wschód od wału przedsudec- kiego.
Rdzenie z wyżej w ym ienionych otw orów opracował, jak i znalezioną w nich faunę i florę oznaczył autor. N iezależnie od przeprowadzonych badań przez autora m ateriały z w ierceń opracow yw ali prof. dr A. To
karski (otwory w iertnicze Przem ysłu N aftowego) oraz mgr J. W yży
kowski (wiercenia Instytutu G eologicznego), którym gorąco dziękuję za udostępnienie rdzeni w iertniczych i za cenne dyskusje. Uzyskanie o b fite
go materiału um ożliw iło podjęcie próby syn tetyczn ego opracowania tria
su obszaru położonego na północny-w schód od wału przedsudeckiego, sięgającego na wsęhód po Kalisz, W ieruszów, Oleśno, Fosow skie, na po
łudniowy-zachód po Prószków, Krajków, Lubin, Sieroszow ice, Gubin, na zachód po N ysę Łużycką oraz na północ po Zieloną Górę, Leszno i Ka
lasz. W yniki z w ierceń w ykonanych na om aw ianym obszarze przed ro
kiem 1945 posłużyły jako m ateriał porównawczy.
Z łącznej ilości rozpatryw anych w ierceń (52) 39 wykonano na bada
nym terenie, z pozostałych 8 na obszarze wału przedsudeckiego, a 5 na SW od wału.
Częścią południow o-w schodnią om awianego obszaru, a w szczegól
ności okolicą Góry Św. A nny nie zajm ow ałem się, gdyż została ona opracowana przez P. A s s m a n n a (1944). W oparciu o jego pracę spo
rządziłem mapkę geologiczną tego terenu.
Mimo znacznej pow ierzchni badanego terenu, wobec m onoklinalnego ułożenia utw orów permu i triasu, w yniki uzyskane z 21 otw orów g łę bokich oraz 18 otw orów płytszych (które wpraw dzie osiągnęły tylko strop kajpru, wapienia m uszlow ego lub pstrego piaskowca) pozw oliły na m ożliw ie dokładne przedstaw ienie podziału triasu.
U tw ory triasu w ystępujące na om aw ianym obszarze nie odsłania
ją się na powierzchni (z w yjątkiem okolic Góry Św. Anny) i spoczywają na osadach permu. P rzykryte są one utw oram i trzeciorzędowym i i czw artorzędow ym i o znacznej m iąższości, dochodzącej niekiedy do 400 m.
1 Wg nomenklatury Przedsiębiorstwa Geologiczno-W iertniczego Przem ysłu Naftowego „Północ” w Pile.
— 363 —
Skały krystaliczne wału przedsudeckiego jak też utw ory należące do kulm u i permu oraz m łodsze — do kredy, trzeciorzędu i czwarto
rzędu zostały om ów ione ogólnikow o dla podkreślenia zasadniczego tem a
tu 'niniejszej pracy.
Wobec dużego podobieństwa w ykształcenia utw orów pstrego pias
kowca i kajpru badanego obszaru do utw orów pstrego piaskowca i kaj- pru z obszaru niżu środkowych N iem iec — przy podziale ich oparłem się przede w szystkim na pracach F. F r e c h a (1903— 1908), E. K a y - s e r a (1923) oraz P. A s s m a n n a (1925 i 1929), natom iast przy po
dziale wapienia m uszlow ego ze względu na jego znaczne (podobieństwo do wapienia m uszlow ego w ystępującego na Górnym Śląsku — oparłem się na pracach P. A s s m a n n a (1925, 1929, 1944) jak też na pracy St.
S i e d l e c k i e g o (1950).
Dla dokładniejiszego zobrazowania składu petrograficznego niektó
rych om awianych przeze m nie serii skalnych podałem mikroskopowe opisy szlifów . Opisy te zostały opracowane przy w spółudziale st. asyst.
K atedry M ineralogii i Petrografii U niw ersytetu W rocławskiego mgr.
A. M a j e r o w i c z a .
W szystkim , którzy okazali m i pomoc przy opracowywaniu niniejsze
go tem atu, a w szczególności prof. drowi inż. J ó z e f o w i Z w i e r z y ć - k i e m u — za przedyskutow anie m ateriałów i cenne wskazówki — tą drogą składam gorące podziękowanie.
HISTORIA BAD AN
Pierwszą wzm iankę o budow ie geologicznej podłoża na NE od wału przedsudeckiego podaje F. R o e m e r (1876) w opisie głębokiego w ierce
nia w Krajkowie. Uważa on, że utw ory znajdujące się -pod trzecio
rzędem należą do czerw onego spągowca. Inny pogląd na stratygrafię teigo profilu wyraża H. S c u p i n (1931) ii później O. E i s e n t r a u t (1939). W edług O. E i s e n t r a u t a wysrtępuje tutaj poczynając od po
wierzchni: plejstocen, trzeciorzęd, p stry piaskowiec, cechsztyn i łupki łyszczykow e, zaliczane dotychczas do starszego paleozoikum.
W opisie wiercenia w Piotrow icach W ielkich F. R o e m e r (1882) po
daje, że na głębokości 33 m znajdują się łupki łyszczykow e.
N astępne w iercenie na NW od W rocławia w Brodziu opracował także F. R o e m e r (1891), w yszczególniając utw ory plejistoceńskie i trzecio
rzędowe o miąższości 191 m, niżej zaś 44 m w arstw ę białego piaskowca zalicza do kredy. M i c h a e l (1907) naitomiast oznaczył piaskowce te jako kajper. W reszcie O. T i e t z e (1915) skłania się za zaliczeniem tych pias
kow ców do pstrego piaskowca, z którym to poglądem zgadza się również F. B e r g e r (1937).
Bardzo ciekaw e now e w iercen ie zostało w ykonane w Solnikach W ielkich leżących na SE od Oleśnicy, opracowane przez E. Z i m m e r - m a n n a (1901). W edług niego pod trzeciorzędem naw iercono kajper o n ie spotykanej dotąd na obszarze Śląska m iąższości — 563 m. W ier
cenie to zatrzym ano w dolnym w apieniu m uszlow ym na głębokości 779 m.
O. T i e t z e (1911) opracował otw ory odw iercone na Krzykach, Kar
łowicach i w Muchoborze Małym. We w szystkich trzech wierceniach napotkano pod trzeciorzędem pstry piaskowiec z tym , że w Muchoborze Małym, jak tw ierdzi O. T i e t z e , górna część pstrego piaskowca jest wykształcona w przeważającej m ierze jako w apienie z M yophoria cos
tata Z e n k . i została zaliczona przez niego do retu.
N astępnie na podstaw ie w yżej w ym ienionych w ierceń oraz now ych wykonanych w Oleśnicy Małej i w Rzeźni M iejskiej w e W rocławiu O. T i e t z e (1915) podaje w krótkim zarysie opis geologiczny okolic W rocławia, dołączając do niego m ały szkic utw orów podtrzeciorzędo- wych.
Bardzo ważną pozycję dla om awianego obszaru stanow i opracowane przez P. A s s m a n n a (1925) w iercenie w Opolu, gdzie stw ierdził on w ystępow anie w dolnych warstwach retu w kładek anhydrytu; oraz w ier
cenie w Leśnej koło Oleśna (1929), w którym również wspom ina o w y stępow aniu anhydrytu w dolnym recie jak też wkładek anhydrytu i gipsu w środkowym wapieniu m uszlowym .
W 1932 r. ukazuje się praca F. B e r g e r a , w której autor, opie
rając się na dalszych now ych w ierceniach w Szukalicach i Solnikach obok W rocławia stara się w ogólnym zarysie ująć budowę geologiczną okolic W rocławia i terenu położonego na SE od niego. Na załączonej do sw ej pracy m apce geologicznej zaznacza uskok o kierunku NW -SE, odgraniczający utw ory krystaliczne wału przedsudeckiego od skał osa
dowych w ystępujących na NE od niego oraz uskok o kierunku południ
kowym przebiegający przez wschodnie krańce W rocławia.
Następna praca tego autora ukazała się w roku 1937. Załączona do niej mapka jest nieco zmieniona, przy czym autor nie umieszcza na niej uskoku o kieirunku południkowym .
Do now ych otw orów , na których opiera się F. B e r g e r , należą: Ło- jow ice, Pątnów, K ochlice, M ałomice, Prószków, N am ysłów , M ielęcin, Syców, W ołczyn, Fałkow ice, Skorogoszcz, Jełow a oraz otw ory w Świątr nikaeh, Kowalach i Różance na terenie W rocławia.
Niedaleko pierw szego otworu w Brodziu odw iercono drugi. Został on opracowany przez O. E i s e n t r . a u t a i E. Z i m m e.r m a n n a (1939 — vide F. E. K l i n g n e r , 1942). Zgodnie z ich opisem profil przedstawia się następująco:
od 0,00 — 143,00 m — plejstocen, trzeciorzęd, 143.00 — 230,00 m — górny cechsztyn,
230.00 ■— 256,50 m — środkowy cechsztyn, 256,50 — 257,85 m — doln y cechsztyn.
W tym że roku odwiercono w Muchoborze W ielkim otwór, w którym pod pstrym piaskowcem natrafiono na cechsztyn (O. E i s e n t r a u t i E. Z i m m e r m a n n — 1939, vide F. E. K l i n g n e r , 1942).
Również w latach m iędzyw ojennych w ykonane zostały i opracowa
ne otw ory po SW stronie wału przedsudeokiego w okolicy N iw icy, Iło
wej, K likow a i na wschód od K likow a w pobliżu autostrady. Z opisów tych otw orów (nie opublikowanych) wynika, że utw ory triasow e znaj
dują się także po drugiej stronie w ału w NW części niecki półnoęnosu- deckiej.
— 365 —
W 1951 r. ukazała sdę praca J. Z w i e ir ,z y c k i e g o „Sole potasow e na północ od W rocławia”, w której autor daje po raz pierw szy pogląd na budowę geologiczną, zwłaszcza terenów położonych na NW od Wroc
ławia. W sw ych rozważaniach tektonicznych dochodzi on do wniosku, że uskok o kierunku NW -SE oddzielający skały krystaliczne od utw orów osadowych — o którym wspom ina F. Berger (1932, 1937) — nie istnieje.
MORFOLOGIA PODTRZECIORZĘDOWA
W południowo-wschodniej części om awianego obszaru utw ory tria
sow e wychodzą na pow ierzchnię, zanurzając się ku północy i północne
mu-za chodowi pod osady trzeciorzędowe i czwartorzędowe. W ogólnym zarysie można stw ierdzić, że powierzchnia podtrzeciorzędowa obniża się w stronę Brzegu, N am ysłow a i W rocławia. W części NE om aw ianego obszaru przebieg izohyps ma różny kierunek. W zdłuż lin ii Leśna — B is
kupice — M ielęcin — Jarocin znajduje się niew ielkie podłużne w znie
sien ie (garb) pow ierzchni podtrzeciorzędow ej, które dosyć w yraźnie za
znacza ,się w przebiegu izohyps.
Poczynając od wyżej wspom nianego w zniesienia, izohypsa O przebiega pom iędzy K rotoszynem a O strowem Wlkp. przez Oleśnicę, opodal Oławy i w rejonie Kraj ko w a skręca w stronę północno-zachodnią, ulegając w ygięciu koło W rocławia i dalej biegnie w stronę zachodnią i północno- -zachodnią. Na południe od Krajkowa i Środy Śląskiej powierzchnia pod
trzeciorzędowa lekko się podnosi.
Na zachód od linii Jarocin — Oleśnica powierzchnia podtrzeciorzę
dowa łagodnie obniża się aż po W ygnańczyce obok W schowej (— 195,7 m ppm.) i G a ik i»(— 254 m ppm.).
Na linii Wisznia Mała — W ołów — Gaiki obserw ujem y praw ie pro
stopadłe zagięcie izohyps ze zmianą kierunku z N -S na E-W oraz stop
niow e, łagodne obniżanie się pow ierzchni podtrzeciorzędowej z ośrod
kiem obniżenia w Gaikach (— 254 m ppm.), wokół którego zaznacza się wyraźna dolina o kierunku N -S. Na zachód i południow y-zachód od tej doliny omawiana powierzchnia podnosi się osiągając w M ałomicach
— 22,5 m ppm., w otw orze w iertniczym na wschód od K likowa w pobliżu autostrady (otwór nr 2) + 32,5 m npm, a w najdalej na zachód w ysu
niętym punkcie, w N iw icy osiąga — 89 ppm.
W części północno-zachodniej om aw ianego obszaru powierzchnia podtrzeciorzędowa nie jest znana. Ogólnie biorąc powierzchnia podtrze
ciorzędowa nie w ykazuje w iększych zniekształceń m orfologicznych.
UTWORY STARSZE PODŚCIELAJĄCE TRIAS
STARSZY PALEOZOIK i PREKAMBR
Do najstarszych utw orów badanego obszaru należą skały wału przed- sudeckieigo, który jest niew ątp liw ie zbudowany z kilku serii skalnych.
Wał ten posiada kierunek SE-NW i około 40 km szerokości, przy czym z powody braku danych trudno jest określić jego zasięg w kierunku pół-
n-ocno-za chód nim . Od południow ego-w schodu sięga po dolną N ysę K ło
dzką, zanurzając się pod utw ory kulmu.
W północno-zachodniej części wału od strony południowo-zachodniej w ystępują osady niecki półnoonosudeckiej. Skały krystaliczne części środkowej i południow o-wschodniej wału łączą się od strony południo
wo-zachodniej ze skałami m etam orficznym i przedpola Sudetów. Od pół
nocnego wschodu przylegają do wału utw ory m onokliny przedsudeckiej.
Naijdalej na NW w ysun iętym punktem badawczym jest w iercenie w M ałomicach, w którym pod trzeciorzędem w ystępują łupki ilaste, słabo zm etam orfizow ane (F. B e r g e r — 1937) oraz w iercenie w Gro
madce, gdzie istwiierdzono pod utworam i trzeciorzędu i czwartorzędu łupki filito w e ż dużą ilością przerositów kw arcytow ych.
W części środkowej w ału utw ory starsze wychodzą w niektórych^
miejscach na powierzchnię. W okolicy L egnicy odsłaniają się gnejsy, a na NW od K ątów W rocławskich w ystępują na pow ierzchni łupki m us- kow itow o4cw arcowe (Cz. P a c h u c k i — 1954).
W iercenia w P ątnow ie koło Legnicy, Piotrow icach W ielkich oraz Szukalicach i Kraijkowie dotarły do skał krystalicznych, które określono jako łupki łyszczykow e (F. B e r g e r — 1937), natom iast w Kochlicach na N od L egnicy natrafiono pod trzeciorzędem na łupki talkow e z żyła
m i kw arcow ym i (F. B e r g e r — 1937).
W otw orze Osobowice stw ierdziłem pod czerw onym spągow cem obec
ność skał, które ze względu na skład petrograficzny można zaliczyć do zieleńców.
W iercenie w Łojowicach w ykazało pod utworam i trzeciorzędow ym i i czw artorzędow ym i obecność skał krystalicznych, bliżej nie określonych przez F. B e r g e r a (1937).
KARBON
K a r b o n d o l n y - k u l m . N ajstarszym i skałam i osadow ym i w y stę pującym i na SE od wału przedsudeckiego są utw ory kulm u. Odsłaniają się one na powierzchni w kilku m iejscach na południe od Góry Sw . A n
ny, przy czym w kierunku północnym w arstw y kulm u zanurzają się pod osady permu i mezozoiku.
K ulm nawiercono w otworach: Opole, Leśna i Olszyna Dolna koło Ostrzeszowa. Miąższości jego n ie zdołano ustalić, ponieważ w żadnym z otw orów nie przewiercono go. U tw ory kulm u w ykształcone tu są w po
staci szarych piaskowców składających się głów nie z kwarcu, m uskow itu oraz serycytu. Bardzo często spotyka się fragm enty filitu lub łupków krzem ionkowych. W znacznej ilości w ystępują tlenki żelaza, nadając tym piaskowcom barwę rdzawą. Poza tym spotyka się ziarna kalcytu, które wchodzą w skład spoiwa. W arstwy piaskowców zawierają niekiedy słabo zapiaszczone w kładki łupków ilastych. W partiach stropow ych piaskow ce są słabo zdiagenezowane, natom iast im głębiej — stają się on e bar
dziej zw ięzłe i twarde.
Zasięg kulm u w stronę północno-zaohodnią, północną i północno- -wschodnią nie jest dotychczas znany. Można jed ynie przypuszczać, że zachodnia jego granicą biegnie wzdłuż linii: Brzeg — N am ysłów — S y
— 387 —
ców — Krotoszyn, biorąc pod uwagę brak utw orów kulm u w otworach Gsobowice i Sieroszowice, gdzie czerwony spągowiec spoczywa bezpo
średnio na skatach krystalicznych.
PERM
C z e r w o n y s p ą g o w i e c . W arstwy czerwonego spągowe a w y kształcone są jako piaskow ce średnio- i drobnoziarniste o barwie czer- woneij, złożone :z kwarcu oraz fragm entów skał m etam orficznych: kw ar- cytów , łupków kw arcytow ych i filitów . Spoiwo piaskowców jest wapni- ste, szczelnie w ypełniające przestrzenie m iędzy ziarnami. M iędzy w arst
w am i tych piaskowców zdarzają się bardzo często wkładki piaskowców zlepieńcow atych, a naw et zlepieńców . Strop czerw onego spągowica w y kształcony jest jako szare i jasnoszare piaskowce grubości do kilkunastu m etrów.
W części wschodniej om awianego obszaru czerwony spągow iec zalega bezpośrednio utw ory kulm u, natom iast w rejonie W rocławia — utwory krystaliczne.
Najm niejsza miąższość czerwonego spągowca została stwierdzona w otw orze Osobowice (45,44 m) oraz Opole (81,60 m), najw iększa zaś w W ygnańczycach obok W schowej (375,7 m) z tym , że serii tej tutaj nie przewiercono. W ynika z tego, że miąższość utw orów czerwonego spą
gowca na badanym obszarze wzrasta z SE ku NW.
W chw ili obecnej trudno jest pow iedzieć, na jakich utworach spoczy
wa czerw ony spągowiec w ystępujący w części północno-zachodniej ba
danego obszaru.
C e c h s z t y n . W pobliżu w ychodni ©echsztynu na pow ierzchnię pod- trzeciorzędową jest on w ykształcony w form ie ciem noszarych łupków i dolom itów , a w części stropowej przechodzi w w arstw y anhydrytu i łupku. Oddalając się od w ychodni ku północy w miarę zagłębiania się osadów permu i triasu utw ory cechsztyńskie przechodzą w fację solonośną i są w ykształcone w przeważającej części jako anhydryty i sole oraz dolom ity i łupki. W ykształceniem sw ym są one w yb itn ie zbliżone do
facji solonośnej środkowych Niem iec.
W części południowo-wschodniej om awianego obszaru brak jest utw o
rów cechsztyńskich (wiercenia Opole, Leśna) i można przypuszczać na podstaw ie wierceń z okolic W rocławia, O lszyny Dolnej i W ygnańczyc obok W schowej, że miąższość ceehsztynu w yb itn ie wzrasta na N i NW od wału przedsudeckiego, osiągając w W ygnańczycach 501,5 m.
TRIAS
UWAGI OGÓLNE O WYKSZTAŁCENIU TRIASU NA NE OD WAŁU PRZEDSUDECKIEGO
Teren na NE od wału przedsudeokiego b ył częścią dużego basenu sedym entacyjnego, który obejm ow ał w triasie znaczny obszar N iem iec i Polski. N ależy zaznaczyć, że istnieją różnice pom iędzy w ykształceniem
utworów triasowych w pobliżu ich w ychodni na pow ierzchnię podtrze
ciorzędową przy w ale przedsudeckim, a w ykształceniem triasu w y stę
pującego dalej na północ od w ychodni i przynależnego już do niecki szczecińskiej i m ogileńsko-łódzkiej.
Najniższa część triasu jest w ykształcona jako pstry piaskowiec.
W pobliżu wychodni na pow ierzchnię podtrzeciorzędową dolny i środko
w y pstry piaskowiec posiada charakter kontynentalny (piaskowce drob
no- i średnioziarniste z wkładkami zlepieńców o pstrym zabarwieniu z bardzo często zaznaczającym się krzyżow ym i skośnym w arstw ow a
niem), natom iast dalej od niej w ykształcony jest jako drobno- i średnio
ziarniste piaskowce z wkładkam i iłołupków piaszczystych oraz dolom itów oolityczńych. Obecność dolom itów oolitycznych św iadczy o istnieniu płytkich zbiorników wodnych. Nieznaczne obtoczenie zia m piasku lub brak obtoczenia wskazuje na krótki transport m ateriału piaszczystego.
W górnej części pstrego piaskowca — w recie, morze tranisgredowało m iędzy innym i na obszar na północny-w schód od wału przedsudeckiego, w którym pow stały osady w ykształcone głów nie jako anhydryty, dolo
m ity, m argle i w apienie z fauną składającą się z. m ałżów, ram ieniono- gów i głowonogów .
Z alew płytkiego morza, który rozpoczął się na tym obszarze w recie istniał dalej przez cały okres wapienia m uszlowego. W okresie tym po
w stały w apienie i dolom ity oraz następow ał dalszy rozwój fauny, zw ła
szcza — jak w yżej wspom niałem : m ałżów, ramienionogów, jak również krynoidów. Poza tym charakterystycznym i dla utw orów z tego obszaru w okresie środkowego w apienia m uszlow ego b y ły diplopory.
W środkowym w apieniu m uszlow ym w ystęp uje nieznaczne zróżnico
wanie: w pobliżu wychodni na powierzchnię podtrzeciorzędową znajdują się w nim bardzo cienkie wkładki gipsu i anhydrytu, natom iast dalej od niej wkładki te dochodzą do kilku centym etrów grubości upodabniając tym sam ym wapień musizlowy tego obszaru do facji germ ańskiej.
P o osadzeniu się wapienia m uszlow ego morze ustępuje1, pozostaw ia
jąc śródlądowe zbiorniki w odne i laguny, w których pow stały osady kajpru, w ykształcone jako pstre iły, piaskowce oraz dolom ity jak też iłołupki z wkładkam i gipsu.
PSTRY PIASKOWIEC
Na badanym przeze m nie obszarze w yd zieliłem następujące piętra:
górny pstry piaskowiec — ret, środkow y pstry piaskowiec, dolny pstry piaskowiec.
U tw ory pstrego piaskowca na NE od wału przedsudeckiego n ie były dotychczas dokładnie poznane. P ierw sze ogólne w zm ianki o w ystęp ow a
niu pstrego piaskowca podaje O. T i e t z e (1911, 1915) przy opisie w ier
ceń Krzyki, Muchobór M ały oraz K arłowice.
P. A ś s m a n n (1929) w ydziela w otw orze Leśna środkowy pstry piaskowiec oraz ret.
Dokładniejszych danych dotyczących wykształcenia i w ystępow ania pstrego piaskowca na om aw ianym obszarze dostarczyły w yn ik i w ierceń wykonanych po roku 1945.
— 369 —
W ydzielenie pstrego piaskowca oparłem głów nie na w ynikach z o tw o
ru Wisznia Mała, z którym i porów nyw ałem w yniki z otw orów Osobo- w iee, Gaiki, Sieroszowice, Ruszowice, W ygnańczyce oraz Olszyna Dolna.
T a b e l a 1 Tabela porównawcza pstrego piaskowca
Obszar na północny wschód od wału
przedsudeckiego Górny Śląsk
Margle i wapienie niekiedy z wkład Wapienie z Lingula tenuissima,
Górny kami gipsu częściowo jamiste*)
(ret) Anhydryty, dolomity i margle Dolomity z Beneckeia tenuis*)
87 - 210 m 50 - 77 m
Środkowy
Piaskowce o pstrym zabarwieniu, średnio i gruboziarniste z wkład
kami zlepieńców, w górnej części z wkładkami wapnistych dolomitów
150 - 300 m o
Poziom B“ — gliny czerwo- o ne, iły częściowo margliste z i-H$ wkładkami piasków i pias-
P< kowców**)
Dolny
Piaskowce o pstrym zabarwieniu, drobnoziarniste, niekiedy z wkład
kami iłołupków
200 - 270 m -4-9CO
a „Poziom A“ — piaski iły, iły
n kaolinowe i żwiry**)
£ 40 — 60 m
CO
* Według P. A s s m a n n a (1932) i S. S i e d l e c k i e g o (1950).
** Według K. Ł y d k i (1956).
DOLNY PSTRY PIASKOWIEC
U tw ory tego piętra tworzą piaskow ce arkozowe drobno- i równo- ziam iste o średnicy od 0,1— 0,3 m m z rzadziej w ystępującym i ziarna
m i średnicy do 0,5 mm. Sporadycznie w ystępują w iększe ziarna kwarcu.
Barwa piaskowców jest szara, szarożółta, czerwona, brunatno-ezerwona lub różowa. Oprócz kwarcu i skaleni w ystępujących w przeważającej m ierze spotyka się również m ikę, która gromadzi się w niektórych w ar
stwach, a w szczególności w ystęp uje ona na powierzchniach uławicenia.
* *
O p i s s z l i f u n r 1 (Gaiki 532,70 m). Pod m ikroskopem skała w y kazuje strukturę psam itow ą — teksturę bezładną. Przeciętna wielkość ziarna w ynosi około 0,09 mm. Bardzo rzadko spotyka się odstępstw o od tego, kiedy ziarno osiąga w ielkość 0,15 mm lub też ma m niejsze w ym iary np. 0,02 mm. Na ogół w ysortow anie ziarna pod w zględem w ielkości jest dobre. W iększość to ziarna ostrokraw ędziste lub kanciaste (wg S z w i e - c o w a —• M. T u r n a u - M o r a w s k a — 1954, str. 171, ryc. 26). Tylko znikomą część stanow ią ziarna półkanciaste, a już zupełnie sporadycznie spotyka się ziarna obtoczone. Stopień obtoczenia ziarna jest słaby.
K ształt z ia m jesit różn y. Mniej w ięcej połowa to ziarna o kształcie pra
w ie izom etrycznym , druga połowa to ziarna wydłużone.
Jeżeli chodzi o przybliżoną analizę (bez planim etru) m ineralogiczną ziarn, to można stwierdzać, że około 60% stanowią ziarna kwarcu w y
kazujące różny kształt oraz różny stopień obtoczenia. N iektóre ziarna kwarcu zbudowane są z drobniejszych agregatów kw arcow ych, a w ięc ziarno to może pochodzić z aplitów , lub przekrystalizow anych łupków/
krzem ionkowych. Część tych ziarn zawiera drobne blaszki m uskowitu lub serycytu.
Około 3'5% ziarn to skalenie. Te w łaśnie ziarna posiadają często izo- m etryczne kształty, pomimo praw ie zupełnego braku obtoczenia i są kwadratowe, prostokątne lub kanciaste, poobłupywane w edług płaszczyzn łupliwości. W iększość z nich to nie zbliźniaczone ortoklazy z w yraźnym i rysam i łupliw ości. N iektóre z nich wykazują w yraźne sm ugi m ikroper- tytow e, a w ie le z nich zawiera również wrostki łyszczykow e. Część ziarn jest św ieża, inne zaś są na pow ierzchni zm ętniałe na skutek procesu zwietrzenia. Plagioklazy w stosunku do ortoklazów w ystępują w ilości podrzędnej odznaczając się subtelnym i prążkami bliźniaczym i typu albi- towego.
Około 5% to ziarna innych m inerałów. Są to przede w szystkim n ie
regularne ziarna kalcytu, blaszki m uskowitu, chlorytu i biotytu. Z m i
nerałów ciężkich w ystępują bardzo rzadko dobrze obtoczone ziarna apa
tytu. Spoiwo zaznacza się bardzo słabo w postaci cienkich otoczek na ziarnach — skała bardzo krucha — spoiwo to należałoby w ięc do typu żela zisto-ilast ego.
Jak więc z pow yższych obserw acji wynika, skała ta jest arkozą. P la- nim etryczna analiza pozw oliłaby na um ieszczenie jej w trójkącie klasy-, fikacyjnym Krynina lub też w trójkącie zm odyfikow anym przez K. Ł y d- k ę. Przybliżone dane pozwalają zaliczyć tę drobnoziarnistą skałę w pier
w szym przypadku do arkoz, a w drugim (wg K. Ł y d k i ) do arkoz niż
szego rzędu.
O p i s s z l i f u n r 2 (Wisznia Mała 1002,30 m). Piaskow iec drobno
ziarnisty, złożony z przeważającej ilości ziarn kwarcu, skaleni, łyszczyku z m inim alną ilością m inerałów akcesoryeznyeh: cyrkonu, apatytu i tlen ków żelaza. Stopień obtoczenia, w ielkości ziarn oraz stosunki ilościow e skaleni i kwarcu są zupełnie podobne do opisanych w szlifie nr 1.
Na uwagę zasługują tutaj w iększe ilości blaszek m uskow itu oraz czę
ściowo zm ienionego biotytu, które ułożone są do siebie rów nolegle. Spoi
w o ilasto-żelaziste posiada często barwę żółtą lub brunatną. Ziarna k al
cytu w ystępują w m inim alnej ilości.
* *
W utworach dolnego pstrego piaskowca w pobliżu jego w ychodni na powierzchnię pod trzeciorzędową obserw uje się w yraźne krzyżow e, skoś
ne i poziome w arstw ow anie, soczew ki ilaste oraz w kładki ilaste i ilasto- -piaszczyste, grubości 1— 20 cm (otwory: Wisznia Mała, Gsobowice, Gai
ki, Sięroszowice).
Dalej na północ od wyohodni utw ory piaszczyste przechodzą w ila- s to-■piaszczyste i m am y tu do czynienia z nieco innym w ykształceniem dolnego pstrego piaskowca. W arstw y tego piętra w ykształcone są w po
staci piaskowców •drobnoziarnistych, częściowo ilastych, barw y szarej i czerw onobrunatnej, na przem ian przełaiwicających się z łupkam i ila stym i, niekiedy zapiaszczonymi, barwy brunatnoszarej. Mika w ystępuje tak w piaskowcach, jak i w łupkach. W warstwach iłołupku piaszczystego
lub piaskowca bardzo często zaznaczają się szczeliny wysychania, które są w ypełnione w tórnie m ateriałem piaszczystym (otwory W ygnańczyce i Olszyna Dolna). W otw orze W ygnańczyce można niekiedy obserwować na powierzchniach uław icenia ślady po kroplach deszczu.
Cechą charakterystyczną dla dolnego pstrego piaskowca jest w y stę pow anie dużej ilości soczew ek, a niekiedy wkładek gipsu jak również szczelin w ypełnionych gipsem .
Poza tym dolny pstry piaskowiec nawiercono w K rajkowie (O. E i- s e n t r a u t — 1939) oraz przypuszczalnie w Muchoborze W ielkim (O.
E i s e n t r a u t ' i E. Z i m m e r m a n n — 1939, vide F. E. K l i n g n e r , 1942).
D olny pstry piaskowiec nie w ystęp uje w otw orze Leśna. W w ierce
niu Opole P. A s s m a n n (1932) nie w yd zielił go i w arstw y leżące po
m iędzy retem a czerw onym spągow cem określił jako starszy pstry pias
kow iec („Alterer B untsandstein”), który by na badanym obszarze odpo
w iadał piętru dolnego i środkowego pstrego piaskowca.
Na -podstawie w ierceń z Leśneij i Opola przypuszcza się, że zasięg w ydzielonego dolnego pstrego piaskowca zalegającego utw ory cechsztynu pokrywa się z zasięgiem zalegającego w spągu cechsztynu, a granica tych utw orów przebiega na lin ii K rajków — Brzeg — Kluczbork. Na SE od tej linii w arstw y środkowego i dolnego pstrego piaskowca, stra
tygraficznie n ie rozdzielonego, spoczyw ają na osadach starszych, tj. na czerw onym spągowcu lub kulm ie.
P ew ne trudności nasuwa rozgraniczenie na powierzchni podtrzecio- rzędowej utw orów pstrego piaskowca okolic W rocławia na dolny i środ
kow y. P o analizie w szystkich otw orów należałoby sądzić, że granica m ię
dzy tym i dwoma piętram i przebiega w odległości 2 km na S od centrum W rocławia, posiadając kierunek rów noleżnikow y z m ałym odchyleniem na NW -SE oraz że rów nolegle do niej, nieco dalej na południe prze
biega przypuszczalnie granica m iędzy dolnym pstrym piaskow cem a cech- sztynem . Na podstaw ie w iercenia w Gaikach, w którym bezpośrednio pod trzeciorzędem naw iercono dolny pstry piaskowiec, można przypu
szczać, że linia rozgraniczająca utw ory cechsztynu od dolnego piaskowca i tego ostatniego od środkowego pstrego piaskowca biegnie dalej w k ie
runku NW od Wrocławia.
R ozprzestrzenienie pstrego piaskowca na powierzchni podtrzeciorzę- dowej w części północno-zachodniej badanego teirenu stanow i dotąd prob
lem nie rozwiązany, ponieważ nie zostały w ykonane na tym obszarze głębsze wiercenia. Być m oże, że w ał prizedsudecki w pobliżu granicy polsko-niem ieckiej zanurza się, a na nim spoczyw ają utw ory permu i pstrego piaskowca, które stan ow iłyb y połączenie m iędzy tym i osadami w ystępującym i po NE stronie wału a w arstw am i pstrego piaskowca znaj
dującego się po SW stronie wału, lecz należącym i już do północno-za- chodniej części niecki północmosudeckie j (otwory: N iw ice, Iłowa, K li
ków).
W arstwom dolnego pstrego piaskowca z obszaru na NE i d wału przedsudeckiego m ogłyby odpowiadać w yd zielon e i opisane przez K.
Ł y d k ę (1956) w arstw y „poziomu A ” pstrego piaskowca z terenu Gór
nego Śląska. Przy paralelizacji jednak zachodzą trudności natury lito lo gicznej a także duże różnice w miąższości. Na Górnym Śląsku „po
— 3 ? i —
ziom „A” jest zbudowany głów n ie z piasków i żw irów o m iąższości do kilkudziesięciu m etrów, natom iast na badanym obszarze — jak już na początku wspom niałem — dolny pstry piaskow iec zbudowany jest z drob
noziarnistych piaskowców z m niejszą lub większą ilością w kładek łu p
ków ilastych czasami zapiaszczonych, przy czym miąższość całej serii waha się od 200— 270 m rosnąc od SE w kierunku NW i N. _
J. S a m s o n o w i c z (1929) podaje, że na obszarze Gór Ś w iętokrzys
kich w ystępuje dolny pstry piaskowiec w yksztacony głów nie jako zle
pieńce i gruboziarniste piaskowce, których miąższość waha się od 120— 200 m. Zachodzi w ięc wyraźna różnica pom iędzy w ykształceniem litologicznym tych utw orów z obszaru Gór Św iętokrzyskich, a utw oram i dolnego pstrego piaskowca z terenu om aw ianego przeze mnie.
D olny pstry piaskowiec obszaru na NE od wału przedsudeckiego jest natomiast podobny sw ym w ykształceniem i miąższością do tego samego piętra poznanego z obszaru Turyngii i Harcu oraz innych rejonów N iem iec. Zasadnicza różnica polega na tym , że na obszarze N iem iec w dolnym pstrym piaskowcu w ystępują oolityczne piaskowce w apniste, mniej lub więcej dolom ityczne (E. K a y s e r — 1923, str. 427), których dotychczas w tym piętrze nie zauważono na NE od wału przedsudeckie
go. Duże podobieństwo litologiczne dolnego pstrego piaskowca z om aw ia
nego obszaru i z obszaru N iem iec przemawia za zaliczeniem ich do tego samego piętra.
ŚRODKOWY PSTRY PIASKOWIEC
Piętro to można podzielić na dwa poziomy: dolny i górny. D olny obejm uje w arstw y piaskowców średnioziarnistych, złożone w przew a
żającej m ierze z kwarcu i skaleni, zawierające wkładki piaskowców zle- pieńcowaitych o ziarnie średnicy 0,5— 2,0 mm oraz w iększe otoczaki kwarcu dochodzące do 2,0 cm średnicy. Ziarna piaskowców są nieznacz
nie obtoczone. Bardzo często można obserwow ać w tym poziom ie skośne i krzyżow e warstwowanie; najwyraźnieg zaznacza się ono w piaskowcach średnio- i gruboziarnistych, słabiej natom iast w w arstw ach zlepieńcow a- tych. W nieznacznej ilości w ystępują ilaste wkładki i soczewki.
Górny poziom środkowego pstrego piaskowca składa się z w arstw piaskowca kwa r co wo - ska 1 enio w ego o ziarnie średnicy 0,1— 0,5 mm, bar
w y brunatnoczerwonej z wkładkam i szarego piaskowca.
* *
O p i s s z l i f u n r 3 (Wisznia Mała 804,20 m). Skała różni się od skały opisanej poprzednio (szlif nr 1) wielkością ziairna oraz niew ielkim stopniem obtoczenia. Przeciętna w ielkość ziarna w ynosi 0,25 mm. W ięk
szość ziarn ma kształt półkaneiasty, a część obtoczony. D otyczy to za
równo ziarn kwarcu, jak i skaleni. Skalenie należące w przeważającej części do ortoklazu lub m ikroklinu są w dużym stopniu rozłożone przez procesy kaoliniizacji. Tylko na niektórych św ieżych ziarnach można ob
serwować m ikropertytow e smugi. Podobnie na nielicznych św ieżych pla- gioklazach w ystępują sporadyczne zbliźniaczenia albitowe. Z m inerałów akcesorycznych widoczne są obtoczone lub prawie izom orficzne ziarna cyrkonu i turmalinu m niejsze od przeciętnej w ielkości ziarn kwarcu.
N iekiedy w ystępują nieregularne ziarna kalcytu w ypełniające w olne
—
m
—przestrzenie m iędzy pozostałym i składnikam i. Oprócz nich rzadko w y stępują ziarna łupków krzem ionkow ych oraz kw arcytu. M iejscami moż
na zaobserwować nieregularne ziarna tlenków żelaza i w m inim alnej ilo
ści łyszczyki. Spoiwo ma charakter ilasto-żelazisty.
* *
W warstwach o pstrym zabarwieniu w ystępuje skośne i krzyżowe w arstw ow anie, ale brak go w piaskowcach barwy szarej. Sporadycznie dają się zauważyć wkładki łupków ilastych barwy czerwonej i szarej.
Strop tej części różni się nieco od całej serii, jest bow iem bardziej jasnoszary, złożony z piaskowców’ średnio- i rów noziarnistych, które w swej najw yższej partii przechodzą w piaskow ce dolom ityczno-w apni- ste. Można przypuszczać, że w początkowym stanie piaskow ce te m iały kolor czerwony lub brunatnoczerwony, a dopiero później zostały od
barwione. Na zjawisko to w czasie transgresji morza retu m iały w p ływ niew ątpliw ie w ody morskie, które zalały w arstw y piaskowców, powo
dując ich odbarw ienie w górnej partii. Podobnie jak w dolnym pstrym piaskowcu, zarówno w górnym , jak i dolnym poziom e środkowego pstre
go piaskowca spotyka się w dużej ilości mikę, najczęściej na pow ierzch
niach uławicenia.
W ten sposób w ykształcony środkowy pstry piaskowiec został naw ier
cony w pobliżu w ychodni triasu na pow ierzchnię podtrzeciorzędową w w ierceniu W isznia Mała. W otw orze Osobowice w yższe partie naw ier
conych piaskowców zaliczam do środkowego pstrego piaskowca. Piaskow ce te złożone są z ziarn o średnicy 0,2— 0,5 mm, a niekiedy w iększych.
N iższe partie piaskowców posiadają ziarno drobniejsze i należą do dolne
go pstrego piaskowca.
W edług O. T i e t z e g o (1911, 1916) środkowy pstry piaskowiec w y stęp u je również w Muchoborze M ałym, Rzeźni M iejskiej i Karłowicach (otwory w rejonie W rocławia), jak również w Leśnej obok Olesna (P.
A i s s m a n n — 1929).
Nieco inne w ykształcenie posiada środkow y pstry piaskowiec w O lszy
nie Dolnej i W ygnańczycach. Piaskow ce z tych otw orów są drobno- i średnioziairniste, brunatnoczerwone, z m niejszą ilością wkładek ilastych w O lszynie Dolnej — większą w W ygnańczycach. W tym osta rin i w ier
ceniu m am y do czynienia z naprzem ianległym i w arstew kam i piaskowca i łupku.
* *
O p i s s z l i f u n r 4 (Olszyna Dolna 1190 m). Skała w najogólniej
szych cechach podobna jest do opisanej w szlifie nr 1. Cechy te to: w ie l
kość ziarna, kształt, stopień obtoczenia i skład m ineralny. Spotyka się tu sporadycznie w ystępujące w iększe ziarna kwarcu — podobnie jak w szli
fie nr 1 — dochodzące do 0,16 mm. W dużej ilości w ystępują ziarna kan
ciaste (wśród nich przeważają ziarna ostrotortawędziste) jak rów nież ziarna w ydłużone, ułożone równolegle. Zaznacza się w ięc tutaj drobnowarstwo- w ana tekstura skały. Skalenie w ystępują w takiej ilości i w yk ształceniu jak w szlifie nr 1. Stopień obtoczenia ziarna bardzo słaby. Oprócz orto- klazu w ystępują takżep 1agloklazy o w yraźnych zbliźniaczeniach albi- tow ych. W ortoklazach zaobserwowano zbliźniaczenia karslbadzkie.
Szlif ten zrobiony jest z dwóch nieco różniących się partii skalnych.
Połow a skały jest czerwona, połowa zaś biała, zachowując te same cechy
ziarna. Różnica w zabarwieniu spowodowana jest odm iennym spoiwem . Czerwona partia skały ma wyraźne spoiwo ilaste i w szystkie ziarna otoczone są dość grubą obwódką hydrogetytow ą. W białej partii skały przeważa spoiwo ilaste, częściowo wapniste.
W środkowej części szlifu na granicy obu partii skał, w ystęp u je stre
fa silnie zawapniona. K alcyt znajduje się nie tylk o m iędzy ziarnami kwarcu i skalenia tworząc spoiwo, lecz w ystęp uje także w postaci n ie
regularnych osobników krystalicznych, dochodząc do 0,15— 0,20 mm, zaj
mując niekiedy przeszło połow ę pow ierzchni szlifu. Zmierzono kąty w y gaszania części plagioklazów o korzystnym przekroju i określono je jako kw aśny andezyn o zawartości około 30% anortytu. Oprócz kwarcu, skaleni i kalcytu w ystępują tu te sam e składniki i w tych sam ych mniej więcej ilościach co w szlifach poprzednich.
O p i s s z l i f u n r 5 (W ygnańczyce 983,00 m). Skała nieco odm ien
na od .skał poprzednio om ów ionych (szlify nr 3 i 4). Jest to typ piaskow ca arkozowego o nieco m niejszej ilości skaleni niż w w yżej w ym ien io
nych szlifach. Zawartość skaleni w yn osi w przybliżeniu 15 do 20%. Są to przeważnie ortoklazy często z prążkam i m ikropertytow ym i oraz mikroklin i w podrzędnej ilości plagioklazy o polisyn tetycznych zbliźniaczeniach albitowych. Ziarno na ogół nieco lepiej obtoczone aniżeli w szlifach po
przednich. Oprócz ziarn kanciastych można spotkać także półkanciaste, znacznie gorzej w yselekcjonow ane pod w zględem w ielkości. Obok ziarn m ałych o przeciętnej w ielkości 0,1 mm spotyka się rów noległe w kładki ziarn w iększych o wym iarach dochodzących do 0,5 mm średnicy. Poza głów nym i składnikami: kw arcem i skaleniem w ystępuje bardzo mało ziarn innych m inerałów lub skał. Z m inerałów akoesorycznych spotkać można nieliczne ziarna turm alinu, apatytu, epidotu i tlenków żelaza.
W niektórych partiach znajdują się nieregularne ziarna kalcytu. Spoiw o przeważnie ilaste. Ziarna nie zawierają tak jak w poprzednich szlifach otoczek hydrogetytow ych.
* *
Ciekawym zjaw iskiem jest w ystępow anie w obydw u w ym ienionych otworach w części górnej środkowego pstrego piaskowca w kładek dolo
mitu oolitycznego, których miąższość w Olszynie Dolnej w y n o i' jkoło 1 m, a w W ygnańczycach dochodzi do 4 m. Jest to dolom it w apnisty, sza
ry, zbity i tw ardy o strukturze oolitycznej z plam am i zielonym i i bru
natnym i, przy czym w W ygnańczycach zawiera on wkładkę iłu piasz
czystego.
Na tej podstaw ie można wnioskować, że basen sedym entacyjny środkowego a także i dolnego pstrego piaskowca w stronę północną od W rocławia pogłębiał się, przy czym w pobliżu w ychodni triasu na po
wierzchnię podtrzeiciorzędową obserw ujem y utw ory lądowe, o czym by św iadczyło skośne i krzyżow e w arstw ow anie, natom iast nieco dalej od wychodni przechodzą one stopniowo w utw ory piaszczyste i ilasto-pia- szczyste z wkładkami dolom itu oolitycznego, którego w ystępow anie św iadczyłoby o istnieniu na om aw ianym obszarze w tym okresie p ły t
kich zalew ów morskich.
* *
O p i s s z l i f u n r 6 (W ygnańczyce 943,70 m). Jest to dolom it w ap
nisty o strukturze oolitycznej. Częściowo struktura ta jest zatarta przez
— 375 —
procesy diagenetyczne. N ajw iększe wyraźne oolity dochodzą do 1 mm średnicy, najm niejsze posiadają średnicę 0,2 mm. Zbudowane są one z drobnoziarnistego agregatu kaleytow o-dolom itycznego, ułożonego kon
centrycznie. K oncentryczność ta podkreślona jest także ułożeniem war
stew ek ciem niejszych i jaśniejszych. Część oolitów ma w sw oim wnętrzu budowę prom ienistą. N iektóre z oolitów są częściowo przekrystalizow ane i zawierają w sw oim wnętrzu zrekrystalizow ane ziarna dolom itu. P o
dobne ziarna dolom itu w ystępują m iędzy oolitam i, dochodząc do 0,1 mm średnicy. Zarówno w oolitach, jak też w w iększych ziarnach zrekrystali- zowanych można zauważyć m aleńkie ziarna kwarcu. W m inim alnej ilości w ystęp u je rozsiany glaukonit.
* *
O w ystępow aniu w kładek oolitów m arglistych w środkowym pstrym piaskowcu na obszarze Gór Św iętokrzyskich wspomina J. S a m s o n o w i c z (1929). Miąższość środkow ego pstrego piaskowca tego obszaru w y nosi od 300 — 400 m.
Na terenie Górnego Śląska P. A s s m a n n (1932) zaobserw ował rów nież w ystępow anie piaskowców w apnistych z oolitam i. W edług K. Ł y d - k i (1956) „poziom B ” starszego pstrego piaskowca z w yżej w ym ien ione
go obszaru jest zbudowany z osadów piaszczysto-ilastych z wkładkam i iłów dolom itycznych, m argli dolom itycznych i dolom itów . Miąższość utw orów „poziomu B ” na Górnym Śląsku, podobnie jak „poziomu A ” jest niew ielka, rzędu kilkunastu lub kilkudziesięciu m etrów. Najw iększa miąższość całego starszego pstrego piaskowca Górnego Śląska dochodzi do 120 m (P. A s s m a n n — 1932), jednak miąższość ta jest dla tego obszaru za duża i stw ierdzona jest w otw orze Leśna, który n ie daje p eł
nego obrazu m iąższości z wspom nianego rejonu, ponieważ znajduje się na .pograniczu obszaru na NE od wału przedsudeckiego i Górnego Śląska.
Środkowy pstry piaskowiec w otw orze tym spoczywa bezpośrednio na utworach czerwonego spągowca, to znaczy, że brak tutaij cechsztynu i dolnego pstrego piaskowca.
W wierceniu Opole starszy pstry piaskowiec odpowiadający dolnemu i środkowem u w ystęp u ją na głębokości 510,85 — 554,90 m (miąższość 44,05 m). Są .to piaskowce i piaski czerwone, jasne i fioletow e z czerw o
nym i plam am i w stropie.
Z porównania otworu Leśna i Opole wynika, że na S i SE od Leśnej w ystępuje starszy pstry piaskowiec o małej miąższości, którego dotych
czas ze w zględu na brak danych stratygraficznych nie zdołano rozdzielić na część dolną i środkową.
N iew ątpliw ie starszy pstry piaskowiec w ykształcony w podobny spo
sób jak w Opolu sięga w pobliżu wychodni triasowej na pow ierzchnię podtrzeciorzędową aż po W rocław.
W kierunku NW od otworu Leśna i na N od W rocławia miąższość środkowego pstrego piaskowca wzrasta, osiągając w otw orze W ygnańczy-
oe 284 m.
Rozgraniczenie środkowego pstrego piaskowca od dolnego nie stw a
rza większych trudności. Rozgraniczenie to oparłem na porównaniu tego poziomu z w ykształceniem pstrego piaskowca z obszaru Niem iec. Podob-
24 R oczn ik PTG
nie jak na obszarze na NE od w ału przedsudeckiego, tak i w Niem czech środkowy pstry piaskowiec jest średnio i gruboziarnisty oraz zawiera wkładki zlepieńców . N atom iast dolny pstry piaskowiec obszaru N iem iec jest podobnie w ykształcony jak na badanym obszarze. Są to drobno
ziarniste piaskowce oraz ilaste piaskowce i łupki.
GÓRNY PSTRY PIASKOWIEC — RET
P o z i o m d o l n y — a n h y d r y t o w o - d o l o m i t o w y . Na przejściu od środkowego pstrego piaskowca do retu w ystęp uje warstwa dolomitu szarego, piaszczystego, miąższości około 0,5 m. Ponad nią znaj
dują się w arstw y bardzo twardego, krystalicznego anhydrytu barwy sza
rej z dom ieszką iłu. N iektóre partie w arstw y anhydrytow ej posiadają cienkie wkładbi dolom itu lub są przerośnięte dolom item , wykazując przy tym dosyć w yraźnie zaznaczające się sm ugowanie. W arstew ki dolom itu są różnej miąższości od 2— 3 cm lub naw et grubsze.
W arstwy anhydrytu zostały naw iercone w W iszni M ałej, Olszynie Dolnej, W ygnańczycach, Ruszowicach. Także P. A s s m a n n wspomina o ich w ystępow aniu w w ierceniu Opole (1925) i Leśna (1929). Nad anh y
dry tern leżą w arstw y szarego i szarożółtego tw ardego dolom itu, na prze
mian z wkładkami m arglu oraz ze sporadycznie w ystęp ującym i w kład
kami gipsu i anhydrytu. Często dają się zauważyć wkładki szarych, tw ar
dych i zbitych wapieni, zawierających niekiedy duże ilości fauny z re
gu ły przekrystalizow anej.
Średnia miąższość dolnego poziomu na NE od wału przedsudeckiego w ynosi około 90 m.
N ajczęstszą skam ieniałością w poziom ie dolnym retu jest M yophoria costata Z e n k . , charakterystyczna dla tego poziomu na obszarze Górnego Śląska jak też środkowych N iem iec. R ów nież w ystępow anie amonita B e- neckeia ten u is S e e b. w warstwach dolom itycznych w otw orze Wisznia Mała utwierdza nas w przekonaniu, iż m ożem y tę część zaliczyć do dol
nego ,poziomu retu. W ystępow anie skam ieniałości w poziomie dolnym retu przedstawia tabela 2.
P o z i o m g ó r n y — m a r g l i s t o - w a p i e n n y . W skład poziomu górnego wchodzą ciem noszare m argle, na przemian przeław icane w apie
niem szarym , niekiedy siln ie przekrystalizow anym , zaw ierającym faunę podobnie trudną do oznaczenia jak w wapieniu dolnego poziomu (p. ta
bela 3).
W warstwach tych znajdują się czasami cienkie wkładki gipsu, gru
bości do 8 cm. Margiel łupie się na nieregularne kawałki, przy czym sw ym w yglądem przypomina iłołupki w ystępujące w kajprze. Grubość ław ic marglu i wapienia waha się od 0,1 — 1,5 m. Średnia miąższość górnego poziomu na badanym obszarze w ynosi 66 m, a najw iększa za
znacza się v/ W ygnańczycach (111 m), jednakże kosztem równoczesnego zmniejszenia się poziomu dolnego w tym otworze.
W górnym poziom ie charakterystyczną skam ieniałością na om aw ia
nym obszarze jest G ervilleia m y tilo id e s S c h 1 o t h. Druga skam ienia
łość M yophoria vulgaris S c h l o t h . , o której częstym w ystępow aniu w górnej części retu okolic Chrzanowa wspomina St. S i e d l e c k i
— 377 —
w swojej pracy z 1950 r. B yć może, że w ystęp uje tutaj również L ingula ten u issim a B r o n n . , którą zaobserwowano jed ynie w dolnym poziomie retu w wierceniu Opole. (P. A s s m a n n — 1925). Podobny skład fauni
styczn y do w yżej w ym ien ionego w dolnym i górnym poziom ie w ystęp uje w recie obszaru niżu niem ieckiego (E. K a y s e r — 1923).
Na badanym obszarze ret został naw iercony w otworach: Wisznia Mała, Olszyna Dolna, W ygnańczyce, Grochowice (14 i 15), Ruszowioe, Muchobór M ały oraiz Opole i Leśna (P. A s s m a n n — 1925, 1929).
T a b e l a (Table) 2 W ystępowanie skamieniałości w poziomie dolnym retu
Leś
na
Mu
cho
bór Mały
Ol
szyna Dolna
Opo
le
Ru- szo- w ice
Wisz
nia Mała
Wy
gnań
czyce
Beneckeia tenuis S e e b. X
Gervilleia inflata
S c h a f h. X
Gervilleia mytiloides
S c h 1 o t h. X
Gervilleia costata
S c h 1 o t h. X
Gervilleia sp. X
Hoernesia socialis
S c h l,o t h. X
Lingula tenuissima B r o n n . X
Myophoria costata Z e n k . X X X X X X
Myophoria laevigata A l b . X Myophoria ovata G o 1 d f . X Myophoriopis nuculaefor-
m is Z e n k . X
Pecten (Velopecten) albertii
G o 1 d f . X X X
Pecten discites S c h l o t h . X X
U tw ory retu z obszaru na NE od wału przedsudeckiego posiadają w ogólnym zarysie cechy podobne do retu Górnego Śląska jak też retu obszaru Niem iec. Zasadnicza różnica pom iędzy retem Górnego Śląska a retem badanego obszaru polega na tym , że w najniższej części retu Górnego Śląska nie obserw ujem y w arstw anhydrytow ych i anhydryto- w o-dolom itow ych. O sporadycznym w ystępow aniu anhydrytu i gipsu w dolnym poziomie retu na obszarze Górnego Śląska pisze H. G r u s z c z y k (1956). Natom iast poczynając od Leśnej i Opola w kierunku NW można stw ierdzić na podstaw ie w ierceń (Wisznia Mała, Olszyna Dolna, W ygnańczyce), iż najniższa część retu na badanym obszarze jest tutaj wykształcona jako w arstw y anhydrytow e i anhydrytow o-dolom itow e.
Tak w ięc dolny poziom retu z obszaru na NE od wału przedsudeckiego w ykształcony jako dolom ity, anhydryty i m argle odpowiada utworom Górnego Śląska, zw anym przez P. A s s m a n n a (1932) dolom item re
tu — „Rothdolom it”. N ieznaczne różnice w ystępują również w górnym poziom ie retu, który na obszarze Górnego Śląska w ystęp uje częściowo jako w apienie jam iste lub w arstw y lingulow e, na om aw ianym obszarze zaś jako m argle z dużą ilością wkładek wapieni. Górna część retu Gór-
T a b e l a (Table) 3 W ystępowanie skam ieniałości w poziomie górnym retu
Leśna Olszyna
Dolna Opole Wisznia Mała
Wygnań- czyce
Gervilleia mytiloides S c h 1 o t h. X X X X
Gervilleia sp. X
Hoernesia socialis S c h 1 o t h. X
Myophoria costata Z e n k . Myophoria vulgaris S c h l o t h .
X X X X
Myophoria vulgaris var. transversa
E r o n n. X X
Myophoria sp. X
Myophoria laevigata A l b . X
Myophoriopis nuculaeformis Z e n k . X X
nego Śląska — wapień retu (P. A s s m a n n 1932 — „R othkalke”) odpo
wiada na terenie na NE od wału przedsudeckiego górnemu poziomowi retu złożonemu z m argli i wapieni.
Miąższość retu wzrasta od SE ku NW om awianego obszaru, osiągając w W ygnańczycach ponad 200 m. Tak duża miąższość retu nie była do*
tychczas notowana na obszarze Polski, natom iast znana jest z obszaru Niem iec.
U tw ory retu w ystępują niew ątpliw ie na całym obszarze na NE od wału przedsudeckiego, przy czym w rejonie Opola na południowy-wschód od Leśnej ret spoczyw a na starszym pstrym piaskowcu, natom iast ko NW od linii Leśna — Brzeg leży on na podścielającym go środkowym pstrym piaskowcu.
Odosobniony płat retu został stw ierdzony w e W rocławiu — Mucho- borze Małym. Przypuszczalnie nie posiada on połączenia z wychodnią retu znajdującą się na północnym krańcu W rocławia.
W APIEŃ MUSZLOWY
Na obszarze na NE od wału przedsudeckiego w ystępuje dolny, środ
kow y i górny wapień m uszlow y.
