ACTA GEOLOGICAPOLONICA
VOL. V; No. 3· WARSZAWA 1955·· PARS <:mOLOGICA . ,
STEFAN ZBIGNIEW ROZYCKI
Parkinsonie, garantiany i strenoceI:asy
z doggeru
obrzeżeniaGór
Swiętokrżyskichi ich znaczenie stratygraficzne
TRESC: Wst~ - OgólJna chaiooJktery:s;1yk,a, doggeru św.iętakrzysldego: A.SerIa pia- sków i ipiaskowców spągowycth; B. Do1na Slelria iUasta; C.Seria iPoowapienmIta doJ.- :!lego; D. SeIl"iJa górna pia:;!kowców i podwapden.iaków g61'1llych;E. Seria g"ranicz.n'a między jurą środkową i górną; F. Dolny malm - Wiek 'poszczeg6lnychserii- Wnioslki - ~is wa7Jnie'js:zych gatwnntów :amoni1ów wezulu z dogg~ świ,ę1nkrzy-
Sk.iego - Lirtler8!tUra cyW\vsna
WSTĘP
Z dO'ggeTIU wschodniego" lPółnOOl1l€fgb i pn.~zadl'(:rlrriJeg'O ohr.?eże.'lri;a Gór Swięll()l.k:rzys!kich rutdałJo mi się. w Il"óżnych Latach zebrać i1lrzydzteści parę okazów amOlIlJi.tów, pioiclrodzących z d:oilInYIch i śrOIdkó'WY'ch ogJniw tej. seru.
Prócz tego jeden okaz odnalazłem 'W starycł\ ·zMoi-ach dawinegO· Zakładu Geologii U. W. (kolekcja St. Kontkiewicza ~.) oraz 3· okazy oti"zyni~łein od Ko1egów: prof. R. Krająwskiego {z Korycisk),
rngtm
M .. :Ę{obyłeckiego (z Tręibow.ca) i barrm'O canny Qllmz gwant1ąny od mgr.a:Wł.Karas~skiego (z Mała1chiOlW,a). Wszystkim Kolegom na'tym mtejS'cu dzięlkuję za udOsitępnietnie okazów.
Spośa'ód. teg!o z;hiorJw amOlIl.li.tów śood1row'o-jull"ajSikich,iktóry kilk.a- krotnie przErlrracza ilościowo wszys1Jk'ie dotychczas znane ich znaleziska,
~ilrka!na8cie olkJa,zów nadawało się do dokładniej&eglO oonaiCzenia i zasługi
wało na bli7moe zairn-tereS'Q'WIa!llie, gdyż Z!lla'CZiIla ich więikstZOŚć :I):a1eżała do gatunków, a w kilku przypadkach' nawet d do rodzajów, dotychczas nie- znany.ch z tego ':regionu lub. nawet nie notowaIIlych jeszcze w Polsce.
W szyS1lki1e wymienion.e 'Okalzy uległy misziczenLu IW 'czalSie dtzi'amń wo- jennych. ZacbJOIW'ały się jednak IbruUOOlUwe bTItki z orzmaJCZeniami, pomia- rami . i dość dokładnymi opis:amli. większości w:a2llliiejszych I()Ikarzów, które po iUplOil"Ządlkowaniu uwalŻJałein za
srusme
opublikować, gdyż materiał ten.daje 'llowe m'Oż1:iJwlości 'OIptI"!accilwama silr'aJ1;ygrafiidoggeru święt'okrzysikie,go,
szanse zaś szybkiego lPowror.zren1a się m~t.ÓI:ry1ch znalezisk nie są 21byt wieIlkie.
. 306 STEFAN ZBIGNIEW iRÓŻYCKI
Wnasz;ej liJbęra1Jl.m'ze geologiCZlłlej znajdujemy pail'ę wz.miatneik. o zna~
lezieniu w Górach Swię'tokrzySkichłącznie kilku okazów parki:n$onii,,- które były oznJaczcm,e jaiko "Parkinsonia sp," lub "Parkinsonia parkinsoni",
Lewiński (1901, -,9)
*
'W cmsie. swyoh bad:ań :rm:d jurą wschodniego>obrreżema Gór Swiętokll'lZyskich nie malazł ani jednego oznaczalnego' amOI:l1ta IZ doggeru :lJego r.ejonu.
Samsarrowicz (1928, 25, str. 132-134; 1934, 26, str. 31) wymienia Palr,.., kinsonie z Wyszmontowa -i Jedlanki (z konkrecji w górnej części kOIlllPlek~
su ciemnych iłołuplków) oraz z przekopu szosy na północ od Lubieni (z piaskowców leżących powyżej dolnej części serii ilastej) .
. PaSsend'OO"fet (1922, 1928, 1930, 14; 1939, 15) znajdował parkinsOOie·
w Sza'l"bSku (w piaskowcu .żelazistym), Giełzowie (konkrecje wśród sza- rych iłów) oraz woiko1icy In.owłlodza.
Próczltego Cz. Kuźnila:r (1928,8, str. 714) wzmianlruje, że skały z PaJr-:
c:rowa "mwierają faUlllę z Parkinsonift parkinsoni".
W 1938 r. (1939, 21, str. 45) :zm.8,lazłlem piJerWS7Je !pwkinsOlIlie w pod., wapi'€lIlialkach IW OJk;o.1ic-ac'h Jastrżębia, a w pralCy późn1€f.iszej (1949, 23, str. 233) JPOdałem 'W.iIadbmość o występowaniu w Itych skałaICh Parkinsonia 'schloenbachi i Park. eimensis.
Lista obecnie <publi.'lrowana obejmuje 13 galtunków i odmian paJl'lkin- sonii oraz nowe dla Gór Swiętokrzyskich Tochaje Garantiana (2 gatunki), Strenoceras .(1 gatunek) oraz jeden gatunek nieznan~o dotychczas z dog- geru PoJs'ki, oryginalnego ll'"OI'lmiIniętego amonita Apsorroceras (Baculat~
teras?) cylindricus Baug. & S'alUZ.
Całość mJajdującego się w opracowaniu zbirorlru amcmitów poch'odzi z różnych mrej~, ~ przytac.zam w kolejności geograficznej po- .suwając się ze. wschodu na zachód.
A. "Jura Radomska" (pn.-wschodnlie dbrzci:eIllia Gór Swiętokrzy":'
rkich)
1. Trębowiec koło Mirca - Parkinsonia aff. radiata Renz 1 okaz- 2. Orłów koło Jastrzębia - Strenoceras subfurcatum Ziet.
var. oolithicum Qu. 1 okaz:
3-5.
" " " - Strenoceras sp. (cf. subfurca-
.- tum Ziet.) 3 okazy
6-10.
" " " - Apsorroceras (Baculatoceras?)
cylindricus Baug. & Sauz. 5 okazów 11. Chustki koło Szydłowca - Subgarantiana suevica Wetz. 1 okaz
PARKINSONIE Z DOGGERU GOR ŚWIĘTOKRZYSKICH 307
12. Zasitronie koło Wysokiej ·
13. " " "
14. Korycffiika ,koło Wiemawy
- Parkinsonia schloenbachi Schllilppe
- Parkinsonia d. eimensis Wetz
- Parkinsonia depressa Qu.
lolkaa:
1 okaz 1 'Okaz B. "Jura Inowłodzkau (półlnocne dbrZleżend.a Gór Świętokrzyskich)
1'5. Zakościele pOlCI: InowłodZem - Parkinsonia schloenbachi
16. " "
17-18.
"
"
19. Dębotzeczka
20. "
'I
"
Schlippe
- Parkinsonia eimensis Wetz.
- Parkinsc:mia Sjp.
- Parkinsonia schloenbachi Dom (:non SOOlippe) . - Parkinsemia Sjp.
1 okaz lokarz 2 ok.aJzy
lok,az 1 okaz C. "Jura Opoczyńska" (:pn.-Zlachodnie obrze~eIrie Gór Świętokrzy
skich)
21. Małachówlkoło Petryik6z -:- Subgarantiana subangulata
Wet:z. 1 okaz
22-24. Parezów k.. BiałalCzowa ----, Parkinsonia subarietis Weiz. 3 oikazy 25-28.
29.
30.
32-33.
34.
35.
~6.
"
"
"
"
"
"
"
"
37. Ni:emojiewroe
"
"
"
"
"
"
"
"
" - Parkinsonia ci. subarietis
Wetz. 40ilmzy
" - Parkinsonia d. parkinsoni
Sowo l~
" - Parkinsonia friederici-augu-
sti Wettrz. 1 okaz
"
I - Parkinsonici. depressa Qu. vaT.robusta Wetz. 1 0ikJaz
" - Parkinsonia ci. depressa Qu. 2 0Ilmzy
" - Parkinsonianeuffensis 0PiP. 1 okaz
" - Parkinsonia cf. pseudopar-
kinsoni Wetz. 1 okaz
"
- Parkinsonia ferruginea Op;p.~aT. darni nov. var. 1 '0ikJarZ - Parkinsonia aff. wurttember-
. gica Opp.(ferruginea OW.?)·l okaz
Do najcenrn1iJej~ych maleJz:i!sk z całej tej listy niewątpli'Wtie należą
Strenoceras subfurcatum Ziet. var. oolithicum Qu. waz Subgarantiana sub- angulata Wetz., któ'l'ie pochodzą z iIliajniższydl WlaJrSfiw doggerru święto
krzyskiego i pozwalają określić czas, w którym północne obrzeżenie Ma-
$YwuŚwiętokrzyskJi.ego zame Z'OS1lało przez tramsgresję jury środkowej.
308 STEFAN ZBIGNIEW ROŻYCKI .
OGOLNĄ C:ąARAKTERYSTYKA DOGGERU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO . " "
Dogger świętokrzyslki repre2;entuje osady wybitnie płytkiego morza, otaczającego istniejącą jiUi w tym CZJaSie Wynd'OSłość Masywu Swięto.kJrzy':' mego, który tworzył dość daleko ku północy wysunięty półwysep więk
szej ma'Sy lądowej, leżącej lIlIa lPołu.rdn.tu i ~aQewaIlJej pr.zez tI'lairlisgreS'ję
pro
ikIom.iJec jury ,środlrowej. '
O płytkoWodJnym charalJrteme doggeru świad.czy ffi.
m.
~ecy'<i'Owan'8przewaga Sikał ze ZIOaCZ!l1ą domieszką grui~ych frakcji ma:teriałlitery
geruę:z:nego, stanOW!iącego ~to głÓiWny ich skłaldrlllk, aI"aJZ duża zmien-
ność. facja'lna OSJadow występująm nieraz .nawet na nrewte1k':Wh ~1lrze;
niach. WlIliosek ten pQpierają jeszcze ICZęsto da:jące się :muważyć ślady' fa- , loWian:iJa i pełz;ajnia()II"~. Wy,bitna p~waga małżów we wszystkkh 'oordrliej . zoogemicZiIlJ71ch skalach. Nierzadko są to prawie typowe iumaszele z pO!tłu
czoJ;lych skorup małżów, wŚlród których występuje llczmie Pseudomonotis, ostrygowce złożone z drobnych Ostrea lub nielk~edy Gryphaea.
'W pi'8s'kowcach spągowych 101kal:nlie czaJSem dość l'iczni;e' tratf;i:ają się odlewy WJ71I"Zuoonych na plJaSZ!czyste !plaże meduz (Medusina gorgonoides).
W kilku przytpad.kaJch w dolnych seriach mcn:na'było stwierdzić pQ-
nad. 'WSZelką wątpliw:ość iiSltrriem.e śLadów rozmywania popTZedrri'O os'adzo- nych warstw i wypełniania przez późniejsze osady typowych zagłębień
erozyjnych (XeD()(Il. opoczyński). ,:..
, Talk!i. !Charakter OStaIdów z 'gÓlI"y po;zwalła' Slię SlPl()cIziewa~ istnienia du-
żych ·trudności przy prnepirowadzanius:zczegółowych paraleli!ztacji i usta- land.u rw;i,eiku poszczególnych ogniw ()raz możliwości pomyłelk. szcrz.egółni.e
wttedy, gdy te Il1awiązania opierają się na cechach litologiczmych SIkał wie- lo!kro1m.ie powtarzających się w rożnych wiekowo seriach. Szcrególnie
złudne pod tym w~ględem są Ilillkakrotnte powtacr-zające się wkłady bia-
łych lub żółtawych kruchych pia8k'owców.
czasem
bardzo ZlbHżO/Ilych do piasikowców:liasowych ("szydłowdiedkich"). RÓiWlllieź kiLkakrotnie pO!Wta-:rzają się w najll"OlZIDtai1szyc:h od.rn.ianI8Jch StZIaJre, ciemnoszaxe i czarne ily,
iłołupki, Otr'aZ muły o zmiennych typach W!alrS1wowarua i niejedn;a1tt)wym
stopniu mp~a. .
Większą w~Vość dla ",sitratJ7igrafii liiJtoiJJogiJczinej" jlUll"y Śl":odllrowej pół
nocno- i w~hodmo-'ŚWiętokrzJ71SkiJej. maj ą wkłady skał zOlogeIl!immych o bardziej jednorodnych ,cechaJCh chaxakterystycztnych oraz o większej ciągłości i rozprzestrzenieniu poziomym. Nai1eżą do nich !PIr~ede wszystkim baTcWo sw:oiste skJa.ły, niemane w Jurze Krakowsko-Częs1Joch.iowskliej, lo- kalnie nazywane przez ludność "podwapieniaikami", gdyż "podchodzą pod
wapień", ale są odeń odmienne. Skały tew literatuI"7J€ gleolog,i.c.znej były
nazywane "piaszczystymi wapietni'ami" ·1urb "piaskowcami wapnistymi"
Skały te ma!ją zmienm.y charakter, niekiedy przypamiInają wapienie kryIno- idowe, to znowu muszJlowe i lmnaszele lub zbity wajpień krystalicmy \
.. ~
PARKINSONIE Z DOGGERU GÓR SWTĘTOKRZYSIaCH 309
barwy bruIllaltnawo-żółtej. InJteresujący jest 1lch skladchemiczny, gdyż, po- za stale ,towarrzyszącą tym skałom dość 2lliaczną dom.ieSiZ'ką piasku i naj-
częściej d'O:rrriJnującym węglamiem ~a, (piI"aiwi'e zatWSze k10instatuje się
zmienne ilości węg'lanów magnezu i,' żelaza. W pOlSzczegó1nych partiach
skały, mającY'ch n'iier.az nawet baTdJz:iJej ipokaJŹne m1iązszlOści, a~e zmieamych
r.egi()ll1Jałnie, te dwa wy:hej wymiJeni;one węglany
czasem
'Uzyskuj ą , pł"'Zewagę nad CaCOa tW:OIIZąrC ~ały z1bli>żJOOle do doll'onii'tów.
'Podlwapie:nia1ti rztaTÓwn'O sWym ' oha'I"'8.imte!f.em liJtoQQg]cznym, jalk i składem chemiJcz:nym nie tworzą jednolitego ty;puskały, ale stanowią
ca-
ły hardzo różnorodny ich Szetioeg; za:jmujący poło:henie przejściorwte między skaŁarrni, w których skłaidzte, jako 'elememty zasadllJ.i~e, brorą udział trzy wymienione wyżej węglany. Najsłuszniejsza' byłaby (dla nich, zdaje się,
nazwa .. piaszczystych wapieni ankerytowych", gdyż w tym kierunku pro-
wadzą WyiniJk:i analiz chemicznych li. obserwacje w szlifach, Do czasu defi- nitywnego OIpI'la:coWiallJ.ia petrogTafi~o ty~h sikał 'llważam za właściwe
stOSlOwani'e dla nich' il1a~ ludowej ,;podwapienia:ków", od dawna używa,
nej w Radomskiem. Nazwa ta brzmi dobrze !PO poLslku i zasługuje w peł
ni na jej wpil"owadzenie do po1.slk.iej literatury naukowej.
N.astępną ważną spr:awą j,esIl; zanotow.anie faktu, że skały rpoid'Waip1i.e- nialwwe w ciągu.' trzeciorzędu na wychodniachregiotnalnie ulegały pro- cesom, które spowodowały peł::rue usunięcie z nich węglanów wapnia i ma- gnezu OTaz r,edukcję wę~arn.ów żelaza. na tlenki., tak że na wychodnia,ch zamiast Po\przed.nio wymienionych Skał często spoty'kamy jedynie piaski scementowane tlenkami że1a'za. Te il"e'ZY'dualne Skały są ZwYkle silnie po- r:owate i kruche, rue zachowują pierwo1mą sWk!turę podw,apien:iaków i zawartych w nich szczątIków oo,-ganicznyclh. Znajdowane IW nich były licz-
ne małże, a nawet i aJm.1OIriJty.
. ZjaIWiSka ,te tłumaczą ogromną różnorodność w wyglądzie tycl1 Skał
na wy,chod!n.!i!aJch lub bliSko p~emchni i w głębi po upadzie, ('o lllIiejed-:
nokrotnie wprowadzało w błąd niektórych ba'daczy. . Z IPwn!k;tu widze!nia stratygrn:ftcznego ważmy jest fakt, że podwrupie- niaki lub pochodne od nich skały 'W Górach Swiętokrzyskich nie wystę
pują w dąlnej części doggern, ale pojawiają się w jego części środkowej,
ja:k. to zJOibaczymy lI1irej, prawi,e jednocześnie na c:ałej przestrzeni wschod- niego, północnego i pn~-zachodniegoobrzeżenia od okolic Ostrowca nad Kamienną, aż po okolice Zamowa w OpoczyńSk'iem. ' . . W wyniku szczegółowego przestudiowania' na Wychodniach JtiJlkuna-:
stu dość pełnych przekrojów przez serieju:ry środkowej, kierując się m.
m.
dolną gr8!Ilicą ipodwalpienia:ków {lub odpow.i:ad:ających im na wychodniach skał) . jako horyzontemcbta,rakterystyc2mym, mogłem ustalić schemat stra-:- tygTafic:zIny dla doggeru świętokrzyskiego, który w ogólnym za;rys:ie przed- stawia się w spos'ób następujący (p. ta·bl. I).
310 STEFAN ZBIGNIEW· ROZYCKI
A. Seria piasków i piaskowców spągowych
1. W najni:ższej części są to drobnOl75:arniste białe i żółtawe pi.askow·- ce lub piaski kwarcowe, dobrze pll'ZeSegregowan,e z cienkimi (do paru cen.-' tymetrów) przewail'Stwieniami białych lub 'r6.wwyoo gli:nP.k.
2. W części środkowej - piaskowce białe lub ż6łtawo-srzaIre, !krnch.e,.
czasem 'grubqpłytowe i barozo zbliżone do niektórych odnrlan słabiej sce- mentowanych p1as!lrowc6w do1ne.gQ liJasu.
3. W gÓlrnej części. - !piaSki, rzadziej piaskOW(!e średinit>:- i gruho- ziarniste, lIla wychodniach czasem scementowane w tzw. "żeleź.ni.aki." (pia- skowce o lepiszczu limcmitowym), często z dość liczną fauną małżową.
W lll.iektórych rejonach zawierają jeden łub dwa :niegrube (parometrowe)
wkłady ciemnoszarytch ił6w.
Miąższość całej serii zmie'nna, 'Od kiJ1'ku d'O kNkudziesięciu metrów ..
Seria ta W pn.-wschodnim i pn.-zachOldnim obrzeżeniu leży niezg'Od- -nie na rz.aIburzonych watrStWach liasu. Wyraźne niezgodności w stOSiUnku do
podłoża tej serii konstatowałem w paru miejscach na pn.-wsc!todnim obrze- lieniu (Jankowice, Krzcięcin, Korżyce) oraz w pn.-zachodniej jego części,
w południowej części Opoczyńskiego (Sitowa, Petrykozy, Sobień i inne).
Niej!aSny jest stOi'rune'k jury środkowej do podł'Om w p6Łn.OC'llym
. obrzereniu, gcm.e z jledn.ej strooy spągowa seri.a piJaLslzczy8.ta dolJnego wezulu jest wyraźlllie zredukowana hiJb miejscami wręcz jej brak, z drugiej strooy
iBtnlieją dane, aiby WiIl'iloskQlWlać, że międe;y oogtgeI1em i dolnym liasem poja- wia się lIlowa seria, hardziej na połu:dniju niez.nana, ale ZIllB.jdująca siWoje odpowiedniki w l3IaI1ea:1.ie Kujaw.
B. Dolna seria ilasta
Poniad serią p:iaslk6w i pliaskowców spągowych leży :następnadJuża ser"ila, w ktOOej naog6ł dominują skały iLaste. SkliaJd tej serii regionalnie wykazuje duże zró:żmjcowan:i.e, wy.rarZaj ąoe się przede wszysltk.im zmian.ar- mi w 'zajpiasz~ ilPoja:wianiem się lub 2laIll!iJkaJl1iem wkładów pmskOlW'- cowych. Dają się tu <wyJróżnić trzy kompleksy w.a:rstw, które można było pa.-ześledzić na wtiększych przestTZeln.iaoh.
4. Dolną część rlollin.ej serii ilastej SilJatnowi komplelks ci:.emnoszarych,
tłustych ,luJb piaszczystych ił6w i iłołupków oraz tzw. ,,!pTzekładańcÓ'W'·
i!las1&-tpd,asrozystych (il1aprz€irrUanległJe ~arrom11imetroWoe regulame wat"-
stewkiiłu i piasku
drobDego,:
.rytmiką DSaJOO PTZYPOmimające CZlWartOrz~dlOWe "warwy", ale o ZIllacznie siłniej wyrażonym kontraście między po- szczególnymi warstewlklam1). W niektórych il"ejooaeih', prnede ~lm na pn.-za.ohodm.im obrzeżeniu, wśród osadów i'lasty{!h pojaJWia się PaJl"'ę, a 1Iia-
wet kilka wkład6w piasIrowców !kruchych lub piaSków (zbliŻOin.ych do wy'-
żej op:i.ssanych z serii spągOIWej) od ki1Iku do kiilkunias1JU me-1lró,w miąższości.
Wkłady te wykarują dużą zmienność facjalną i często \vy'klinowują się
na niewie'lkioh przes1J:rwn:iac.h.
PARKINSONIE Z DOGGERU GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH 3lt
Na wscoodn.iim'obrzeżeniu większych wk1laldów'piasWzY'stych
me
ma,'łlatomias.t w dolnej części tego komplelks:u pojawiają się skały piasu:zyste
·przepemiOlrle fauną małZową. poza tym senia jest uboga w srz.czątlci orga~
nieme.
5. W środlrowej części sell'iJi. Hastej w Wd.ększości profilów występuje dość stały 191rU:by [k()lmplelks piasków łub piaskowców (1:zJ:w. "piaskowce
przedzielające") na ogół o miąższości /rZędu 30-40 m. J'est on doorze TOrz-
wmięty :na !póŁnocnym i pn.-zachodnim obrzeżeniu (piaskowce Zakrz,owa, piaski Orgieniowa, piaSkowce Zakościela itd.). Natomiast na zboczu wschad;nim, szczecgólInie w półJn:oone'j części RaIdJomslkieg.o, kO!lIljpleksten jest sła!bo wykmtałoo.ny lub wręcz ~e go brak (olrolice Korycisk, Wy- .so,ki,ej, Jasitrzę'biia i'td.). Poj;awia się 0IIl znów bardziej !l1a iporud!ni'll, gdzie
w lasach starachowickich tworzy kulminacje {lobrze wyrażonego pasma WZlgórz 00 północ od Lu!bieni. Wśród 'tego kompleksu piaslkOWlCÓW wystę
puje1m parę dość dużylCh wkładów ilastych (od kilku. do kil'lrunastu me- trów, grubości), które dzielą go \rul trzy lub !cztery poziomy. Największą miąższość ma zwykle najniższy poziom 'tych iPiaskowców (Różycki 1949, 23" str. 228-232).
6. Górną część s€ll'liti. ilastej stanowią pomownie ciemnoszare iły, po- dobnie jak w części dolnej. P.rzewal.rs1Jwie:nia piaszczyste lub piasllrowcowe w obrębie tego kompleksu są cieńsze, r:zads.ze i skupiają się głównie w g6r'- nej jego:częśc1.
Miąższość całej dJo1m.ej serii !ilastej z:armyka się w grand.oach lI"Zędu
150-180 m, zczeglO w/ięc.ej niż połowa przypada na j!ej ognfuw:() niższe.
'c.
Seria podwapieniaka dolnego7. Charakterystyczny poziom przewodni stanowi seria, ciJen!kopłyto
w~ch piaszczystych podwapieniaków, tworzących na całym omawianym tereruie stały kompleks o miąższości TZęd'll 20-30 m.
, W dolnej jego części występują crzęsto Cienkie (od-kilku cm
do
kli!lku'dero) priZeW'aJI"s1JWienia piaszczyste lub ilaste. Wyżej częste są museLowce i ostrygowce.
8. W s1lrapre dIo1nych podwapietniaków leży zazwyczaj wocSitwa ciemnych iłów, rzadziej piaskowców ilastych przewarstwionych iłamli, gm-
'bości ki11k:u do kilJmnas1ru. metrowo Seria iłów w stropie dolrnego podwapie- niaka jest dobrze rozwinięta w ipóhl.Ot!:nym obrzeżeniu. W południowej części wschodniego obrzeżenia warstW'ata zdaje się zalIl:ikać i pod'w:apie- niaki dolne łączą się tam bezpOŚl'iednio z wyżej leżącym kompleiksem pod-- wa'Pieniaków górnych.
D. Seria górna piaskowców i podwapieniaków górnych
Seria :ta ma barom zmietl1J11y skład U,tolbgiiczny. N a wschodnim obne-
żeniu i w części południowej Opoczyńskiegosą to zazwyczaj skały zbliżone
do podwapie!ll'i.a!ków z pcr:-rewarstwi€lniami typawy1Ch poowapieniakó'W'.
312 STEF ANZiBIGNIEW ROŻYOKI
Muszlowce, z wyjątkiem części stropowej, są rzadsze. Często występują
odmiany przypominające waJpienie krytno:idJowe .
. Natom:iast wolbmeżeniu półnoonym wytkształoenie tej seriJi jest ru-
pełnie .odmienne. Podwapieniaków lub skał do nich zbliżonych :niema tu zupełnie. Dominują piaSki i1rru·che pia'SkOiWlce z pr:żewarstwten.iJami
piaskdwcólw iill~h; "mierzwistycli", "fukoidowych", rnaOko piaszciy-
stych iłóW. ." . \
MiążSzlOść tej serii \VylIl:OSi. ok. 100 m.
E. Seria graniczna między Jurą środkową i górną
Granica między jurą środkową i górną jest odsłOOlię'ta tylJko w nie- wielu mrejs~h i nawet w tych lIlielicznych przypadkach .pi"z.eważniie jest zmieniOtila p.Tzez później'sze ipIl'IOIoesy.
W p6ł1IloOOYm obrzeżeniu są to przeważnie szare lub czehvOlł1€ i ró:.-
żowe skały ilaste bez makrofauny. Jedynie w południowym Opoozyńskiem, kołlO. Swimlej (RóżyckIi 1939, 21, IStr. 51) udało się znaleźć wychodnte różo
wych i sza~h wa,pieni glaukonitowych z obfitą fauną amonitową tg6ł'.De-:
go keloweju i częściowo dywezu. Wyżej występl\lją, zdaje się, szare margle glaukonitowe, ponad którymiroz,poczyIlJa się już tylpowa seria wapieIllIla
górnej jury. .
. Na .wsc:hodnich Obrzeżeniach kelowej domy TeprezentowalIly jelSt jeszcze w !IUl'jwy"ŻSZej części gÓTnychPodJwalpieniakó.w lub jalko rdzawo-
żółte piJas1lrowoe wapniste (nie pod'wapiemta:ki!) z 'Soczewkowatymi wkła
dami kme:rnieni (~ongolit6w). Kelowej górny.:na tym terenie dotychczas nie jest ZlThany.
F. Dolny malm
Wielką serię walplieni g6rno-jU:l"ajSkićh l"OllIpoczyma ki'lkumetrowy kompleks Wlapieni m:rurglistych i maTgli, które wyżej przechodzą w bia- łe wapiarue płytowe zliC'Z!lynll gąbkami.
Na dużych przestrzeniach, szczególnie lIla półnoonych obrzeżeniach,
wapienie są mstąpione przez Skały memiJOnkowe, opisane p~eze rnnłe
na innym priejscu (1947; 22). Rzadziej podobne skały występują również ną"wschoidnlim obrzeż.en.Jiu (RóżyCki 1949, 23, str. 233) i w połoudniowym OpoCzyńsIDiem.
WIEK POSZCZEGOLNYCH SERII
.!,. I !
Zebrana fauna amonitowa pochodzi, jak już zaznaczałem wyzeJ, z różnych serii doggeru i pozwala zorientować się w ich wieku (p. tab!. II). A. Seria piasków i piaskowców spągowych
1. Najstarsza z odnalezionych faun amonitowych doggeru święto
krzySkiego pochodzi z dolnej części piaskowców spągowych z OrłOlWa pod .T ast.rzębi€'lll.
PAR.K:1:NSONIiE·Z DOGGIDRU GOR SWIĘTOKBJZYSKICH 313:
Zebrane tu zostały: Stre7lJoc.eras subfurcatum Ziet. vat. oolithi-
&um Qu., Strenoceras sp. (cf. subfurcatum Ziet.), Apsorrooeras (Baculato-, ceras?) cylindricus Baug. & Sauz.
NieliCZlIlJa ta :fanma dobrne jeldnaik dJeiftniuje wiek ,domej cz,ęści serii piaskowców spągowych jako dolny wezul, poziom Strenoceras subfurca- tum. Jedin:oweśn±e wskazuje ona,' że,W tymczasiJe (dolny werrut) transgre- sja dolnego dogg.enu doszła'ao dzisiejszej linii wychodni jurajskich na wschodinich obrzeżeniach GÓT Świętokrzyskich. Właściwego bajosu (stalr-
~go niż poziJOm Stren. subfurcatum), czy osadów, którym tan wiek mógŁby
, 'Qyć przypisany, w facji morSkiej nigdzie dotychczas nie udało się skOll1-
&ta~ować, "
2. Ze ŚTodJk:owej części piaskowców SlPągowY'ch pn.-zaclhodniego,
obrzeżenia pochodzi, jak dotychczas, tylko jeden, me."iIuety, amon:Lt, ZlI1Jaile- ziqny w okolicy Małachowa pod Petrykozami. Jest to Garantiana (Sub.,.
. garantianci) subangulata Wetz., mająCia w:artość przewodnią, charraiktery':',
slty~ dla właściwego pozi!oinU Garantiana garantiana 1. Wiidz:imy więc, ile. m 'Pn.~odnim Olbrzeżendu, podobnie j,a,k na wschodnim, osady jury
środkowej l'orą>oICzynają się od dolnego wezrulu, choć są udokumen.'towame- faunistycz:nie dla lIlieco młodszego jego pożiomu. Ponieważ jednak poniżej
warstwy, w k1;órej ZiIlail.eZiana została Subgar. subangulata, leży jesz,cZ€"
dość z:naczny komp[~ piaSkowców, prawdopodobne joest, że i tu dst:nieją starsze porziomy.tego piętna" podobnie jak na Zboczu wschodlnim.
, 3. W'gó.:rinej części serii piasków i pilaSk,()!W(!ów spągowyoh dOltych-:- czas amOlIlitów nie znalez!irono, chociaż. na wschodnich obrzeżeniach wystę
puje tu dość olbfita fauna małż owa" znana już Lewińskiemu (1901, 9).
Sądzę, że dalsze poszukiwania mają wszelkie szanse powodzenia i że
~alezi,enie tu głowotriogów jest t~o kwestią czasu. Na pOdstawie 7,IIla-, . nych faUlIl występujących w spągu (poz. Gar~ garantiana) i w stro.ple (poz,.
Subgar, tetragona) nie ulega wątpliwości, że i ta część piJaskawca należy
jeszcze do dolnego wezulu ~rezentując wyższe jego poziómy.
B. Dolna seria ilasta
4. Z najniższej części dolnej serii ilastej, z kompleksu zawierającego wkł'arly m~owcowe, '!pochodzi również jedyny, jak dotychczas, okaz:
amonita z Chustek koło Szydłowca, który oznaczyłem jako Garantiana,.
(Subgarantiana) suevica Wetz. Jest to gatunek: ZIIlany z poziomu Subgaran~
ticina . tetragona, leżącego już Dla gr.aniJCy między wezulem doJnym i ŚlrC)d
JroWym',
1 W maczeniu urżyTtym Wttaj po2limn GaTantiana gaTantiana nie odpowiada po- ż~OmOwi "Co~oceTa8 garantianum" RehbirIld€ll1a, w !którym niem.aIIle Są starsze grupy' gm-antlan.· Jak wykazałem w
mym
miejscu (R6żyaki 1952, 24), wym:ieniiOiIly poz1orn.Rehbindern odpowiada młodszemu pozkJanowi wezrulu z SubgaTantiana tetTagona.
~1.4 STEFAN ZBIGNIEW RÓZYCKI
·-4a. Z wyższych części dol!nego kompleksu serii i1:as.tej- pochod2:i.
prawdopodobnie Parkinsonia; znaleziona p:rzeq; Samsonow:icza (1928, 25) w szybiku koło J edl'aiIlki. Być może, z tego również kompleksu pochodzi 'Okaz cyto!\WIIly prnez Samsc:xnowiiCflJa z WyszmonWw1a (1934, 26, ~'tr. 31). --
W :moim 7.!hloirku lIlie ma, niestety, fani jednego okazu-z tej części
-dolnego :1rompleksu il:aS1lego. Opierając się jednaik na 2lll:8IleziSkach Samso- nowicZ8J i na ogólnych 1l"ozważan!i·ach stratygTafiCZltlych sądlzę, że wy'ŻSZą część domego kompleksu ilastego należy już zalkzyć do poziomu PaTkinr-
.sonia parkinsc:mi. '
5. Z piaszczystego kompleksu, przedzielającego główną serię ilastą
na dwie części, ani na pn.-zachodnim, ani na ;póŁnocnym obrzeżeniu nie· '.Zebrano dotychc:zras żadnych sżczątkówfuuny. Znane są one natomiast,
i .to dość liczrue, w południowej części wschodniego obl'7)e!Żema, gdzie w okolicach LUJbieni Samsonowicz (1928, 25), obok fauny małżowej (Leda;
Trigonia, As·tarte cordata), znalazł Parkinsc:mia parkinsc:mi Sow,
Z tego samego wyąu !ZleIbrałem-:~ Parkinsonia sp. (~ gtrtilPY P. paTkin-' .soni Sow.) oraJZ szereg małżów (Astarte d. depressa MiiInst., Pseudomo- -notis sp., Trigonia .a:ff. clavellata i inne).
Jest to 2J8!tem niewą:t:pJ.iwy WJerŻmlśro1c]ikowy, zapewne środkowa część
poziomu P. parkinsO'Tl.i, jak Wyrruka z Ir02iWa2Jań stratygr8lficznych.
Z tego samego kompleksu "piaskowców przedZIiieladących" pochodzi . jeszcze okaz ze studni w Koryciskaich lroło Wien:iawy, kltóry OłZI1aiCZyłem
jako Parkinsc:mia depressa Qu. (Ia!ff. Va!I". pseudCYreineckia Wetz.). Jest to jednak gai1Julll.eklilnterpretowany ldi06ć SZieroko i norowany pll"8IWlie w całym
wezulu środ!lrowym, a naw,et w niektórych swoich odnl'i.anacli wymieniany z gÓM1ejczęści,tego pięltIra. Zlnalezi.en.ie gow tym poziomie meprzoozy wy-
~j podaInemu-oIkreśleniu wiJelku "iPi'aSlrowców przedzielających", alen.ie -Stanowi [["ówrnd.eż atr'gumentu dla j,ego poparom, .
6. Górny kornJPleks dolnej serii ilastej, leżący powyże1 "piaskowc6w
~dziel!ających", dost.a!rczył IllajlioznliJejszych amOlllilt6w wezulu. Pochodzą
one z dwóch miejscowości: z Parczowa (16 okaz6w) i. z Trębowca (1 okaz), Razem jest to rpraJWlie połowa wszystk'ich amonitów ,tego pj.ętra, ooblianych w Górach Święt.olkTzyslkich.
6a. Podstawowa klo!1.ek!cja amonitów poc:hodzi z nJiższej części tego 1rom:pleksu z P:8iIWJbwa, gdrz:Le ze:bmłem:
Parkinsonia subariętis Wetz., P. d. subarietis Wetz., P. d. paTkinso- -ni Wetz., P. friedeTici-augusti Wetż., P.
m.
pseudoparkinsc:mi Wetz., P. de~pressa Qu. vaIr, robusta W,ertz., P. ci. depressa Qu., P. neuffensis Opp., P.
Jerruginea vrur. dorni IIlOV. VaJr. (Dom, 1927, 5, ta/b. 4, fig. 2).
Całość tej fa.UIlly amonitowej mJa 2Xl€ICyW>wanie Clharnkter typowego
zespołu poziomu P.parkinsoni (sensu striato); podkreślony oboonością P. d .. parkinsoni, P. neuffensis i HC2lllym występowaniem P. subarietis.
PARKINSONIE Z DOGGERU GOR ŚWIĘTOKRZYSKICH 3t5
ObeC!ll!OŚĆ P. friederici-augusti, P. pseudoparkinsoni i P. depressa VaJl".
1I'obusta wSkazuje, że nie mamy 'tu do czyn!i.etnia z do'Lną cz,ęści.ą ~ po- ziomu, ale z wyższymi jego. 'Ogniwami. .
Ciekawa i waema tiest obelCin:OŚć wolbrębie ,tego rzes.połJU P. jerruginea var. darni (haJ1"ldrzo odInienna od właścitwej P. ferruginea Op,p.) , która we-
dług Do.rn.a (1927, 5) występuje w wilłirstwach odpowiadających naszemu poziomowi P. schloenbachi. Obecność jej podkreśla f:akt, że mamy tu .do.
'c:zyrueni,a z' górną, la praw1dlOjpooobnie nawet z 'na1jwyżs.zą Clzęścią p01z;iomu P. parkinson~ (s. str.)
Pooobn,y .wruosek nasuwa się rówlIlież .z rozważań stratygraficznych,
gdyż - jak n'otowaliśmy ,poprzedmo - do pOIZl'Omu P. parkinsoni należą
. zarówno piJaslrowce przedzielające, jak zapeiWllle i spora część dolnego kom- , pleksu serii :i.Łasitej. OzinIaaza to, że potnfużej watrSltwy, z 'której pochodzi 'Opi- sywana fauna, leży blisko, sUumetl'lOwa seriJa, którą wypada lt"ównież zali-
czyć dlo tego poziomu; jesteśmy więc Illiewą1Jpliwie w jego. n1ajwyższ.ej części.
Wn1'DS'ki zatem OPaJI"te na pirZeSłankach bio.sitratygraficżnych i stra- tygraficznych zgodnie potwierdzają słuszność zaliczenia niższej części
górnego kompleksu serii ilastej do górnej części poziomu Parkinsonia par- kinsoni {s. str.).
6b. Wyżej :Leżąca, gÓ1'!lla część omawianego kompleksu sem 'ilastej m'Pewne naweży już do mboclmego ptoz.i:omu śroolrowlego werulu z P. schloen-
bachi.
Fau:na zebrrana z tej ,~ęśc'i. iłów joest j ema:k bardzo uieliczna i nie-
wystarczająca do ścisłego omaczenia wieku. PDchodzi stąd jednalk' olkaz z Trębowca, oznaczony jako Parkinsonia aff. radiata Renz. Wydobyty Dn
Wstał z prnewarnstwireń piaszczystym w iłach, leżących pooliżej doilnej sel1'ii poIdwap,ieniaków.
Parkinsonia radiata w odmiame stwlierdzonej u nas (por. DO!l"Il 1927;
5, tahl. 5, fig. 3) występuje w p021iomie P. schlóenbachi, a więc pnemaWiia za poprnedmo wypOlW'1edztianym rwn:1os!lciem co do wii€ik.u teÓ części serii ila- .stlej. Nie
Jest
to jed!naJk paś.irrlsoo'ia, [której definicaia gatunikÓlwa li. majo-mość jej ~ięgu piO!OlOwego byłyby na tyle diobrze tZIIllalne, alby, Ojpierając się na pojedynczym znalezisku, przy Ibraku innych 'amDnitów mO'Żna ją
było uważać za wystarczającą tło określenia porziomu. ' TYlPowa P. schloenbachi występuje ~ednio w SlbrQPie tej części
serii ilasrtetj, w samych iłach nie była jednak dotychczas zn!a:leziona.
C. Seria dolnego podwapieniaka
7. Z serii dolnego podwa.pieinJi.aJka pOchodzi 9 amO!ll1rtów, z tego. 6 oka- zów nadających się do omacoonia. Pomyślną, dIla usmlama wieku serii
316 STEF AiN ZBIGNIEW ROZYCKI
okolicznością jest, że fauna tapóchodzi z czterech dość o.dległych od siebie
miejSClQlWlOiŚci i pOZlWa1:a po1Jwierdzlić przyjętą hipotezę iI'Qboczą o równb-
Wliekowości do1m.ego podJwapie:nia!ka na wschodmm, północnym i pn.-za- chodnim dbrzeżernij,u.
Z na,jlIliżsrz.ej części. dolnego. PQdwap!i.etn!iJaJka z Zas1molIliia, Zakiościela
i Dęboll'Zeczki poohodzą róŻille odmiaJny tego samego gatunlku paIrldmsonii:
Parkinsonia schloenbachi Schlip!p,e, P. schloenbachi Dom. '(non Schlippe).
Obie lOdm.dJany 'chairaktteryzują górny poziom Ś!rIodJkiowego wezulu z P .. ' schloenbachi.
W wyższ)'{!h ławicach tegoż podwapie:niaka w Zastrooriu i Z&~ościelu znallazła :się Parkinsonia eimensis Wetz., :lm;óra moe:e występować za,równo w poprned!rriQ wymienionym porz::iomie, jak [ wdo1nej części następnego, młodsZ'ego' pozii.omu z P. wurttembergica.
Wresz:cie, w jednym co prawda lty11ro'przy;pad:ku, w NiemOljewliooch, z górnej części 'tej samej serii !pochodzi pa'l'lkinsoo1a, której ozn.ac.renie gatunkowe waha się między Parkinsonia wurttembergica i P. ferruginea.
Jednaik w obu ip!I':lwadkach :maczenie stratygraficzne tego oIkaZIU byłoby
ptrawtie Jecłrliakowe li, wSkazywałoby na ihc;tru.'enie w obrębie dolnych' pod- wapieniakórwoo lIlajmniej d:ol.nJej części poe:. P. wurttembergica, a więc już
górnego W1eZlUlu. .
8, W iłach leż~Y'Chrporwyżej dolnego podwapieniaka ~adJn.:ej faUilly dotychcz:as me zna:leziorrrQ. DlaJteg;o. też sprawa ich fZlaIlicżlenia do gÓI1nego wezulru, czy też do dolnego ,baJt,o.nu jest zupełrn.ie otwarla.
Górną gramllicę wezulu mOlŻn1a rówrrrie dobrze jpll"zepl'lOwadJzić w sllropie dolnego podwapteniakJa, j'ak i wy:hej zaHcza1ją.c do tego piętra j,esIZlcze wyżej leżącą waJrSfJwę iłólW. Potrierważ jed!nak faUlIla poziomu P. wurttembergica.
pojawia się doip!i.ero w górnej części dolnycll podwalpi,eniaJków, Moce zdaje
się obejmują tylko. Ill.iższą część tego pot.iomu (patirz uwagi odnośnie P. alf.
wilrttembergica na str. 338); skłaniam się raczej do tego drugiego poglądu
i górną grann.cę wezulru umownie prze;pmwadzam powyżej wymienionego·
wkładu ilastego.
D. Seria górna piaskowców i górnych podwapieniaków
Serię gÓT!nych pi:aJSlkOlWCów, czy też górnych podrwapienii:aików,
mima:
braku fauny amolllilltowej, zdecydowanie zaliczam. do batOillu. Opti,eram się
w tym przypaJC&u główme na dość licznej, choć na ogół źle Zachowanej faunie małżów i lI."a.mien.iono.gÓW, kitórą zebirałem w iillstych przewaxsltwie- niach górnej serii plaJslOO'wcowej rw .okoJica<:h Ino:włodm., oralZ n:a dość ob- fitej faunie z .różnych poziomów górnych podwapieniakó:w z .okolic Omię
cina., Zasitronia, Wysokiej, Swi.niQWia, Zdziechowa li Lubd.eini (Różydki 1949, 23, str. 232;1952,24). P,rurę gaJtunlków,batońskich mail.azro się również lIla
liście fauny z Sowiej Góry, podanej pIl'Z€Z 8amsonow.Lcza (1934, 26, str. 32).
PARKINSONIE Z DOGGERUGOR ,ŚWIĘTOKRZYSKICH 317
Ogółem z wymienionych miejscowości pochOdzą:
,Acanthothyris spinosa Sch.
lJ.hynchonella alemanica Eoll.
, " ferryi
Des!.
;,concinna Sz.
,Burmirhynchia SIP.
Pecten (Chlamys) ambigua Miinst.
i, wiele innych.
Pecten (Chlamys) dewalquei Opp.
Pecten (Entolium) ryphaeus d'Orb.
, Cucullaea clathrata Lam. ,
,,,
concinna Phil1.Astarte cordata Fr.
, Pseudomonotis echinata Sowo
,r", Jednak nie cała seria górnego pod'waptendra:Jka należy do ba,1iotnu.
W na,jwyższej jego cz,ęŚCli, ltla SOIWi!erj Górne ;koł!o Cmi'elowa:,S~on:owicz
znalazł ni:ewątpliwą ~arunę 1relO'Wetju., któtrączęściOlWo :m.tałem oIkaz.ję ozna-
crz.yć (Samsonowi'CZ 1934,26, str. 32). Są wśród niej talk ,niewątpliwie dol- no-!kellOwejsltie gatunki, jak: Macrocephalites tumidus ReiJri.., Hecticoceras ' pompeckii Par. & Bon. i Phylloceras aff., kudernatschi Waag.,
Nielimny ten' zespół zwpełruie Żctecydowanie przemawia 'za wiekiem dol!no-keQowejSkim, ,a naiWetnasru'Wa przypuszczenie, że są rtu zapewne
TIe!P~erZientow:ane dba jego poz-tomy (poz. Macrocephalites typicus ~ pOlZ.
Sigaloceras calloviense).
DoJJn:o-Jkelorwejską faunę zebrałem rówtnież z najwyżS1llej części gór- nego podwapieniaika w okolicach SwiJniowa .na wschód od Zastronta koło Wyso.k.tej. SJPisu tJe(j :IlaUJIly jednJaik obecnie me posiadam.
E. Seria graniczna między jurą' środkową i górną
Z wa!I'Stw leżących pOwyŻlej górnych ,podwapienia:ków, a w spągu
serii wapierunej gÓI'lIlej jrury, ud:ało się znaleźć dotycl}czas f,a,unę w jednym tylko prUllkcire ikoło Swinn;ej w Op'Oczyńskiem (Różycki 193~, 21, sUr. 51).
Nieznarna jest O!rna: poza ttym .nigdzie na ciQJłej' dług'ości północnego i wSlchod'-
niego dbrzeżen.i.a Gór SwiętolkrzySlkich. '
W cr:-óżowy.ch
a.
smryoh wapi;eniach z glaukonitem ze Swinnej zebra-łem bogatą fa'U!llę głowOltl!ogów górno-Jkelow.ejskich, skłald:a~ącą się z prze-
szło 200 okazów.
Z 'OZI1aCZQlll:ych 'ki'Hrudzi€sięciu gatunków raJmOlniJtÓW zacho:wał się tyll- ko spis ,lcl.ikunJaStu stratygrafic.mie najważniejszych gatunków:
Stephanoceras (Erymnoceras) coro- ,natum Brug.
Reineckia anceps Rem.
Kosmoceras jason Rein.
" pollux
Rem.
," CYl"'natum Schl.
Hecticoceras cracoviense Neum.
H ecticoceras rossiense Tedss. '
" punctatum Stahl.
" lunula Ziet.
" metomphalumNeum.
Perisphinctes sp.
mv.
(p0ll1.ald 20 gat.) Peltoceras athleta PihiJl.Qu~nstedtoceras sp.
, i
318 STEF.AN ZBIGNIEW ROZYCKI
Zespół ten, ZIail'ÓWIł1:0 SfWYlIl Składem gatUJnlmwym, j aik i chaa:akterem ekologicznym '( ogromna p~ewaga Hościowa głowonogów, nieliczne zaś małże i ślimald) , przypomina żywo "warstwę bu~astą" okolic Częstocho
Wy, choć SJkałama tu arieco lbdmienne wykształcenie !l:iItoilogic.zne, a fauna :nie jest tJakskiom.oootrowarra w cienkiej, lCHlrucen.tymetrowej Wlarstwie.
Wiekowo fauna$winnej pr-:aIWie zupełnie dokładmie odprOlWiada wy- mieniOlIle1j wwstwie ~arr:u częstochOtWskiego. Mamy więc ,bu !re'p~n
towany poziom Kosm. jason (Kosmoceras jason, Erymn. coronatum, Rein, anceps), poz. Kosm. pollux (Kosm. pollux, Hect. puncta.tum, Hect. craeo- viense), po.z. Kosm. duncani (Kosm. ornatum, Hect. l'll:nula, Hect. rossien-
se),.a nawet zapeWlIle i najniższy dywez(Peltocera.s athleta, Quenstedto-
ceras sp.).
WNIOSKI
OpiOOlCOWaIIlie fauny amOiIli:fJowej doggeru świętokrzyskiego pozwala
wysnuć następujące w.nioslti:
~. Na1staJrsrze ogniwa serii dogge!ru świętokrzySkiego (piaski i pia- skowce SlPągowe), rozpoczynające trailsg;resję marza jury środkowej na tym ·terenie, zarówno na wschodnim, jak i pn.-wschodnim obrzeżeniu>~
mileżą do wezulu dolnego (poz.Strenoi:!eras subfurcatum i poz. Garantia- no. garantiana), są więc :znaczm.ie młodsze, niż w doggerze częstochowskim,
gdzie ,tramsgresj ę rozpoczyna aaletn.
Wymieniona S1eIUa spągowa dogge:ru świętokrzyski:ego leży illJie2Jgod- Il!iie 00. S'tJairszych utworuch (na zdysIo1rowlanym liasie).
2, Dolna seria llasta doggeru świętdkrzyskiego reprezentu1e naj-
wyższy pożiom. wezIUJlu dofu~go (poziom Subgarantiana tetragona) i cały
we:zul śrOldkoWy bez j·ego częśCi naj~j r(gór:nej części JPOtZlomu Park.
s c h l o e n b a c h i ) . · ,
3. Seria dd1nego podwapte'liriaka obejmuje najwyższą część ŚTod':"
kowego wezulu (górna część parz. Park. schloenbachi) i wezul górny (poz.
Park. wurttembergica).
4. Serie [pi<asikowców i podJWJaprl.enilruków gÓI'lIlyiCh (łącznie z podJwa':"
pńenfukami dohnymi m1icza;ne dlottychczas doke!oweju) należą do OOrtlOll1U.
Jedyme lI1ajwy.żslm część gÓrillyJCh pod!wapienrl:aków należy do kelowej u dolnego.
5. Kelowej górny Tepl'€Zell1tO'WalIly jest w facji wap1ennQ-'ma.rglistej i glaukonitowej, 'Odmiennej od racji poidwapieniaków panującej w gór- nym doggeI"Ze.
6. Zarówno w pod'Wla!pi:eni:akaiCh: dtoU.nych, jak i występujących na ich wychod.niach pi8.'Skach·że1azistych występuj e faUlIla górnej części we-
zuru
(poz. Park. schloenbachi ipoz.
Park. wurttembergica) ..PARJKJNSON:llE Z DOGGERU GOR ŚW.IĘTOKRZYSKICH 31(f
Na !Cfr:odzerpaleontol-ogfuzno-s1IDatygrruficmej 'potwiell"dza slię zatem poprzednio wypowiedz:ialIly WIni,osek (1939), że piam żelaziste środikOlW1ej
jury świętokrzyskiej są jedynie pTod'Uktami pochodzącymi z wtórnych tmian, którym uległy podwapieniaki. Z pUlIlktu widzenia stratygrafii piaski że1:az.istesą -ścisłymi odpowiedn.i'karrni podwa:pieniaków.
7.' Rozwój facjalny doggeru świętokrzyskiego wykazuje dość
7.illBJCmJe' różmirce z rejonem częstacho'WSkim, ma II1atomiast macZllllie więcej
cech wspólIDych z jurą śroidikdWą KujaJW.
OPIS WAZNIEJSZYCH GATUNKOW AMOiNITOW WEZULU Z DOGGERU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
W tej części pracy podaję opis wa2miejszych gatunków amonitów wezulu, znalezionych w doggerze świętokrzyskim. Nie jest to jed:nak opis
pal~y, jak może mogłoby się wydaiWaĆ z u:kffidu tej części
pracy.
Opis gaJbu.nlków z przytoczeniem synon:imHci i poróWIlalllie ' moich okazów z innymi op:islaJnymi OISdbmkami danego gatu:nlku ma jedynie s1la- nowić materiał dokumentacyjny, który chociaż w cżęści musi zastąpić
lukę powstałą wskutek miszezeniaoryginałów. W razie potrzeby Oipisy te chociaż częściowo umożliwią Tewizję i unowocześnienie oznaczeń.
'Z drugiej strony, z uwagi na Jto, że na ~h okazach O!pierają się dał~
sze wruoski stfJratygmficme, uważam za Jroniecme, aby ten podstawowy
ma1eri:ał faOOristycmy został w możliwie wyozer:pującym stopniu porzmany.
Przy opisiJe poszcrególnych garlrunlkówdołąCfZlOlIle ZIOOtały uWaJgi tyC'Zą~
ce się stanowiska systematycznego o,pisywaJIlych cxkazaw, ustalenia syno- nimiki gaJtwnrku i cech defilIlLująrcych lUlb odróżniających od: siebie'iposzcze- gó1m.e gatunki lub oidnu:any. Sąjdzę, że uwagi !tego rodzaJju mogą być uży
teczne dla kolegów, któr.zy:będą ~mOWJa1i się orlll'laczan.iem okazów z ro- dzajów Parkinsonia i Garantiana.
W pracy tej w zasadzie op1ermn się :na ilit€!l"atune rpałecmtolo~ej
rprzed !TOku 1939 i lI1!ie karzysta.m z /PI"ac późn1e:jszych, tpOworuję się b0- wiem tyl'.ko na te prace, z !których kOłI'Zystałem przy .opisie okazów 'W11ledy, gdy miałem je jeszcze w ręku. Wprowadzame maJberiałów z późniejszych
prac, !które tnie były konfrontowane z okazami, uważałlem za !ryZykowne.
Fauna amonitowa wezulu święto'krzyskiego jest w zasadzie bardzo
zbliżona do lepiej znanej i o wiele bogadszej faunyamoni1Jawej teg.o same- go wieku z doggeru częstochowskiego. Mamy rt;:u jednak do zanotowania
parę ga:bunków, nieznanych w 1mntym. rej'OI1.ie. Są to pr.z;ede wszystkim strenOCe1"asy, nie notowane w jurze polskiej nigdzie poza jurą szczecińską, gdzie opdsywane były z głazów :na:rrrutowych, 0Il"aZ Apsorroceras i niektóre gatunki rodzajów Garantia:na iParkinsonia nie roopozna.nJe dotychczas
:320 STEFAN IZIB'IGNIEW ROŻYCKI
w·rejOlIlie częst.och.01wsikim, chociiaż niewątpliwie. i tam: rÓWlnież wystę
pujące;
. Cała faUlIl,a amonitowa wezuru poiJ.s1k.i.ego wykazuje daleko 1ldącepoo-' .dobieństw1O z f,anmą doggeru LasU TeutobtiTSk:iego i Jury Sz'wąbsk!iJej,skąd
też opisane zrostały iI1!i.email wszystkzi.e· występująceu:nt~ gaitwnk:i:, z doŚĆ
1iobrym wyznaczeniem ich zasięgu sbratygrn:fiIczneg.o;UłaitwjJa·,1lo' W dużym
sltopn5.u o!kreś1'anie wieku naszych zespołów :fJaJuruisJtycznych, a n;ą:~V1ęt
w
n,iektóryCh przypadkach porzmała opiemć się nlal poJedynczych ziIlał~'Zisik;ach bez ~k!a. !PO!pe11n'ie.ruiJa większego błędu. .
Fauna nasza zlbliżona jest również do fauny jiUry środkowej Zagłębia
Danieokiego, z 'którym ma kilka gatunków wspólnych (np. Parkiw;onia
~ubarietis) OOarL do faU'lly K8JU!kazu (Dagesta.n), g.dzie jednak obdk:parkin- sotJi1 (P. parkinsoni, P. pseudoparkinsoni, P. radiata, P. densicosta) poja-
Wiają się ba,rdzo lilczne phyllocelI'lłSy,iTza'Clkiie z kolei u' mis. '. . .'. ,.,
Strenoceras subfurcatum (Schl.) Ziet. var. oolithicum Qu.
1830. Ammonites subfuTcatus; Zietelll C. H., 34, ,tabL 7, mg: 6, s: 10. . . 1924. StTenoceTas subfuTcatum; Bentz A., la, oo:bl. 4, fig.: l, s. 138-139 (łącznie
z'·sy..: .
n~ą). . .
1928. StTenoceTas subfuTC!at'um; BenJtz A., 2, taJbl. 14,' fig. 1, g,150'-15L, ' .:
Z
najlJl:i:ższych
ogniw Idioggeru pn.-wschodniejczęści OIbrzeżenia m~
'ZozoiCZll1ego Gór SwiętdkrzY'sk.i:ch udało mi się zebrać kiJka okazów am0-
nitów, kltóre ipochodzą 2'le studni p~.zy ~l'iodzi.e oIb. Gawora we wsd. Orłów,
położOlllelj w odaegłości 2 km (l1Ja ~achód od osady J astrząib. Studnia ta. już
na nieznacz:nej głę'bolwści Wiesz}a w . j'asne, ikruche, m-obruoziam.iste pia- skowce, leżące u podStawy całej serlJi. jury brunatnej i .:pOlkrywająoe bez.-
pośrednlio różne agnilWa utw.OII'ÓW liasowych. . .
Spośród zebranych w Orłowie .okazów do ścisłego .oznacZenia narla~
je się tY'lko jed'elll, l'lJachowany j1ako jedhostrormy odlew negatywowy, 1Uł
którym widoczny jest pełny odcisk zewnętrmy jednej str.ony arru>nita .oraz odWew wewnętV'Zllly części sta:rszego zwojlU.
Wymiary teg.o ~ .. są następujące:
średniCa wysOtkość zwoju gnubość ~OIju szeroOlkość pępka
ok. 31 mm (1) 10 " (0,32) ok. 9,5" (0,3,1) 12 " (0,39)
Pmekrrój lZWoju 7lbliżony do kwadr.aJtowego. :Soki zwoju lekko .zac-
krągJ.one. Zewnę1rr'zn'a (hrnuszma) część zwoju ,przypłaszczOiIla i od boków odrlzie1OiIlJa zaŁamam.tem prawie 'POfd kątempr:ostym. 2·ebraniettnal zUipeł
me proste, 'dobrze zaJrySoWaIllJe, pmebiegaJją prostolin.iJjn.iJe, bezzallaa:naIl.
i zagięć; Bibka'Cji żeiber na ·bdkac:h. nli.e ma, jerlyniena stronie brżtusrznej
PARKINSONIE Z DOGGERU GOR SWIĘTOKRZYSKICH 321 co 3-4 żeibra główne p'OIjawiia się jedno żebro dOdatkowe. Na wysokości załamania się mrysów zwoju, niecopOIIliżej linii podawiania się żeber do- da tkowych, dO/brze wirdiOlC.ZiIly szereg okrągłychwyTaźn.te zaatkoontowanych , guzów. Drugi szereg guzów, równej wielkości' ja!k poprzednie, występuje
już :na spłaJSZCl2lOIlJej zewnętrm.ej' powierzchni zwoju obrzeżając diOIbrze
wyraJŻOOlą bruzdę.
ZaTówno cechami rzeźby, jak i kształtem zwoju i stosunkami wy-, miw-ów Okaz ten do'brzJe odpowiada gatwnkowi Strenoceras subfurcatum Ziet.
Okaz z Orłowa lITaJbax.dzie:i jest zbli7xxny do opisanego pO!llOlwtnie przezBenJtza (1928. 2,
m.
150-151, tabl. 14, fig. 1) okazu Schlotheima (1820), pochodzącego z "Subfurcatetnschichten" z AUe!I"ooch (Bawaria) , f podobnie jak tamten zbliża się do Strenoceras subfurcatum VaT. oolithi-' cum Qu.Strenoceras subfurcatum Zie1. chaJraikteTyzuje wyromia!l1Je w pół
nocnych NieIncl2'Jech "SulbfUlrcaJtenschicllJten.", odpowi'adające "Bi.fUl'~
catenoolith" Szwabii '(Braun Jura, olberes a). Według Bentza (1928, 2, s:tr. 157) w Bielefeld występuje on. w całej serii "Subfurealtenschichten'~
i nie przechodzi już do wyżej leżących "Psewdogarantienschlchten". Stre- ni>ceras subfurcatum vaT. oolithicum Qu., Ido kJtórego z\bliżon.y jest nasz
o~z, Beri'tz (1924, la; 1928, 2) wymienii:a z obu wyTóżmo!Ilych plI'Ztez niego
<!Zęści "SubfurcateIlschlchte.n". Jednak !I1ia podsi1JaJWie pó:źm.iejszych badań,
opartych lIra rewizji k!lrusycznych profilów Quenstedta, Schmidti'1l (1930, 29) dzieli te wail"stwy na trrzy częścli [ wymi,erua Strenoceras subfurcatu,""
V'alr. oolithicum Qu. tylko ze środkowej części ty,ch warstw, starszej niż po- ziom zawierający Strenoceras subfurcatum Ziet. obok Garantiana garan- tiana d'OIrb.
Według !pT.Zy'j ętego przere
:mme
schematu stratygraficznego. doggeru t.a!k:i.e pOłlO!zenie interesuj ącej lIl:as odrntany 'Odpowiada gfu:nej części pozio- mu Strenoceras subfurcatum, leżącego pOOliZej poziomu z Garantiana ga- raritiana i stanowiącego lIliajniższy poziom rwezJUJ:u dolnego.Wetzel (1937, 33) wspomi.r.ca ;o znalezieniu Strenoceras subfurcatum var. oo.zithicum Qu. w Pseudogarantienschichten w Bielefeild, w których
występuje lOn obolk Garantiana garantiana. Spostrzeżenie to \l"07.SZerZa za-
sięg tej OIc:łroia!ny :na nieco mł;odsze warstwy. Jest to jednak !pojedyncze, rzadkie ~lro 1;egoaJmOlITi.ta, 'główny Zlaś .okres jego istniJenia, przypada na wymieniooy wyżej starszy poziom !bez Garantiana garantiana.
Strenoceras sp. ,(ci. subfurcatum Ziet.)
Opr6cz opilsanego wyżej olmz;u, Strenoceras subfurcatum Ziet. ~e
studni ob. Gowora w OTłowiJe zebrałem j~~ paręOlkazówamorutów,a1e
gorzej !Iliż on zochOlW'arnych. Moma Jedynie rozpoznać: że należą one rów-
Acta Geologica Polonica, vol. V - 21
. ~,': ...... ;
