A C T A G E O L O" G": ł "C A p O L ON I 'C ··,A
Vol. XII 1962 No~ 4
.J~ KOTEK
GÓrJlY. 'kinlergd idoIngwołg.
pn.-zachodniego. obrzeżenia mezozoicznego .GÓr . .swiętokrzyskich
STRESZCZENIE: W aparciJu o profile stra.ty,gr~e Stal:miJcy iZarzęci:n4l oraz
~owan,. p!'IOIfil mom.aszow.a Mawwiedkiego, opraoowaoo .biiostratygrafd.ę g(),t.:.
00g0 kimeryd'll j, wołglu doloegtO (ban:oIm) \PIl.-zaohoda:!dego obrzeżenia Gór $w.ię.
toIkr.zy.skicll. W gómym ikdmerydde wyróŻlnitOlD.O c:zJte.ry tpOoZimny biostra.tygraJfiC2ill.e~
Poziom Zaraiskites scythicUB rpodzielono lila dwa ~y. Wy.kazaloo, ~ w· T:a:
~aszow.ie Illiie występują u.twory jlurajskie mOOdaze. od 6rodIImwej części Wołgu dol- n . {środIkowego bcm<mu) i że. u1lwary za.UCZ8llle dOtąd w Pa1sce dio g6:megO. banoo.u i OOl.niego ptlIrbelw· są starszego w.ielru. ZestawiKmo podział stratygntiC7JlIy g6im.ej części pO'leld.~ malmu z ~ednimi podzi1lłami. atraty~aficmymi .i\OO.ycJ?, regionów Europy. Na tle te.g,o zestlliWleniit 'tJZaBadaMn.y deet !pOgląd, że.~mla:s:t 00n0DllJ ;i purbedru ttloaJleży w Polsce lWyromi:ać pięt:ro woł;iańsk:ie (wołg) i w jeg9 oorę'bie ,fe:cję ptlIl"beClk:ą. W rama.C'h !,'IO!ZWaZań paleogeagraf:i,czD.ycll uza.sadnruano· m..iJri.·.
pOgląd •. że w góm.ym ik:imeTydde i w do.lInym WIOłgu mor.re' śiiOddrowej Pol&k.i. łączyłO
się z morzami: Ro9ji 1 !Karpat.
WSTĘP
Niniejsza praca jest poświęcona syntetycżnemu omówieniu· stra~
tygrafii górnego kimerydu i dolnego wołgu pn.-zachodliiego,
a'
Ściślej"":"";' pn.-zachodniego i północnej części zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór SWi.ętokrzyskich.· Badania nad utworami tego wieku rązpocząłęmprzed trzema laty, a niektóre wyniki tych badań przedstawiłem w kilku publikacjach (Kutęk 1961a, 1961 b, 1962a, 1962bj Kutek & Witkowski w· druku). W niniejszej pracy streszczam m.in. obserwacje l. 'poglądy przedstawione w tych dawniejszych publikacjach. Zarazem jednak
prostuję niektóre moje. dawne poglądy, przedstawiam nowe obserwacje i opinie" oraz dodaję pewne poglądy, z zakresu terminologii straty- graficznej.
Moje badania nad przedstawioną tu problematyką będą kOJ;ltynuO':' wane. W Tomaszowie' Mazowieckim np. zostały one dopiero zapoczątko
Wane. Zebranie dostatecznie licznej kolekcji amonitów wołżańskich,. na ...
dających się do paleontologicznego opracowanj,a, pochłonie jeszcze wiele.·
JAN KUTEK ·
czasu. Obecna publikacja przed$tawta więc w zasadzie jedynie wstępne wyniki. moich badań.
Przedstawione w niniejszej pracy koncepcje stratygraficzne, a w dużej mierze równieżpaleogeograficzne, są oparte na opracowa- niach fauny amonitowej. W górnym kimerydzie i dolnymwołgu Polski
występuje liczna i różnorodna fauna amo~towa. Jej szczegółowe opra- cOwanie może mieć duże znaczenie nie tylko dla stratygrafii g6inego malmu samej Polski. Ponieważ w polskim górnym malmie występują
wspólnie amonity typu wołżańskiego i tytańskiego, Polska zdaje się być
~rajem, gdzie istnieją największe . w Europie możliwości szczegółowego
zestawienia podziałów stratygraficznych tytonu i wołgu. Trzeba jednak
podkreślić, że. opracowanie zwłaszcza amonitów dolnego wołgu Polski nie jest łatwe, a to z kilku powodów. Amonity występują w polskim
wołgu licznie, lecz w złym stanie zachowania. Poza wymagającą nie-
wątpliwie reWizji pracą J. Lewińskiego (1923), nie ma dotąd żadnych
gruntownych opracowań paleontologicznych polskich amonitów woł
żańskich. Pewne grupy amonitów wołżańskich, np. Virgatinae,. nie zosta-
ły dotąd opracowane dostatecznie wyczerpująco również poza Polską.
W tym stanie rzeczy musiałem rozstrzygnąć problem, czy dołączyć
do niniejszej pracy opisy i figqry niektórych amonitów. Zrezygnowałem
z tego, sądząc, że publikowanie prowizorycznego opracowania
Po
częścitle żachowanych okazów przyniosłoby więcej szkody, niż pożytku.
Pewne uwagi o niektórych amonitach wplatam w opisy profilów stra- tygraficznych. Staram się przy tym bądź podać w skrócie cechy oma-:
wia.pych amonitów, bądź wskazać na figury podobnych· amonitów, za~
mie§zczone w różnych publikacjach. Wszystkie nazwy odnoszące się do taksonomii amonitów zostały w tej pracy użyte zgodnie z W. J. Arkel- lem (1957);.z wyjątkiem przypadków, gdy przytaczam nazwy stosOwane przez cytowanych i omawianych przeze mnie. autorów.
Chciałbym podkreślić, że starałem się
w
niniejszej pracy nie wy-ciągać zbyt daleko idących wniosków stratygraficznych z obecności
słabo zachowanych lub niepewnie oznaczonych amonitów.
Ponieważ w górnym malmie Polski nie występują . amonity typu portlandzkiego, lecz amonity typu wołżańskiego, należy w Polsce wy- różruać nie bonon, lecz piętro wołżańskie (wołg). Potrzebę zastąpienia terminu bonon przez termin wołg uzasadniam szczegółowo dopiero w końcowej części niniejszej pracy. W tabeli 1 został zestawiony podział
dolnego wołgu, który stosuję już w pierwszych rozdziałach pracy.
z podziałem bononu będącym dotąd w użyciu w Polsce.
W niniejszej pracy omawiane są utwory górnokimeryd.zkie, odpo-
wiadające poziomom Aulacostephanus eudo~s· i A: autisBiodorensis B. Zieglera ·(1961, 1962). W '9Varstwach z AulacoBtephanU8 były do nie:'
GORNY KlMERYD·1 DOLNY WOŁG
Tabela (Liste) l
Porównanie terminów stratygraficznych bononu i dolnego wołgu Comparaison des tcnnes stratigraphiques du Bononien et du Volgien inf6rieur
447
·Pod7.iał bononu Podzi!lł dolnego wołgu Poziomy amonitowe (Subdivision d" honien) (Subdivision du VoIaien inf.) . (Zones d'Ammónites)
Gómybonon Górna część dolnego woIau
(Bononien supćrieur) (Partie sup6rieure du Volgicn Fpi ... irgatites nJkitilli·
inf6rieur)
8 ·i
. ----I-Środkowa część dolnego wołguVirgalitel rosanmi*
~ćg6ma . d
VI'
j~
(Part' pćri )I
(partie moycnne u o glcn Virgalltes ... irgatusIC su eure inf6rieur) "Ziuaiakitea zaraiskensia"
~.~
i ....
]8
CzędćdoInałł.~j
Zaralakites scythiclIS.'fI} ' - ' ~ (Partie inf6rieure)
.
~li
1:1col
i.:e 'fi
Dolny bonon
~.e.~:i
Najniiazy woli Subplanites sokolo ... i I::) o o (Partie la p)lII buse + S. pseudtJscytlliCflS (Bononien infćrieur) 'O~>'-':;1 'O du VoJajen) Gra...eakl graveliana·
-
• PoziomY dol4d nie wydzielOM w PolIco.
Zouea jusqu" present non dłltinauia en PolOI!lC.
dawna wydzielane bezpodstawnie, jak to wynika z prac B. Zieglera, albo poziomy A. yo i A.·psetulomutabilis (Salfeld 1914), albo jeden tylko poziom A. pseudomutabilis (Arkell 1956). W rozważaniach, nawiązU
jących do różnych dot}rchczasówych publikacji, nie mogłem pominąć określenia - poziom "A. pseudomutabilis". Nazwę tę biorę niekiedy w cudzysłów, chcąc podkreślić, że nie dotyczy ona tylko tej części warstw z AtdacostephanU8, w których występuje istotnie gatunek A.· pseudo~
mutalibis. . . . . .
Niniejszą pracę, podobnie jak moje poprzednie. prace, dotyczące
stratygrafii górnej części polskiego malmu, wykonałem w Zakładzie
Geologii Dynamicznej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. dra· Edwarda Passendorfera. Za pomoc i życzliwość, okazywaną
mi przy wykonywaniu wszystkich tych prac; składam mu
w
tym miej- scu wyrazy gorącej wdzięczności .. Poważne znaczenie dla powstania niniejszej pracy i . doboru zawartej w niej problematyki ·miały zachęty i rady, które zawdzięczam doc. drowi Zbigniewowi Kotańskiemu. Istotne dla moich rozważań stratygraficznych są niektóre amonity, znalezione i przekazane mi przez dawnych magistrantów Zakładu Geologii Dyna- micznej UW, mgr Ewę Pszcz6łkowską i mgra Jana Pruszkowskiego.Mgrowi A. Witkowskiemu zawdzięczam możliwość zapoznania· się z pro- filem stratygraficznym Zarzęcina. Wszystkim wymienionym składam serdecznep«?dziękowania.
JAN· KU'i'EK
W Zarzęcinie, ·położonym 6 kIn .na półnOC oa I~;ulelowa ,~d. Pilicąt W dwóch miejscach zostały odwiercone utwory ,górnego ~i-ydu i dol- negowołgU (fig .. 1); Stratygrafię tych utworów opracowałem wsp,ólnie
2 A. Witkowskim (Kutek & Witkowski w druku).
Górny kimeryd
W jednym z wierceń w.'Żarzęcinie zosta,ły odwiercone utwory ki-.
merydu o miąższości 27 m, w drugim wierceniu zaś utwory o miąższOści
11 m. utwory te są wykształcone w postaci jasnoszarych margli o gład-, kim przełamie, zawierających nieliczne wkładki ciemnoszarych iłowców.
Przeciwnie niż w utworach·· wołżańskich~· we wspomnianych marglach niemal wcale nie występują małże. Amonity są w marglach pospolite. i . jedynie z naj niższej części odwierconych utworów kimerydzkich Iiie zdołano zebrać amonitów (tabl. I). .
W utworach górnego kimerydu występują liczne amonity z rodzaju Aulacostephanua. Większość z nich reprez~ntuje gatunek A. volgemis (Vischn.). Kilka fragmentów amonitów odpoWiada prawdopodobnie ga- tunkom A. undorae (pav!.) i. A. jasonoideB' (pav!.). .
Ponadto występują tu V:i.rgatosphinctinae z dwudzielnymi żebrami
Q dość nisko położonych punktach podziału. W tych· fonnach żebra
pojedyncze występują podrzędnie, sporadycznie zaś żebra trójdzielne.
Na kilku okazach widać apertury posiadające uszka. Virgatosphinctinae z dość gęstymi żebrami odpowiadają formie Pe1isphincteB virguloides A. Pavlova (1886, pl. 7, fig~ 3>., której D. I. Rovajski (Rovajski & Flo ...
renski 1941) nadał nazwę DivisoBphinctes 8ubmagistri. Inne fonny:z Za-
rzęcina, z rzadszymi żebrami, należy· odnieść do innego gatunku.
W jednym miejscu natrafiono na amonity z nadrodziny Haploce- rataceae (z rodzin Oppeliidae lub Haploceratidae).
W warstwach o miąższości około 2 m, .stanowiących najwyższą część górnego kimerydu, występują Virgataxioceras spp. Amonity te
zjawiają się· w wierceniach w Zarzęcinie już 1 m poniżej i występują
jeszcze 1 m powyżej najwyższych punktów występowania Aulacoste- phanus spp. Zwoje wirgataksjocerasówsą zrazu pokryte gęstymi żebra
mi dwudzielnymi, następnie zaś wykazują ataksjocerasowy i w końcu wirgatotomiczny typ urzeźbienia. Niektóre' wirgataksjocerasy z Zarzę
cina są podobne do formy DivisoBphinctes faZ~ D. I. Rovajskiego (1941, pl. ~,fig. 6-8). Wśród wirgataksjoceras6w z Zarzęcina można by prawdopodobnie wyodrębnić kilka gatunków.
Jeden z wirgataksjoceras6w z Zarzęcina, wyjątkowo dobrze za- chowany,. wykazuje na długości co najmniej połowy skrętu wyr!łŹD4
GORNY KlMERYD I DOLNY WOŁG
Fig. 1
S2lkic rwyBtętpoQlwaalia utwor6w., ~ydu 1 w~ w za.cbodlnlm obrzeżeniu Gór . ŚWiętoim'zys:ld.ch
l st~ l\lItwIocry Jm-y, 2 'W'!II1'8fIwy sbottmJ.clk:ie; 3 g6.r:na część g6nneg.o ikimery'dlu, 4 ddIala częAć dolpego WOtłgu, 5 ~a część dolnego woŁgu, 6 kreda Carte schematlque du Klm4!rldgien et du Vołglen. ln!er1eu.r dą!nS Ul :bordure ouert
des Man.ts de ~ Croix
1 dllpóts )UJ."IIłssiqu.es iPIU8 aalciens, 2 oouches de Stobnica, 3 partie supllrleure di1 K.imllifdglen su,perlEIIlr, 4 !partie Wllrieure du Volgien inferieur, 5 partie
ttIoQyeooe du VolgilE!lll W6rieur, 6 Crll~
450 JAN KUTEK
rzeźbę ataksjocerasową. Na okazie uwidac%Ilia się wyraźnie przechodze- nie żeber poliplokoidalnych w żebra wirgatotomiczne w~d.ług schematu podanego prli:ez O. F. Geyera (1961a). Wspomniany okaz zdaje się o wiele lepiej odpowiadać definicji rodzaju Virgatazioceras podanej
przeż W. J. Arkella (1953), niż południowoniemieckie amonity z grupy V. setatum (Schneid) i rosYjskie' amonity zaliczone do gatunku V. faUax (Ilov.).
D~lna część dolnego wólgu
Najniższy wołg
Utwory najniższego wołgu o maksynullnej iniąższości około 16 m są w.yks$~.onew·. post~ci ciem1l:QSzarychi~·n,ie.comikowych iłowców margliStYch,· ·przecą~cych .. Spor~uiy~~.w· margle .. ·W utwora$ tych występują' Subplanites spp:··NtektÓI'e ·ztych amonitów wykazują podo-
bieństwo do jednej z form ·opisanych przez D. I. novajskiego pod nazwą
novayskiil klimovi (1941, pl. 21, fig. 40), inne zaś amonity z Zarzęcina są podobne do l. pseudosCythica Ilov. i l~ ianschini Ilov. Trzeba zazna- .
'czyć, że w najniższych i· w naJwyższych warstwach zaliczonych w Za-
rzęcinie do naj niższego wołgu nie natrafiono na oznacza1ne amonity.
Poziom Zaraiskites scythicus
W utworach poziomu ZaraiskiteB scythicus zostały w Z8rzęcinie
wydzielone dwa podpoziomy.
Utwory dolnego podpoziomu są wykształcone w postaci ciemno- . s.~~:'ych i mikowych iłowców, przechodzących miejscami w takież fuargle.
W utworachtycb. Występują fóri:i::lyZ. BcythicUB (Vischn.) z' trZema że
brami w wiązkach wirgatotomicznych oraz amonity podobne do Michal- skia miatschkoviensis (Mich;) (Michalski 1890, pl. 9, fig. 10). W dolnej
części omawianego podpoziomu występują Haplocerataceae, a w górnej
Części podpoziomu znaleziono dwa okruchy amonitów,_ należące być może
do Virgatosphinctinae.
Ciemnoszare i silnie l;D.ikowe osady górnego podpoziomu -są wy- kształcone w dolnej części w postaci iłowców marglistych z wkładkami
margli i wapieni marglistych, w gÓrnej zaś części z przeławicających się-
. iłowców marglistYch, margli i wapieni marglistych. Górna granica oma- wianego podpoziomu jest erozyjna; mld mą leżą osady neokomu. Miąż
szości zachowanej części podpoZiomu wynoszą w wierceniach
w
Zarzęeinie 23 i 26 metrów.
W górnym podpoziomie występują Z. 8cythicus (Vischn.), Z. quen- 8t.edti (Rouill.) i Z. zaTaiSkensis (Mich.). 'Niektóre wiązki wirgatotomicz-
ne'
Z. scythicus mają 4 lub 5 że~r._ O~azy Z. quenstedti z ZarŻęcina nieGORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 461 pdpowiadają forn.rle Provirg.atites aff. quenstedti J. Lewińskiego (192.3, pl. 8, fig. 4 ~ 5), lecz formom Perisphinctes quenstedti A.. Michalskiego (1890, pl. 9, fig. 6 i 7). Nadto natrafiono na okruch amonita podobnego .do Virgatites (Provirgatites?) bohdanoviczi J •. Lewińskiego (1923, pl. ·U, fig. 3),.a blisko spągu podpoziomu na drobny okruch amonita, należącego
zapewne dQ Virga~osphinctinae.
GORNY KllMERYO I DOWY WOŁG WSTOBNICY
Stobnica jest położona nad Pilicą, w połowie odległości między
. 8wejowem i· Przedborzem. Strłitygrafii dOlnego kimerydu i dolnego
wołgu Stobnicy poświęciłem osobną publikację (Kutek 1961a). Poniżej
przedstawiam jej streszczenie,' rewidując jednak i uzupełniając pewne
wyr~oneuprzednio poglądy .
. Stobnica jest jedynym ':rmejscem obrżeżenia Gór Swiętokrzyskich,
gdzie· moma
prześledzić wpOwierzchnio\Vych odsłonięciach doŚĆ ciągły profil litolOgiczny górneg~ kimerydu i dolnej- części dolnego ' wołgu.Materiał faunistycmy przydatny c:'Ua celów stratygraficznych mogłem
jednak uzyskać jedynie z niektórych odsłonięć, a głównie ze studni, totei nie są mi mane amonity z peWnych części profilu utwórów juraj- skich StobnfcY.
W profilu Stobnicy wyróżniłem w pracy z 1961 r. m.in. lokalne poziomy stratygraficzne: z Exogyra virgula, z Aulacostephanu8' kir- ghisensis, z Subplanites pseudoscythicus i z ZaraiskiteB s.cythicuB.
W obecnym opisie profilu Stobnicy zarzucam te nazwy, gdyż mogłyby być one błędnie interpretowane, jako · nazwy oznaczające poziomy amonitowe.
Warstwy Btobnickie
Najstarsze utwory jurajskie. odsłonięte w Stobnicy, są wykształ
cone
w
postaci przeławicających się iłów marglistych, margli, wapieni marglistych i muszlowców z Exogyra virgula Defr. PrzY samym stropie·tego zespołu występują (omaczenia B. Ziegler.a 1962):. AulacostephanuB
(AuZącostephanoceras)eudoxuB eudoxus (d'Qrb.) - Kutek 1961a, pl. 13, fig. 2, A. (AulacostephanuB)'pseudomutabilis pseudomutabilis (de Lor.).- ·
pl.
15, fig. 1 i A. (A.)"pinguiB Durand - p. 11, pl. 12,. pl. 13, fig. 1.Odsłonięte
w
Stobnicy iły, margle i muszlowce wirg~lowe mająmiąższośc 110m. Osady te . stanowią jedynie górną częŚĆ większego .zespołu o .takim wykształceniu lltofacjalnyni, którego dolna. cz~ść jest' w Stob~cy zakryta przez utwory czwartC)rzędowe. Niższe części tego
.zespołu lit~logicznego są odsłonięte w' obr~1;>ie wychodni jury p:rzed- borskiej i radomszczańskiej, gdzie z kolei wyższe części tego zespołu.
JAN Kt1TEK
·%ośtały W rómym stopmu zerodowane przed' albem. W związku z tym
'w'"zachodnifu obrzeżemu "Gór "Swiętokrzyskich W żadnym miejscu nie
moma prześledzić w · odsłonięciach powierzchniowych całego 'zespołu :łłów, margli i muszlowców, Jttórego. miąższoŚĆ przeJataezała spewne
"znacznie 11-0. tn.
Cały. ten zespół, rozwinięty w zachodniej jurze śWiętokrzyskiej i złożony z przeławicających się iłów -marglistych, margli, wapieni mar- glistych i muszlowców'wirgulowych,: nazYwam obecnie warstwami
sta6-
~ckimi. Użyty dawniej pr~ze 'mnie (Kutek 1961a) termin "poziom
, z
Exogyra' virgula" dotyczy tylko odsłoniętych w Stobnicy' uiworów~,·. stanoWiąCych sórnąc::.~ęść \\TlU"StW' stobrrlckich ..
vi
myśl podanej tu defi.- J:rlcji warStw stobnickich, nie należY. zaliczyć do nich wsżyBtkich utwo- ró~' Jurajskich 'występujących w· Stobirlcy.Górna część górnego kim.erydu
Bezpośrednio nad warstwami stobnickimi leżą·
w
Stobnicy utwory.·z : którYch nie zdołałem zebrać amonitów. Litologicznie utwory te są iX>Średnie międŻy warstwami . stobnickimi i utworami, odsłoniętymi w studni 96' {Kutek 1961a). W dolnej części tej studni zostały odsłonięte
czarne iłowce zawierające wkładki ' margli. Znalazłem
tU
Aulacoste- 1Jhamu .volgemh '(Vischn.), . Amoeboceras vOlgae (Pavl.), Amoeboceras-sp.; Aspido~eras spp. i Virgatosphinctinae.
W górnej części studni odkopane' zostały jasnoszare margle· o gład~
~iln przełamie, identyczne z górnokimerydzkimi marglami z Zarzęclna.
Występują (oznaczenia aulakostefanów wedłUg B. Zieglera, 1962): Aula- costephanus (AulacoBtephanoceras) autissiooorensis (Cotteau) .:-. Kutek 1961a, pl. 13, fig. 3,
4.
(A.) volgensis (Vischn.) .;...- pl. 14,' fig. 2 (pars), 3, 14, A. (A.) jasonoides (PavI.) . ...,.- pl. 14, fig. 1 oraz A. (A.) undorae (PavI.) - ? pl. 14, fig. 2 (pars), ponadto zaś - Aspidoceras spp. i Virga- tosphinctinae podobne do Perisphinctes virguloides A. Pavlova{1886~pl; '
'7, fig. 3). Amebocerasy nie występują, zupełnie w utworach odko-panych w wyżsZeJ CZęści studni.
Mi~dzy utworami odkopanymi w s.tudniach 36. i 37 występują utwo- ry, 1:ttóre nie dostarczyły amonitów. Z hałdy,pożostałej po wykopaniu studni .97, zebrałem opróCz amonitów dolnowołżańskich również kilka
okruchówaln~nit6w, :reprezentujących być może ·rodzaj Virgata.xioceras.
Jest wi~cp:rawdopodobne;' że przy samym dnie. studrii 37 zostały odko- pane utwory, odpowiadające najwyższym warstwC?mkimeryduz Za.,-
·fź~ciila.· W tyni przYpac:llru miąższość utworów g6rnegoIdmery.du leżą ....
. cycłi nad warstwami ':i;'AmoebOcercis spp.' Wynosiłaby około 25 m,ą miąż ...
S~()ść"górnókimerydzkich utworów, :młodszych od warstw stobnickich -' 65:"10 tn.,'.
GORNY KlMERYD· l DOLNY WOŁG 45.3
W 'pracy Z ·1961 r;· Wspomniałem, że· w górnokimerydzkich utwo~
rach Stobnicy występują dwie. wkładki sypkich, żółtych mułków:. Obec- nie sądzę,' że mułki . te są czwartorzędowe i dostały. się . między utwory -jurajskie· .dzięki procesom. erozyjnym,. krasowym lub· krioturbacyjnym.
Mułki te zostały w Stobnicy stwierdzone tylko w sondZie lub .ppwierzch- niowej części wkopu; identyczne litologicznie·mułki występują· w utwo- rach podmorenoy.rych w dolinie Pilicy koło Stobnicy, a· w Wierceniach w Zarzęcinie "w górnokimerydzkich utworach nie ma śladów podobnych
.skał .. Wszystko to przemawia przeciw jurajskiemu wiekowi ws~mnia
nych mułków.
~olna część dolne.go wolgu N ajniŻ8zy wołg
Wsżysikie amo~ty naj niższego wołgu zebrane przeze mnie·w Stob- .nicy ~chodzą ·z hałdy pozo~ałej
Po
kopaniu studni 37. W studni tejzostałY . ódSłonięte . ciemne iłowce z nielicznymi wkładkami margli.
o miąższośCi 11 m.
Z hałdy Zebrałem Subplanites pseudoscythicus (IIov.) i innesub-
'planiiy (Kutek 1961a,
s.
149,. pL 17, fig. 1 i 2), podobne do jednej z fonn.novayskia kIimovi llov. (Uovajski & Florenski 1941, pl. 21, fig. 40).
. .~iędZY utworami ze studni 37i utworami z amonitami poziomu Zaraiskites' scythicus 'Występują utwory o riliąższości 3
m,
z których nie·zebrałem· 8riJ.oriitów~JeŚli więc 'w naj niższej części studni 37 rzeczy-
~ście występują najwyższe warstwy kimerydu,· to miąższość najniż
szego wołgu winosiw Stobriiey
JO
m lub niewiele }Vięcej, a więc mniej Wiecej tyle~ co w Zarzęcinie.PoZiom zaraiSkites: scythłc.us
Utwory poziomu Zaraiskites scythicus mają w Stobnicy miąższość około 50m w północnej części Stobnicy,. w· połuclitiowej zaś jej części
. zapewne kilkanaście metrów mniej. Różnica miąższości wiąże się z pena- kordantnym ułożeniem piasków środkowej części kredy ~. utworach poziomu Z: scythicus, wYkształconych' w postaci ciemnych marglistych.
iłów mikowych zawierających wkładki margli' i :wapielii marglistych.
Amonity zebrałem tylko z' dolnej części tych ostatnich utworów; liczą
.cej .23 . ni .miąższości. Większość· tych amonitów· została przeze mnie
1liestetybł~dhie· oznacZona w mojej poprzedniej pracy (Kutek 1961a).
. To;:' że':
w'·
S'tobnicy . Występują amonity z gatunku Zaraiskites scy- thicm : (ViSchn . .), 5·zdaje . się . me· ·ulegać wątpliwości. Dysponuję jedYnie okaiam.i 'będącymi. fragment8mi: skrętów, niemniej widać na nich .rzeźbętypową
dla
Z.·scythicus (Kutek'1961a, pl. 19,fig. 1). Powyżej punkt6wpodziału trójdzielnych i rzadko czwór~elp.ych żeber wirgatotomicznych
żebra zewnętrzne odginają się b81."dzo wyraźnie do tyłu.
Nie należy natomiast odnosić do gatunku Z. _ ~cy.thicus (Vischn.) .okazu. przedstawionego na pl. 20, fig; l, ani też oka~ przedstawionego .na pl. 19, fig. 3 do gatunku Z. ale:rondrae~
Amonity oznaczone zrazu przeze mnie jako Zaraiskites pilicensis (Mich.) ·formy typowe
<pL
18, fig~ 1" i 2), należy prawdopodobnie zaliczyć-do gatunku MichaIskia miatschkomensis (Mich.).
W . opisywanych warstwach z amonitami, zwłaszcza w ich. górnej
-części, występują bardzo licznie Haplocerataceae.
KIMERYD I DOLNY "WOŁG W TOM.A8ZOWIE MAZOWIECKIM
Stratygrafia górnego malmu Tomaszowa w ujęciu J.' Lewińskiego
W okolicach Tomaszowa Mazowieckiego istniały do niedawna naj-o lepsze w Polsce odsłonięcia' utworów dolnego wołgu. Odsłonięcia te nie -tylko pożwoliły J. LewiÓ.skierilu (1923) opracować sżczegółowo utwory tomaszowskiego wołgu pod względem stratygraficznym ,i paleontolo- gicznym, lecz również stworzyć syntezę stratygraficzną i paleogeogra-
iiczną wołgu całej Polski. Dla stratygrafii utworów wołżańskich Pol- .ski, które za Lewińskim przyjęto zaliczać' do .bononu, profil Tomaszowa
.stał się profilem klasycznym. Stratygrafię utworów dolnego wołgu usta- lono w różnych częściach Polski · poprzez ich paralelizacjęz profilem tOmaszowskiego wołgu. Monografia Lewinskiego z 1923 r. nie 'tylko
wywarła bardzo poważny wpływ na rozWój poglądów na stratygrafię
i -paleogeografię dolnego wołgu w Polsce, lecz i w pewnym stopniu na
:późniejsze opracowania polskiej fauny wołżańskiej. Dla autorów zagra- nicznych, zajmujących się stratygrafią górnego malmu' Europy, mono- grafia J. Lewińskiego stała się głównym lub nawet jedYnym źródłem
informacji o stratygrafii. polskiego wołgu.
Poniżej przedstawiam wstępne wyniki moich. badań nad wołgiem
niecki tomaszowskiej, które będę w przyszłości' ko~tynuował~· -NiemnieJ jednak już podczas kilku krótkich pobytów . w okolicach Tomaszowa
:udało się zebrać materiał, który pozwala ująć w nowy sposób· straty-
.~rafię .. wołgu (bononu) Tomaszowa.
. . Przed zrefero~aniein. własnych nowych obserwa~ji :należy się nieco
.zatrzymać nad· pr~dstawieniem poglądów Lewińskiego na stratygrafię
tomaszowsldego wołgu, Jest to tym bardziej niezbęch.te, .że p!>za częścią .kamienipłomów w J~rzostówce nie istnieją już obecnie dawne odsłonięcia wołgu . w _ okolica.ch To~zowa i wiadompści !l litologii i fauni~ ni~któ
rych poziomów , . . tomaszowskięgo wołgu mo~.a . . . . . . . na .r~zie ." . częrpać. . . .. . jedynie
~ J)racr L~wińskiego.
GORNY KlMERYD I DOLNY WOŁG
Opinie Lewińskiego o wieku utworów j1.lraj~kichz . Piekła i w kWe- stii o.becności utworów najniższego wołgu w T9masż9wi~' zreferuję nieco
później. Profil litologiczno-faąnistyczny utworów. wołżańskich odsło
niętych niegdyś pod Tomaszowem przedstawiam natomiast w tabeli 2.
Do tabeli. tej wystarc~ dodać jedynie krótki komentarz.'
Utwory wołżańskie odsłaniały się w okolicach Tomaszowa w Brzo- :stóvyce, Niebrowie iWąwale. Brzostówka jest 'przedmieściem Tomaszo- wa, Niebrów jest położony na skraju Tomaszowa, Wąwałzaś w odleg-
.łości 3 km od tego miasta. Z tego powodu mówii}c o utworach wołżań
skich Brzostówki, Niebrowa i Wąwału można w skrócie mówić o utwo- Tach z okolic Tomaszowa, lub wręcz o utWorach Tomaszowa.
PoziOm I nazwał Lewiński in:aczej poZiomem Provirgatites scythi-
'CUB, poziom II - poziomem z P. alęxandrae, poziom' III - poziomem wapieni: płytkoWych, a pozi,om IV - po2;iom z Serpula coacervata. Po- :ziom IV został ' Wydzielony przez Lewińskiego ze' względu na bardzo .liczne występowanie "!1 nim serpul. które w poziomie III miały wystę
pować tylko podrzędnie. Miąższości poszczególnych poziomów oszacował .J. Lewiński następująco: poziom I - 20-25 m, II -:... 8-10 In, III - po-
nad 28. m i I'IV - 1 ~2 ni.
Z tomaszowskiego bononu J. Lewiński opisał liczną faunę. W ta ...
beli 2 zostały wymienione tylk() niektóre formy, istotne dla moich dal- .szych rozważań stratygraficznych.
Przy uważ~ej lekturze pracy Lewińskiego z 1923 r. można się przekonać, że nie opisał on kompletnego profilu wołgu Tomaszowa,
ponieważ niektóre części wołgu nie były podczas jego badań odsłonięte.
W swym podziale utworów bonońskich na warstwy A-L i poziomy I-IV :;Lewiński nie uwzględnił utworów. StarszYch od warstwy A, sporej czę
Aci utworów warstwy F, części utWorów .poziomu III i \Weszcie utwo.,.
:rów występujących między poziomem. IV i neokomem.
-. Swoją interpretację stratygraficzną 'utworów bonońskich z okolic Tomaszowa' Lewiński uzasadnił następująco. Poziom I zestawił on z po-' Ziomem PrQvirgatites scythicus, ponieważ w poziomie I znalazł on prze- wodnie amonity tego poziomu amonitowego.. Poziom II Lęwiński zesta ...
wił· z' dolną częścią poziomu Euvirgatites vi7'gatus . Rosji, mimo·iż nie
znalazł on w Tomaszowie amonitów przewodnich dla tego poziomu~
Pogląd swój oparł Lewiński na stwierdzeniu 'A. Rozanova (1912), że 'p.1 Rosji P. zaratskensis prżechodzi z poziomu P. ·scythicus do poziomu E~ virgat~, nadto zaś na założeniu, że P. alei:andrae jest~oistYm ga ...
tunkiem, powstałym w wyniku' ewolucji fauny, wirgatytowej w morzu
bonońskim Polski po przerwaniu jego połączenia ze zbiornikiem rosyj- skim ..
. Poziom III J. Lewiń,ski zestawił z g~r~'ą c.z~ści~{po~Jómti E . . virga-
456 JAN KUTEK·
tus i zaliczył,· podobnie jak poziomy .l i II, do środkowego bonop,u .. Po- ziom IV zaliczył Lewiński' do· górnego bOnonu, odpowiadającego rosyj- skiemu poziomowi OlcoBtephanus lomonossovi i Perisphinctes nikiti1łi;.
Lewińskinie' znalazł· amonitów w .poziomach III i IV, toteż ich wiek.
uStalił on głównie poprzez ich paralelizację z utworami' górnego malmU.
pn.-zachodnich Nie~ec.· Istotne prży tym było zestawienie poziomu ·IV z serpulitem Niemiec, który - według Lewińsklego - . mi!łł reprezen~
tować górny bonon.
Kolekcja . paleontologiczna Lewińskiego z Tomaszowa uległa
wę wrześniu 1939 r. zniszczeniu .w wyniku zbombardowania Zakładu.
Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Strata ta jest szczególnie dotk1i, 'Ya, g<;łyż ---: moim zdaniem - dokonane prżez 'J. Lewińskiego opraco- wani~ paleontologiczne. amonitów z Tomaszowa wymaga poważnej
rewi~ji, a zebranie nowej dużej kolekcji amonitów nie jest obecnie w To- maszowie możliwe bez robót Żiemnych, ponieważ nie istnieją już tain
odsłonięcia,. skąd pochodziły amonity Lewińskiego.
'Wiek utworóW ;ura;skich z Piekła
We' W&Chodn.iej oCZęŚaI! 'Dom8B7JOIWa, bl.iSko ~ g:ramcy admdatistracyj;neJ,
Ill,a obaarze daJWllled :wsi. P.ietdo, ~tniały n1egld}'IŚ kamiem.iobny, kit6re zarzu'OOOO jut.a:ned plerwI!i.zą 'WIOIj.ną 9wda1ową •. WYBtąpujące' w ttyoch Ikam:iendołomacb.. sklilr
J. Letw.i~ (1908) dkrE&lił jako żółW II: szarawe, lWnii.e margliBte waplen.ie ~ płytowe z nieUcznymi ziarnkami oolitów i licznymi skamieniałościami, nadający':
mi wapiemdJarn abarakter mus~{:a.· Z wapien.i Itydl wymi.elÓ:f:ł ~ Iliczne ga1nmki małżów d braclllłiQpod(rwo małej wa.rlxlŚd. stratyg.rafiC1JOej oraz okruchy Pe"sphinctes. Najliczniej miały IW wSJPienlach występować e.gzogyry. . . ' W swOjej 1D.OIDIOC1"af.U banioIlIu, z J923 Ir.· Lewiń&kf. . akreślił skały z Piekła jako żółte, oolity.czne 1 ma1'!&1listemusz1orwce, utWorzone gł6wnie z małżaw i po- . 7bawdane ,zupełnde atpOlll1t6w. Mu.szlowce tf;e LewióSk:i za]J,czył do dola:lego k.1niei-
. rydli i zestawU .zaramm z muszlow-cami epogyrowy.ml, cktó~ w pn.-wschodnfJD
obr.zeżenrl'll G6r' Sw1ętokrzySkich Podścielają wapleni~. nery'll.eoM! za.u.czane. ~z
;LewI.ńskiego do środkorwego· admerydu. Obecnie wiadomo, że WSJPienie lIleryneowe ilależą do g6.nnej .częAcl. gómegO .kfmerydu,
a
~qj g61lDoa Cżęść leżący.c;lliPod
llIimi mus:zLawców - 00 do~ ,części' g6lrlriego i1tfmerydJu o(DąlbroWska1957, Xurt.eat 1961a). Jeśliby. :par8lle1izacja iW~ z Pielda z inłD,ymi U/twIcIl"am! JuryświętOkrzyskiej,. :przeprqwad7Joo::l,a iPrzez Lewdńs1rłeeo, /była sln.JIszIna, iJO wapienJ.e 'Il8leżałY'by 2l8IpeWl!le do dio1a1Cłj. czę8cl. i6rnego kimerydru i ,OOpowiadałyby 'War~
stwun s.tolmlcldm. . .
Zaznaczmy ~, te w sWej pracy z 1933 r. Lewiń.Skl mUczył Wapienie
z
Pielkła 00 .gfu!necr.p llWnerydu, lilie. precy:zu:jąc blit.ej znaczeniateeo
1iemlizw.W ·Pliekle rn.i.e odsłEmiaj, s.ięj·uż :mpełnie· ścia:ny dawtnJego kamJenJołomll i maina. tam iIleraz obserwować jedynie «'1lmOISZ wapieni. W zacbodniej -części da/w- lJleliDO ilciunienilQŁoon.u występuje l'UIXliOISZ 'WłIlPieni, kttlre rzeczytMście a.ipow1adaJ/ł
~ Le~ Są to ~ typu ,grab, przechodzące miejscami w mu.,.
szJhwee. NatOmIast we 'WIlChodriie" części kamieniołomOw, .edzia odsłaniały .~ daWLtlieJ 1Irtars.ze skały I!ldż :w ,części ~j, zacborwał się rumDs,z ,pylaStyCh
WaPieni z kloralaim. Wyał~· tych. wapiem.i in situ 'W Pleklle potwderd.zaj"
GORNY KIMERYD I DOLNY WOŁG 45')
;
~ ,przez J. fLew.!.ó:sidego ~1933a) iW)'lnfkl·w:le1'lOeń z poWxJnego likllIHlo8.."zachód -Od P1ekłaWfd.8IlOWa, pie warstwy, wy.abocIqoe 'VI ~ lila powierzcłmię, wy- ł-tępują j'IB IM pewIIleIj głębak.!J!cl. W ·W!iercm.faoh :lyIoh _ . według Lerwińskiego - . :inuszlowce ik:oDItaktuJll; a.oa"Wlet p1'2leławi-cają się tz ~i koraloWym!:
Fal.ma 7.ebraDa. :przetz J. Lewińskieg,o (1908). z ·wapieni z Pielda nie przesą
dza ich wie'k:u. MoZna· natąmiast w.IeIk: ten. :ustallć z dość dużą tl)e'WiIlOicią w Qpar- c1u .o ~łanki litaracjalale. W j,urze śwlę1;(Jkrzyskiej wapienie kiOralowe są ~:ume
"tylko z ,,astartu", ~ musrzlorwICe egzogy.rowe są cbarakterystY<l2lnedla ,,ld- mel'J'loo". Miotna :wię~ przypuszczać, że 'IN Piekle odskm:lały się utwlOa:y z pogra- nicza ,,astal1lu" i ,,IkIm~" w ~~ dot~ badaczy. jury święto
«.rzysld.ej <IDP. świdziMld 193J., Poża.ryski 1948) i ~. admer,Vdu w ujęciu .stratygrafli eu.l'IqpejiSlldej.
Nieco na południe od Tomaszowa,· na południowym ·brzegu Pilicy na wzgórzu koło wsi Niwka znajduje się na polach rumosz szarych wa- pieni marglistYch. W kopanej tam studni mogłem· stwierdzić, że wapie- nie te przeławicają się z szaro-oliwkowymi iłami. Skały te litologicznie
~dpowiadają zupełnie .warstwom stobnickim i występują w miejscu, gdzie teoretycznie należy się spodziewać skał młodszych -od wapieni
. .z Piekła. Można więc sądzić, że utwory z Niwki są odpowiednikiem
warstw stobnickich (tab!. .1).
Kwestia istn'ienia najniżlzego wolgu· w Tomaszowie
w o1roUca-ch Tom.aszIOIwa Ma.zow:ieckJego utwary rjourajs1de są lelclro. naehy- lane dru zachodow.i. W obrębie Tom.asmwa w Pie«me ClIdsłaaUały się
l\Jtwióry
diOIloo- Jdmerydzk1e,a 3km.
daleJ lila !pOO.Idniowy zachód IW Brmst6wce utwary pozj(muZaraiskites sC1lthicus (ś:rodlkawego ,boInon.u). Przestrzeń międ'!y BrmstÓ'Wką· lPie-
kilem jest zasłaal.Q pl7JerL czw~ ipi.aśki. .
. W tym frtaID.ie rzeczy .n.aJIm".amy jest pogląd, że intęcJzy Br:2'JOI3tów!ką· i P1e-:
kłem występudą pod 'POkl'Y'W'łł czwa.riarzędową utwory wyż&:zlej <CZęŚci kimei'ydu i 1DQj.n.iższe.j .c:zęfci WiOłgu. Uwzgl~nlając odległość między Bnanówką i Piekłem i przyjmUjąc za J. Le-w:16s1dm, że (pl'Zeclęllll.y U(pQd 'lJbwlQrów )UIl'ajs1dah WJIIlOSi 7°, otrzymamy, że między tymi dwoma przedmieściami Tomaszowa jest miejsce .na utwary l)uraQalde o m'ążs"l'4cl 1,Irzy8tu ~~u metrów .. Zakładając.; że tak
~r.ube "\IItwItU-y jurajSkie arle występU;1ą· między. Br7JOst6wlką i ·Piekłem, trzeba klon-
~E!IIlrfm.ie (pl'Zriąć fstIn.fenle ~dJniClh rusklOIków ~yeh zrzu{:ających ,utwory jurlajBkfe ku 'W8CboIdciw1. .
J. lJeowjfllsld {1923) wyraził pogląd, <Że. iW TQm-.zowje nie występtidą. praw-:
dopodo'bnie 'Ultwory g6mej części ildtnerydu .i Illa pewno ole występudą utwory do1~
aego- ,bononu (na)nJŻS7Jego woJgu). Przyjął 00. też istnienie uskoków podłużm.yoch 'W 'l\omas.zawie {19.33a). Z leIkIfruD:y lPl'ae Lewlńsldt!d!» odoos1 .się ~e.dln8at wrażellUe;
~ ibieg :Jeeo TOZlJInOWania. był naA~ący. Jeśli kime.rY1d gór~ :występuje ·tyllOO
"W Po-lsoe P6łnoaned, a doLny banon nie występuje w Polece zupełnie, jak to łPt'zY1pu&z:c::ut.J: J. LewińB1d, to 'I.IItwory tego w1e~. nie pow:Inn,y Ibyć()lbea!le Il'ÓWinleż
w Tomaszawie. Jeśli If;e IIJtW1Oll'y lilie ~ą w T.omasww.ie,1lo same lWworydQa':' nokimeryd7Jl:le I ~
me
m,ogO'by .wypełnić pmesti-zern.l między P.iekłem ;i B~ą, jeśliby tu 1Doi.e. iSI1mJały <O!dpowj.ednie·1USlOOld padł1,Wne. SlrorlO Żaś takie uskoki mUszą 'WJ'8t~ć w· Tcmanowle, to nawet z lllie7bytpe-wmyeh
przesłanek wolno wyciągać wnioski o
istnIemu
i przeIbiegu fUlikdklPw· podłużnych.458 JAN KUTEK "
J. Lewióski (1933) IWymren,in:r:zy lUSkoki /PÓIdłU:żne, mające lIla"pew1OOiBtm.iee w oknIiioCacb T.oma.szowa. dodając, że" jest icb" tUItaJ zapeWIDe meeznie lWięOe1.
M. K.dbyJJeck:i (1948) w pracy !POśWięCl(ll1led ~()e cleoki toniaszawskiej
w~ał ;ju,ż ty1liko o istnieniu jednego uSkoku w" Brzoet6wce i" IW stanotWlCZ)'" "
$llOs6b 'WJ'iPOwiedziaJ się prJJeciw poglądowi LewińsIIdeeo o fs1Indeni.u \JIIiKok.u po- dł\iZnego międzyPielkłem l IBrzost6wką. N~CIO dalej wyb.żę, że nie istnieje rów·-
nle.z
"'1l&kok: w Bt-met6wlce. " ""Pogląd J. Lew1M1dego o ~obec:ności dolinegobonon.u wypływał 'W -zasadzie- jEidynie z j.e@o ogóllllych ~ji paleogeograficzmY'ch. Obecnie wiadoOmio, że rkon ..
cepcje te były iIllesluS.zDe.. Utwory ~ wiek!u są obecnie maIIle między .fJbn.ymi z samej tnJecki 1xm:Iaszowskiej, z Za.rzęclala, a ióWnież dalej Ina południu. Ze ~ nicy. Z cbarakteTy,8tyki lP2leogeog.rafiOZl!le;l górnego kimerydu i dolInej części 00.,
"noou śl"lOldkow!ed Polski oraz !PD • ..zaahodnIego obrzeżen.1a iwi~SIldego, przed-
staw:1onej "pr:zeze "nmJe w k.ońoowej części IlldaJ.fejs:zej lPl"8Cy, wynika, że pręduJej można by się juilS1lJQdzfewać Ibra]gu gÓl'\neilO ildmeryd'll i dollnego ibolnon.u w Za-
rzęcinie Jn.rb StobnJcy, arlż w Tomaszowie.
W ~ąU:u z odwiEll'CieaUem w. Torn.aII.Wwie margli i iłów mi.lrowY'Ch o grou- 'bo8ci dwustu k.iIlkuIdzieBlęciu metrów pod manym! już wc:r.eśD.1ej ubWorami 0Qn.D'- nu; jui M. Kobyłedd.(UJ48) wyrdł pogląd, że :w 'l'olJw;74Wie występują grube osady gómego tldmerydu -i dolnej -CZęŚci ,bcm<mu. &g1ąd taki des!; ~ie słus:2lny.
gdyż w IUIIiokumen.tOIwa.nych la1Jlllistycmie profLlach Słabniey i" Zar:zęclina utwory
teeo
wieku też są ~ przez iły 1 margle.W P.i.ekle 1stn.iedą 'WY'CbOOnfe wapieni kirneryd7lkich, a w 1Br.zostówce wy- chodnie ,utworów śradIrowobcmońskllClh, reprezentOlWa:nyoh głóW1llie !pr7eZ. wa,piettl.l.e.
J_
zupełnie zooeumiałe, że fWY8łępu1ące między Piekłem i iBrzost6wIk:ą górno- kJmerydzkie i diolInobolnOOskie iły .i ma.re1e nie OOsła:nfają się lDa pOw.ierzehni, :Pluciwnie .niż stlll"SZe 1. ~acJ.s:ze od niCh wapienie, bardziej ~me na erozję.W świetle ~Y'Qh faktf1w lnie ulega. ż~j wątpll.iwoec1, że w To- maszowie występują '1.IJtwory g6.mego "kime.rydni ·i lIlaJ:nimzego :wołgu. (domego bo- 'IlOllIU). Sprawy ~am1a tym WIwIOrÓW nie trzeba by tu tak obszemle dy- o!I:kuIIowa~, ~y nie 110, że pOgląd' Lewińl9kiego w ~ "~tii nie został
dotąd po'Wszechn1e zat'71U'OOIly. " "
PoziomZaraiBkiteB BcythicuB
Poniżej omówię utWory zaliczane przez J: l.ewińskiego do warstw A-G. Utwory te nie są już odsłonięte i wiadomości o nich trzeba czer"':'
pać głównie z pracy J. Lewińskiego. W Brzostówce istnieje zupełnie zarośnięte wyrobisko po dawnej gliniance, w której J. Lewiński zbadał"
profil warstw A-F. _ Nadkład czwartorzędowy został tu usunięty na znacznym obszarze, toteż po -wykonaniu rowu badawczego o długości
ponad 100 m można by tu dość łatwo ponownie prześledzić ten profil~
Z lektury pracy Lewińskiego wynika, że nie widział on wszyst- kich" utworów, które - zgodnie z jego intencją - należałoby" zaliczyć:
do warstwy F. W Brżostówce, między glinianką odsłaniającą margle z liczną fauną warstWy F i kamieniołomem z wapieniami warstwy H,
nie było " odsłonięć. W Niebrowie i w Brzo.sŁówce zaliczył Lewiński do
warstwy F ciemne iły mikowe lub margle bez fauny, które w drob-;
